The rise and fall of the Lakota Empire - Pekka Hämäläinen

Translator: swmaya salim Reviewer: Daban Q. Jaff

In 1776, a powerful empire was born in North America.

لە ساڵی ١٧٧٦ دا، ئیمپڕاتۆریەتێکی بەهێز لە ئەمریکای باکور دروست بوو.

The Lakotas had reached the Black Hills,

لاکۆتاکان گەشتبوونە چیا ڕەشەکان،

the most sacred place and most coveted buffalo hunting grounds

پیرۆزترین شوێن و ویستراوترین شوێنی ڕاوکردنی گامێش

in the western plains.

لە دەشتەکانی ڕۆژئاوا.

Located in what is now South Dakota, control of the Black Hills, or Paha Sapa,

دەکەوێتە باشوری داکۆتای ئێستا، چاودێری چیا ڕەشەکان، و پاها ساپا،

marked the Lakotas as the dominant power in the American West.

لاکۆتاکان وەک هێزی زاڵ دەستنیشان کرابوون لە ڕۆژئاوای ئەمریکا.

Just a few decades before, they were vying for power in the eastern woodlands—

تەنیا چەند دەیەیەک پێشتر، ڕکابەریان کردووە بۆ دەسەڵات لە دارستانەکانی ڕۆژهەڵات

and losing.

و دۆڕاندن.

One of seven nations, or seven council fires,

یەکێک لە حەوت نەتەوەکان، یان حەوت ئەنجومەنی ئاگر،

that made up the Sioux Alliance,

کە هاوپەیمانی سیۆی پێکهینا،

the Lakotas had lived in the forests and wetlands

لاکۆتاکان لە دارستانەکان و زۆنگاوەکان ژیاون

between the Great Lakes and the Missouri Valley for centuries.

لە نێوان دەریاچە گەورەکان و دۆڵی میزۆری بۆ چەندین سەدە.

In the 1600s, European colonizers destabilized this region.

لە ١٦٠٠ز دا، داگیرکەرانی ئەوروپا ئەم هەرێمەیان ناجێگیر کرد.

While some tribes profited by trading furs with new France,

لەکاتێک هەندێک هۆزەکان قازانجیان دەکرد بە بازرگانی لەگەڵ فەڕەنسای نوێ،

the Lakotas lived just out of range of the best trade opportunities.

لاکۆتاکان لەدەرەوەی ماوەی باشترین دەرفەتەکانی بازرگانی ژیاون.

So in the early 1700s, they turned their attention west.

لە سەرەتاکانی 1700دا، سەرنجیان خستە سەر ڕۆژئاوا.

The western plains were much less fertile and abundant than the Lakotas’ homelands.

دەشتەکانی ڕۆژئاوا کەمتر بەپیت بوون و گەورەتر بوون لە نشتیمانی لاکۆتاکان.

The only easy access to food and water was immediately alongside the rivers—

تاکە بەدەستگەیشتنی خواردن و ئاو قەراغ ڕوبارەکان بوو_

land Arikaras had already claimed.

زەوی ئەریکاراس لەپێشدا پێشنیار کرابوو.

To compete, the Lakotas became skilled buffalo hunters

بۆ پێشبڕکێ، لاکۆتاکان بوون بە ڕاوچی شارەزای گامێش

و جەنگاوەرەکان لەسەر پشتی ئەسپ.

and warriors on horseback.

They conquered the farming Arikaras,

دەستیانگرت بەسەر کشتوکاڵی ئەریکاراس،

forcing them to pay tributes of maize and squash.

ناچاریانکردن تاوەکو باج بدەن بۆ گەنمەشامی و کولەکە.

When the Spanish arrived expecting to find lucrative trading grounds,

کاتێک ئیسپانییەکان گەشتن چاوەڕوان بوون بۆ دۆزینەوەی زەمینەی بازرگانی سودبەخش،

they had to pay tolls to the Lakotas instead.

لەجیاتی ئەوە ئەوان دەبوایە باج بدەن بە لاکۆتاکان.

In 1804, a new spectacle came floating up the Missouri River:

لە 1804، ڕوباری میسۆری دیمەنێکی نوێ بەخۆوە بینی:

مێریویثەر لویس و ویلیام کلارک.

Merriwether Lewis and William Clark.

Lakota chief Black Buffalo refused to let them pass until they paid a hefty tribute.

ئاغای لاکۆتا گامێشی ڕەش ڕەتیکردەوە ڕێگایان بدات تا ئەوان باجێکی زۆر گرانیان پێدان.

In spite of this rocky start,

سەرەڕای ئەو دەستپێکە بەردینە،

the expedition marked the beginning of a close trade alliance

گەشتەکە سەرەتای هاوپەیمانیەکی تەواوی بازرگانی دیاریکرد

between the Lakotas and the United States.

لەنێوان لاکۆتاکان و ئەمریکا

Lakota men hunted buffalo, while women processed the hides into robes for trade.

پیاوانی لاکۆتا گامێشیان ڕاو دەکرد، ژنانیش جلیان لە چەرمەکەی دروست دەکرد بۆ بازرگانی.

The US government supplied guns, ammunition, and other goods,

حکومەتی ئەمریکا چەک، تەقەمەنی، و کەلوپەلی تری دابین کرد،

even providing Lakotas with smallpox vaccines that protected them

تەنانەت ڤاکسینی ئاوڵەی بۆ لاکۆتاکان دابینکرد ئەوانی پاراست

from the deadly epidemics that ravaged other Native American nations.

لە پەتای کوشندە کە نەتەوە ڕەسەنەکانی تری ئەمریکای وێرانکرد.

On paper, the United States had acquired the Lakotas’ lands from France

لەسەر کاغەز، ئەمریکا زەوییەکانی لاکۆتای لە فەڕەنسا بەدەست هێنابوو

in the Louisiana Purchase.

لە کڕینی لویزیانا.

But the Lakotas would not cede their lands

بەڵام لاکۆتاکان زەوییەکانی خۆیان جێناهێڵن

because of an agreement between two foreign powers.

بەهۆی ڕێکەوتنی نێوان دوو هێزی بێگانە.

Though there were 15,000 Lakotas and 23 million Americans,

هەرچەندە 15,000 لاکۆتا و 23 ملیۆن ئەمریکی هەبوون،

the bulk of US population and military might was concentrated on the east coast.

زۆربەی دانیشتوان و سەربازی ئەمریکا لە لێواری ڕۆژهەڵات کۆکرابوونەوە.

Just getting an army to Lakota territory presented a huge expense,

تەنیا هێنانی سوپا بۆ ناوچەی لاکۆتا خەرجیەکی زۆری ویست،

and once there they would face formidable warriors

کاتێک دەگەنە ئەوێ ڕووبەڕوی جەنگاوەرە مەزنەکان دەبنەوە

with deep local knowledge and alliances.

لەگەڵ زانیاری قوڵی ناوخویی و هاوپەیمانییەکان.

To avoid a war it couldn’t afford and wouldn’t win,

بۆ ڕێگەگرتن لە جەنگێک ناتوانن بەرگەی بگرن و نایبەنەوە،

the US government attempted to appease the Lakotas,

حکومەتی ئەمریکا هەوڵی دەدا بۆ هێمن کردنەوەی لاکۆتاکان،

paying steep tributes of ammunition and rations demanded by Lakota leaders.

پێدانی سەرانەی چەک و تەقەمەنی و ئازوقەکان لەلایەن سەرکردەی لاکۆتا دیاریکرابوون.

So while almost all the Native Americans in North America

لەکاتێکدا بەنزیکەیی هەموو ئەمریکیەکان لە ئەمریکای باکور

were being forced off their lands and onto reservations,

زۆریان لێکرابوو بۆ جێهێشتنی زەوییەکانیان و بۆ پاراستنگەکان،

the Lakota Empire was still expanding.

ئیمپڕاتۆریەتی لاکۆتا تا ئێستاش لە فراوان بوون دایە.

By 1850, they controlled some 500,000 square kilometers.

لە ١٨٥٠ دا، ٥٠٠,٠٠٠ کم چوارگۆشەیان داگیرکردووه.

They were spread thinly across this vast area,

بە جیاجیا بڵاوبونەتەوە بەسەر ئەو ناوچە فراوانە،

moving their villages in pursuit of Buffalo.

گوندەکانی خۆیان گواستۆتەوە لە بەدواداگەڕانی گامێش

هەرچەندە هیچ هێزێکی سەرەکی نەبوو،

Though there was no central authority,

سەرکردەکانی باندەکان، یان ۆیاتاکان، لە سەمای ساڵانەی خۆر کۆدەبوونەوە

the leaders of bands, or oyates, came together at annual Sun Dances

to strategize and coordinate complex diplomatic operations.

بۆ دانانی ستراتیجی و ڕێکخستنی کردارە ئاڵۆزەکانی دیپلۆماسی.

Lasting a few weeks each summer,

هەموو هاوینێک چەند هەفتەیەک دەمانەوە،

Sun Dances were spiritual ceremonies that reaffirmed communal ties,

سەماکانی خۆر مەڕاسیمی ڕۆحی بوون کە پەیوەندییەکانی کۆمەڵگەی دووپات دەکردەوە،

appeased Wakan Tanka, the Great Spirit, and kept the world in balance.

ئاشت کەرەوە واکان تانکا، ڕۆحە مەزنەکە، جیهانی لە هاوسەنگی هێشتەوە.

Starting in 1849, the California gold rush brought hordes of white settlers west,

کۆچی خەڵک بۆ کالیفۆڕنیا دەست پێدەکات لە 1849، کۆمەڵێک جێگیربووی سپی ڕۆژئاوای هێنا،

encroaching on Lakota territory and disturbing the buffalo herds.

دەستدرێژیکردنە سەر ناوچەی لاکۆتا و شێواندنی ڕەوە گامێشەکان.

Lakota leaders correctly interpreted this migration as a signal

سەرکردەکانی لاکۆتا بەتەواوی تێگەیشتن ئەو کۆچە وەک هێمایەکە

that the US no longer intended to respect their claim to the land.

کە ئەمریکا ئیتر نیازی نەبوو بۆ ڕێزگرتن لە پێشنیار بۆ زەوی.

In retaliation, they attacked wagon trains and government offices.

لە تۆڵەدا، هێرشیانکردە سەر فارغۆنی شەمەندەفەر و فەرمانگەکانی حکومەت.

لەگەڵ گەورەبوونی ئاڵۆزییەکە، ئاغا هەوری سور لە واشنتۆن دی سی دانوستانی کرد.

As the conflict grew, Chief Red Cloud negotiated in Washington DC.

While back in Lakota territory, chiefs Sitting Bull, Crazy Horse, and others

لەکاتی گەڕانەوەیدا لە ناوچەی لاکۆتا، سەرکردەکان گای دانیشتوو، ئەسپی شێت، و

prepared for battle.

ئەوانی تریش ئامادەکاریان کردبوو بۆ جەنگ.

ئەوان هاوپەیمانەکانی خۆیان شایان و ئەراپاهۆ یان کۆکردەووە

They mobilized their Cheyenne and Arapaho allies

and almost all the other Sioux nations against the US.

و بەنزیکەی هەموو نەتەوەکانی تری سیۆ لەدژی ئەمریکا.

In 1876, exactly 100 years after the Lakotas’ arrival,

لە 1876، بەتەواوەتی سەد ساڵ دوای دەرکەوتنی لاکۆتاکان،

gold prospectors occupied the sacred Black Hills.

پشکنیارانی زێڕ چیا پیرۆزە ڕەشەکانیان داگیرکرد.

For many Lakotas, this was the final straw.

بۆ زۆربەی لاکۆتاکان، ئەمە کۆتا پوش بوو.

دوای بینینی لەلایەن گای دانیشتوو، ئەسپی شێت سەرکردایەتی هێزەکانی لاکۆتا دەکات

Following a vision by Sitting Bull, Crazy Horse led Lakota forces

to decisively defeat the Americans in the Battle of the Little Bighorn.

بۆ تێکشکانی یەکلایکەرەوەی ئەمریکیەکان لە جەنگی بیگهۆڕنی بچوک.

After this victory, the Lakotas faced an even graver threat:

دوای ئەم سەرکەوتنە، تەنانەت لاکۆتاکان ڕووبەڕوی هەڕەشەی ترسناک بوونەوە:

wagon travel and railroad construction had decimated buffalo populations,

گەشتی گالیسکە و دروستکردنی ڕێگای ئاسنین ژمارەی گامێشەکانی کەمکردەوە،

و ڕوبەڕوی برسییەتی بوونەوە.

and they faced starvation.

بۆ ڕزگار بوون، چوون بۆ شوێنی پاراستن،

To survive, they moved on to reservations,

ئەو شوێنەی کە بەرپرسانی ئەمریکا گای دانیشتوو و ئەسپی شێتیان لێ کوشت

where the authorities murdered Sitting Bull and Crazy Horse

and attempted to dismantle their culture, prohibiting the Sun Dance on reservations.

و هەوڵیاندا بۆ لەناوبردنی کلتوریان، قەدەغەکردنی سەمای خۆر لە پاراستنەگەکان.

The Lakotas started a protest movement called the Ghost Dance.

لاکۆتاکان دەستیانکرد بە جموجۆڵی ناڕەزایی پێی دەوترا سەمای تارمایی.

Alarmed by this resistance, in 1890, the US Army massacred hundreds of Lakotas,

لە ساڵی 1890 بەهۆی ئەو بەرگریکردنە، سوپای ئەمریکا هەزاران لاکۆتای کۆمەڵ کوژ کرد،

many of them women and children, at Wounded Knee Creek.

زۆربەیان ژن و منداڵ بوون، لە ڕووباری ئەژنۆی بریندار.

Today, Lakotas continue to fight for their culture and their land.

ئەمڕۆش، لاکۆتاکان بەردەوامن لە شەڕکردن بۆ کلتوور و خاکەکەیان.

لە 2016، لە ئاستی جیهان لایەنگریان ڕاکێشا بۆ دەربڕینی ناڕەزایی دژی دروستکردنی

In 2016, they drew supporters worldwide to protest construction

ڕێڕەوی چوونە ژورەوەی داکۆتا بەناو پاراستنگەکانی ئەوان،

of the Dakota Access Pipeline through their reservation,

continuing a long history of resistance

بەردەوام بوونی مێژوویەکی درێژ لە بەرهەڵستی

بۆ حکومەتێکی ناسراو بۆ شکاندنی بەڵێنەکانی خۆی.

to a government known for breaking its promises.