Inside your computer - Bettina Bair

Translator: bryar murshid Reviewer: Didar Omar

Do you remember when you first realized

بیرتە کاتێک بۆ یەکەم جار درکت بەوە کرد

that your computer was more

کە کۆمپیتەرەکەت زیاترە لەوەی

than just a monitor and keyboard?

تەنها بریتی بێت لە ڕێبەرێک و تەختە کلیلێک؟

That between the mouse click and the video playing,

کە لەنێوان گرتەی ماوسەکە و کارکردنی ڤیدۆکە،

there was something that captured your intention,

شتێکی تر هەیە کە دەست دەگرێت بەسەر مەبەستەکەتدا،

understood it,

تێیگەیشتم،

and made it real?

ئایا بەڕاستی کردی؟

What is that something?

ئەو شتە چییە؟

Is it gremlins?

ئایا ئەوە ئەفسانەکانن؟

با وێنای ئەوە بکەین کە دەتوانین بچووک بینەوە

Let's imagine that we can shrink down

to the size of an electron

بۆ قەبارەی ئەلیکترۆنێک

and inject ourselves into a click of a mouse.

دەچینە ناو گرتەی ماوسەکەوە.

If you took your mouse apart,

ئەگەر ماوسەکەت بخەیتەوە ئەولاوە،

you'd see that it's really a very simple machine.

دەبینیت بەڕاستی تەنها ئامێرێکی سادەیە.

It has a couple buttons

دوو دانە دووگمەی هەیە

and a system for detecting motion and distance.

وە سیستەمێک بۆ تێبینیکردنی جوڵە و دووری.

You might have an optical mouse

لەوانەیە ماوسێکی بیناییت هەبێت

that makes these measurements with lights and sensors,

ئەم پێوانەیانە دەکات لەگەڵ ڕووناکی و هەستەوەرەکان

but older ones did this with a hard rubber ball

بەڵام ماوسە کۆنەکان ئەم کارەیان دەکرد بە تۆپێکی رەقی لاستیکی و

and some plastic wheels.

هەندێک تایەی پلاستیکی.

Same concept.

هەمان بیرۆکە.

When you click the button on your mouse,

کاتێک گرتەیەک دەکەیت لەسەر ماوسەکەت،

it sends a message to the computer

پەیامێک دەنێرێت بۆ کۆمپیتەرەکە

with information about its position.

لەگەڵ زانیاری دەربارەی شوێنەکەی.

When your mouse click is received,

کاتێک گرتەی ماوسەکەت وەردەگریت،

it's handled by the basic input/output subsystem.

لەلایەن سیستەمی بنچینەیی تێکردن/ دەرکردنی زانیاریەوە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت.

This subsystem acts like the eyes and ears

ئەم سیستەمە وەک چاوەکان و گوێیەکان و

and mouth and hands of the computer.

دەم و دەستی کۆمپیتەر ڕەفتار دەکات.

بەشێوەیەکی بنچینەی، ڕێگەیەک بۆ کۆمپیوتەر دابین دەکات

Basically, it provides a way for the computer

to interact with its environment.

بۆ کارلێک کردن لەگەڵ دەوروبەری.

But it also acts like a buffer

بەڵام وەکو بەربەستیش ڕەفتار دەکات

to keep the CPU from being overwhelmed by distractions.

بۆ پاراستنی یەکەی کرداری ناوەندی لە نقوم بوون لە داڕوخاندا.

In this case, the I/O subsystem decides

لەم حاڵەتەدا سیستەم .لاوەکی I/O بڕیار دەدات

that your mouse click is pretty important

کە گرتەی ماوسەکەت زۆر گرینگە

so it generates an interrupt to the CPU.

کەواتە ئەوە بچڕانێک بۆ یەکەی کرداری ناوەندی دروست دەکات.

"Hey, CPU! Got a click here."

“هێی، یەکەی کرداری ناوەندی! ئەم گرتەیەی ئێرە وەربگرە.”

The CPU, or central processing unit,

CPU، یان یەکەی کرداری ناوەندی،

is the brains of the whole computer.

مێشکی هەموو کۆمپیتەرەکەیە.

Just like your brain doesn't take up your whole body,

وەک ئەوەی مێشک نەتوانێت تەواوی جەستەت لەخۆ بگرێت،

the CPU doesn't take up the whole computer,

یەکەی کرداری ناوەندی ناتوانێت هەموو کۆمپیتەرەکە لەخۆ بگرێت،

but it runs the show all the same.

بەڵام هەموو کارەکە بە هەمان شێوە بەڕێوەدەبات

And the CPU's job, its whole job,

کاری یەکە کرداریە ناوەندیەکە، تەواوی کارەکەیەتی،

is fetching instructions from memory

ڕێنماییەکان لە یادگەوە وەردەگرێت و

and executing them.

ڕایاندەپەڕێنێت.

So, while you're typing, typing, typing,

کاتێک دەنوسیت، دەنوسیت، دەنوسیت،

maybe really fast,

ڕەنگە بەڕاستی خێراش بنوسیت،

like 60 words a minute,

وەکو نوسینی ٦٠ وشە لە خولەکێکدا،

the CPU is fetching and executing

یەکە کرداریە ناوەندیەکە بلیۆنان ڕێنمای

billions of instructions a second.

وەردەگرێت و ڕایاندەپەڕێنێت لە چرکەیەکدا.

Yes, billions every second:

بەڵێ بلیۆنان لە هەموو چرکەیەکدا:

instructions to move your mouse around on the screen,

ڕێنماییەکان بۆ جوڵاندنی ماوسەکە بە دەوری شاشەکەدا،

to run that clock widget on your desktop,

بۆ دروست کردنی کاتژ️مێرەکە لەسەر شاشەی کۆمپیتەرەکەت،

play your internet radio,

پەخشکردنی ڕادیۆی ئینتەرنێتەکەت،

manage the files you're editing on the hard drive,

بەڕێوەبردنی فایلەکان کە تۆ هەڵتگرتون لەسەر هارد درایڤ،

and much, much more.

زۆر، زۆر زیاتر.

Your computer's CPU is one heck of a multitasker!

یەکەی کرداری ناوەندی کۆمپیتەرەکەت یەکێکە لە پشتگوێ خراوەکان!

"But oh my gosh

“بەڵام ئای خوایە

there's a very important mouse click

لێرە گرتەیەكی گرینگی ماوسەکەت هەیە

coming through now!

ئێستا دێت!

Let's drop everything now and deal with that!"

با ئێستا هەموو شتێک دابنێین وە مامەڵە لەگەڵ ئەوە بکەین!”

لێرە بەرنامە بۆ هەموو شتێک دانراوە

There are programs for everything

that the CPU does.

کە یەکەی کرداری ناوەندی دەیکات.

A special program for the mouse,

بەرنامەیەکی تایبەت بە ماوس،

بۆ سەعاتی بەخەبەر هێنانەوە،

for the clock widget,

for the internet radio,

بۆ ڕادیۆی ئینتەرنێت،

and for dealing with letters sent by the keyboard.

بۆ مامەڵە کردن لەگەڵ پیتەکان کە لەلایەن تەختەکلیلەوە دەنێردرێن.

Each program was initially written by a human

هەر بەرنامەیەک لە سەرەتا لە لایەن مرۆڤەوە نوسراوە

in a human-readable programming language,

بە زمانێکی بەرنامەڕێژیی مرۆڤانە

like Java,

وەکو جاڤا،

C++,

++C،

or Python.

یان پایسۆن.

But human programs take up a lot of space

بەڵام بەرنامەکانی مرۆڤ بۆشاییەکی زۆر دەگرن

and contain a lot of unnecessary information to a computer,

زانیاری زۆری ناپێویست لەخۆ دەگرن بۆ کۆمپیتەرەکە.

so they are compiled and made smaller

بۆیە کۆدەکرێنەوە و بچووکتر دەکرێنەوە

and stored in bits of ones and zeros in memory.

وە لە بەشی یەک و سفر لە بیرگە خەزن دەکرێن.

The CPU realizes that it needs instructions

یەکەی کرداری ناوەندی بۆی دەردەکەوێت کە پێویستی بە ڕێنماییە بۆ

for how to deal with this mouse click,

چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم گرتە ماوسە،

so it looks up the address for the mouse program

کەواتە ئەوە وەکو نیشانە دەردەکەوێت بۆ بەرنامەی ماوسەکە

and sends a request to the memory subsystem

داواکاریەک دەنێرێت بۆ سیستمی بیرگە

for instructions stored there.

بۆ ئەو ڕێنماییانەی لەوێ خەزن کراون

Each instruction in the mouse device driver

هەر ڕێنماییەک لە ئامێری درایڤی ماوسەکە

is duly fetched and executed.

بە گوێره‌ی داواکراو وەردەگیرێت و ڕادەپەڕێندرێت.

And that's not nearly the end of the story!

ئەوە بە نزیکەیی کۆتایی چیرۆکەکە نیە!

چونکە یەکەی کرداری ناوەندی فێرکراوە کە ماوسەکە گرتەی کرد

Because the CPU learns that the mouse was clicked

when the cursor was over a picture

کاتێک کە نیشاندەرەکە لەسەر وێنەیەک بوو

of a button on the monitor screen,

لەسەر دوگمەی شاشەی ڕێبەرەکە،

and so, the CPU asks memory for the monitor program

یەکەی کرداری ناوەندی داوا لە بیرگە دەکات بۆ بەرنامەی ڕێبەرەکە

to find out what that button is.

بۆ زانینی ئەوەی ئەو دوگمەیە چییە.

And then the CPU has to ask memory

پاشان یەکەی کرداری ناوەندی داوا لە بیرگە دەکات

for the program for the button,

بۆ بەرنامەی دوگمەکە

ئەوە مانای ئەوەیە یەکەی کرداری ناوەندی دوبارە پێویستی

which means that the CPU needs

the monitor program again

بە بەرنامەی ڕێبەر هەیە

to show the video associated with the button,

بۆ پیشاندانی ڤیدیۆی پەیوەست بە دوگمەکە،

and so it goes.

کەواتە ئەوە کار دەکات.

And let's just say there are a lot of programs involved

با تەنها بڵێین کە زۆر بەرنامە هەیە کە بەیەوە گرێدراون

before you even see the button on the screen

پێش ئەوەی تەنانەت دوگمەی سەر شاشەکە ببینیت

light up when you clicked it.

ڕوناک دەبێتەوە کاتێک گرتەت لەسەری کرد.

So, just the simple task of clicking your mouse

کەواتە، تەنها بە گرتەکردنێکی سادەی ماوسەکەت

means visiting all of the critical components

واتە سەردانکردنی هەموو پێکهاتە دروستکراوە

of your computer's architecture:

گرینگەکانی کۆمپیتەرەکەت:

peripherals,

پایە سەرەکیەکان،

the basic input-output system,

سیستەمی بنچینەیی تێکردن - دەرکردنی زانیاری،

the CPU,

یەکە کرداریە ناوەندیەکە،

programs,

بەرنامەکان,

and memory,

بیرگە،

and not one gremlin.

نەک یەک ئەفسانە.