Inside your computer - Bettina Bair

Translator: Narmin Osman Reviewer: Daban Q Jaff

Do you remember when you first realized

لە بیرت دێت کە یەکەم جار درکت کرد

that your computer was more

بەوەی کۆمپیوتەرەکەت زیاترە

than just a monitor and keyboard?

لە شاشەیەک و تەختە کلیلێک؟

That between the mouse click and the video playing,

کە لە نێوان کرتەی ماوس و ئیش پێکردنی ڤیدیۆ،

there was something that captured your intention,

شتێک هەبوو کە سەرنج ڕادەکێشێت،

understood it,

لێی تێگەیشتی،

and made it real?

و کردتە ڕاستی؟

What is that something?

ئەو شتە چییە؟

Is it gremlins?

ئەوە کەتنکەرەکانن؟

با وابهێننە پێش چاو کە دەتوانین بچووکتر ببینەوە

Let's imagine that we can shrink down

to the size of an electron

بۆ قەبارەی ئەلیکترۆنێک

and inject ourselves into a click of a mouse.

خۆمان بخەینە ناو کرتەیەکی ماوس.

If you took your mouse apart,

ئەگەر ماوسەکەت دوور بخەیەوە،

you'd see that it's really a very simple machine.

دەبینیت کە بەڕاستی مەکینەیەکی زۆر بچوکە.

It has a couple buttons

دوو دوگمەی هەیە

and a system for detecting motion and distance.

و سیستەمێک بۆ دیاری کردنی جوڵە و دووریەکەی.

You might have an optical mouse

لەوانەییە ماوسێکی بیناییت هەبێت

that makes these measurements with lights and sensors,

ئەوە والە پێوانەکان دەکات لەگەڵ ڕوناکی و هەستەوەرەکان،

but older ones did this with a hard rubber ball

بەڵام کۆنەکەیان بە لاستیکێکی خڕ ئەوەی دەکرد

and some plastic wheels.

و چەند تایەیەکی پلاستیکی،

Same concept.

هەمان بیرۆکە.

When you click the button on your mouse,

کاتێک کرتە لە دوگمەی ماوسەکەت دەکەیت،

it sends a message to the computer

نامەیەک بۆ کۆمپیوتەرەکەت دەنێرێت

with information about its position.

لەگەڵ زانیاری دەرباری ئەو شوێنە.

When your mouse click is received,

کاتێک کرتەی ماوسەکەت وەرگیرا،

it's handled by the basic input/output subsystem.

لەلایەن سیستەمی دووەمی بنچینەیی تێکردن/دەرهێنانەوە گیراوە.

This subsystem acts like the eyes and ears

سیستەمی دووەمی کار دەکات وەک چاو و گوێ

and mouth and hands of the computer.

و دەم و دەستی کۆمپیوتەر.

Basically, it provides a way for the computer

بە زۆری، رێگەیەک دابین دەکات بۆ کۆمپیوتەر

to interact with its environment.

بۆ ئەوەی لەگەڵ ژینگەکەدا تێکەڵ بێت.

But it also acts like a buffer

بەڵام وەکو بەربەستێکیش کار دەکات

to keep the CPU from being overwhelmed by distractions.

بۆ ئەوەی سی پی یو بپارێزێت لە زۆر مەشغوڵ بوون.

In this case, the I/O subsystem decides

لەم بارەدا، سیستەمی I/O بڕیار دەدات

that your mouse click is pretty important

کە کرتەی ماوسەکەت گرنگە

so it generates an interrupt to the CPU.

کەواتە ئەو وەستانەکان ڕێک دەخات بۆ سی پی یو .

"Hey, CPU! Got a click here."

"سڵاو، سی پی یو! لێرە کرتەمان هەیە."

The CPU, or central processing unit,

سی پی یو، یان بەشی سەرەک قۆناغبەندی،

is the brains of the whole computer.

مێشکی هەموو کۆمپیوتەرەکەیە.

Just like your brain doesn't take up your whole body,

هەر وەک مێشکی تۆ هەموو لەشت داگیر ناکات،

the CPU doesn't take up the whole computer,

سی پی یو هەموو کۆمپیوتەر داگیر ناکات،

but it runs the show all the same.

بەڵام هەموو پیشاندانەکان وەکیەک بەڕێوە دەبات.

And the CPU's job, its whole job,

و ئیشی سی پی یو، هەموو ئیشەکەیە،

is fetching instructions from memory

فرمانەکان لە زاکیرەوە دەردەهێنێت

and executing them.

و جێبەجێیان دەکات.

So, while you're typing, typing, typing,

کەواتە، کاتێک تۆ دەنوسیت، دەنوسیت، دەنوسیت.

maybe really fast,

لەوانەیە بەڕاستی خێرا بێت،

like 60 words a minute,

وەک ٦٠ ووشە لە خولەکێکدا،

the CPU is fetching and executing

سی پی یو دەردەکات و جێبەجێ دەکات

billions of instructions a second.

ملیارێک فرمان لە چرکەیەکدا.

Yes, billions every second:

بەڵێ، ملیارێک لە هەر چرکەیەکدا:

instructions to move your mouse around on the screen,

فرمانی جوڵاندنی ماوسەکەت لەسەر شاشە،

to run that clock widget on your desktop,

بۆ جێبەجێ کردنی ئەوەی ئامێری کاتژمێر لەسەر شاشەکەت بێت،

play your internet radio,

ڕادیۆی ئینتەرنێتیەکەت ئیش پێ بکە،

manage the files you're editing on the hard drive,

ئەو فایلانەت ڕێک بخە کە دەسکاریان دەکەیت لە بەشی ڕەقەکاڵا،

and much, much more.

و زیاتر، زۆر زیاتر.

Your computer's CPU is one heck of a multitasker!

سی پی یوی کۆمپیوتەرەکەت یەکێکە لە فرەفرمانکەرەکان!

"But oh my gosh

بەڵام ئەی خوایە

there's a very important mouse click

کرتەیەکی ماوسی زۆر گرنگ هەیە

coming through now!

بەهۆی ئەوەوە ئێستا دێت!

Let's drop everything now and deal with that!"

با واز لە هەموو شتێک بهێنین و لەگەڵ ئەوە خەریک بین!"

There are programs for everything

بۆ هەموو شتێک بەرنامە هەیە

that the CPU does.

کە سی پی یو کردوویەتی.

A special program for the mouse,

بەرنامەیەکی تایبەت بۆ ماوس،

for the clock widget,

بۆ ئامێری کاتژمێر،

for the internet radio,

بۆ ڕادیۆی ئینتەرنێتی،

and for dealing with letters sent by the keyboard.

و بۆ مامەڵە کردن لەگەڵ پیتەکان کە لە لایەن تەختە کلیلەوە نێردراوە.

Each program was initially written by a human

هەر بەرنامەیەک لە سەرەتاوە لە لایەن مرۆڤەوە درووست کراوە

in a human-readable programming language,

لە بەرنامەی زمانەوانی کە لەلایەن مۆرڤەوە دەخوێندرێتەوە،

like Java,

C++,

وەک جاڤا،

or Python.

سی پڵەس پڵەس،

یان پایتۆن.

But human programs take up a lot of space

بەڵام بەرنامەکانی مرۆڤ بۆشاییەکی زۆر دەگرێت

and contain a lot of unnecessary information to a computer,

و زۆر زانیاری بێ سوود لەخۆ دەگرێت بۆ کۆمپیوتەر،

so they are compiled and made smaller

کەواتە ئەوانە کۆ دەکرێنەوە و بچووکتر دەکرێنەوە

and stored in bits of ones and zeros in memory.

بە بڕێکی کەم هەڵدەگیرێت کە هیچ جێگایەک نەگرێت لە بیرگەدا.

The CPU realizes that it needs instructions

سی پی یو لە بیری دەهێنێتەوە کە پێویستی بە فەرمانە

for how to deal with this mouse click,

بۆ ئەوەی چۆن کار بە کرتەی ماوسەکە بکات،

so it looks up the address for the mouse program

کەواتە بە دوای ناونیشانەکەدا دەگەڕێت بۆ بەرنامەی ماوسەکە

and sends a request to the memory subsystem

فرمانێک دەنێرێت بۆ سیستەمی دووەمی یادگە

for instructions stored there.

بۆ ئەو فرمانانەی لێرە کۆکراونەوە.

Each instruction in the mouse device driver

هەر فەرمانێک لە ناو وەگەڕخەری ئامێری ماوس

is duly fetched and executed.

بە پێی پێویست دەیهێنێت و تەواوی دەکات.

And that's not nearly the end of the story!

و ئەوە بەنزیکەیی کۆتایی چیرۆکەکە نییە!

Because the CPU learns that the mouse was clicked

لەبەر ئەوەی سی پی یو فێر دەبێت کە ماوسەکە کرتەی کردووە

when the cursor was over a picture

کاتێک نیشاندەرەکە لەسەر ڕەسمەکە بوو

of a button on the monitor screen,

لەسەر دووگمەیەکی شاشەکە،

and so, the CPU asks memory for the monitor program

دواتر، سی پی یو داوا لە بیرگە دەکات بۆ بەرنامەی شاشەکە

to find out what that button is.

بۆ ئەوەی بزانێت ئەو دوگمەیە چییە.

And then the CPU has to ask memory

دواتر سی پی یو داوا لە بیرگە دەکات

for the program for the button,

بۆ بەرنامەی دوگمەکە،

which means that the CPU needs

کە مانای ئەوەی سی پی یو پێویستی بەوەیە

the monitor program again

دووبارە بەرنامەی شاشەکە

to show the video associated with the button,

ڤیدیۆیەکە پیشان بدات کە هاوپەیوەندە بە دوگمەکەوە،

and so it goes.

دواتر ئەوە دەڕوات.

And let's just say there are a lot of programs involved

با تەنها بڵێین کە چەندین بەرنامە لە خۆدەگرێت

before you even see the button on the screen

پێش ئەوەی کە هەر دووگمەکان ببینیت لەسەر شاشەکە

light up when you clicked it.

ڕووناکیەکە زیاد دەکات کاتێک کرتە دەکەیت.

So, just the simple task of clicking your mouse

کەواتە، کارێکی ئاسانی کرتە کردنی ماوسەکەت

means visiting all of the critical components

واتای سەردانی کردنی هەموو پێکهاتە گرنگەکانی

of your computer's architecture:

نەخشەی کۆمپیوتەرەکەت:

ئامێرەکانی دەرەوەی کۆمپیوتەر،

peripherals,

the basic input-output system,

سیستەمی بنچینەیی تێکردن-دەرئەنجام،

the CPU,

سی پی یو،

programs,

بەرنامەکان،

and memory,

و بیرگە،

and not one gremlin.

کە تەنها کەتنبازێک نییە.