Five fingers of evolution - Paul Andersen

Translator: Tawar Araz Reviewer: mabbast chato

پێنج پەنجەکان لە پەرەسەندن.

The Five Fingers of Evolution.

A thorough understanding of biology

تێگەیشتنێکی قوڵ لە بایۆلۆجی

requires a thorough understanding of the process of evolution.

پێویستی بە تێگەیشتنێکی تەواو هەیە بۆ پڕۆسەی پەرەسەندن.

Most people are familiar with the process of natural selection.

زۆربەی خەڵک ئاشنان بە پڕۆسەی هەلبژاردنی سروشتی.

However, this is just one of five processes

لەگەڵ ئەمەشدا، ئەمە تەنیا یەکێکە لە پێنج پڕۆسەکە

that can result in evolution.

کە دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەسەندن.

Before we discuss all five of these processes,

پێش ئەوەی ئەم پێنج پڕۆسانە تاوتوێ بکەین،

we should define evolution.

پێویستە پێناسەی پەرەسەندن بکەین.

Evolution is simply change in the gene pool over time.

پەرەسەندن بە ئاسانی لە کۆمەڵگەی بۆهێڵ بە پێی کات دەگۆڕێت.

But what is a gene pool?

بەڵام کۆمەڵگەی بۆهێڵی چیە؟

And for that matter, what is a gene?

و بۆ ئەو بابەتە، بۆهێڵی چییە؟

Before spending any more time on genetics,

پێش بەسەربردنی کاتێکی زیاتر بۆ بۆهێڵەکان،

let us begin with a story.

با بە چیرۆکێک دەست پێبکەین.

Imagine that a boat capsizes,

بیهێنە پێش چاوت کە بەلەمێک وەرگەڕابێ،

and 10 survivors swim to shore on a deserted island.

و ١٠ ڕزگاربوو لە دوورگە چۆڵەکاندا مەلە بکەن.

They are never rescued,

هەرگیز رزگاریان نابێت،

and they form a new population that exists for thousands of years.

و دانیشتوانێکی نوێ پێکدێنن کە بۆ هەزاران ساڵ بوونی دەبێت.

Strangely enough, five of the survivors have red hair.

سەیرو سەمەرەیە، پێنج کەس لە ڕزگاربووەکان مووی سووریان هەیە.

Red hair is created when a person inherits two copies

قژی سوور دروست دەبێت کاتێک مرۆڤ دوو کۆپی بۆ دەمێنێتەوە

of the red gene from their parents.

لە بۆهێڵی سووری دایک و باوکییەوە.

If you only have one copy of the gene, you won't have red hair.

ئەگەر تەنها یەک کۆپی بۆهێڵت هەبێت، پرچی سوورت بۆ دروست ناکات.

To make this easier, we will assume

بۆ ئاسانکردنی ئەم کارە، وادائەنێین

that the five non-redheads are not carriers of the gene.

کە پێنج بێ سەروبەرەکان هەڵگری بۆهێلەکە نین.

The initial frequency of the red-hair gene is therefore 50 percent,

ڕێژەی سەرەتایی بۆهێڵی قژسووردەگاتە ٪٥٠

or 10 of 20 total genes.

یان ١٠ لە کۆی ٢٠ بۆهێڵە.

These genes are the gene pool.

ئەم بۆهێڵانە کۆمەڵگەی بۆهێلن.

The 20 different genes are like cards in a deck

٢٠ بۆهێلی جیاواز وەک کارتن لە دەستەیەک

that keep getting reshuffled with each new generation.

کە بەردەوام لەگەڵ هەر نەوەیەکی نوێ ڕێک دەخرێتەوە.

Sex is simply a reshuffling of the genetic deck.

سێکس بە سادەیی تێکەڵکردنی دەستەیەک بۆهێڵە.

The cards are reshuffled and passed to the next generation;

کارتەکان چاککراون و گواستراونەتەوە بۆ نەوەی نوێ؛

the deck remains the same, 50 percent red.

دەستەیەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە، ٪٥٠ ی سوور.

The genes are reshuffled and passed to the next generation;

بۆهێڵەکان چاککراون و گواستراونەتەوە بۆ نەوەی نوێ؛

the gene pool remains the same, 50 percent red.

کۆمەڵگەی بۆهێڵەکان وەک خۆی دەمێنێتەوە، ٪٥٠ ی سوور.

Even though the population may grow in size over time,

هەرچەندە لەوانەیە بەپێی کات ژمارەی دانیشتوان قەبارەی گەورەبێت،

the frequency should stay at about 50 percent.

پێویستە ڕێژەی شەپۆڵەکە نزیکەی ٪٥٠ بمێنێتەوە.

If this frequency ever varies, then evolution has occurred.

ئەگەر ئەم شەپۆڵە هەر کاتێک بێتە ئاراوە، ئەوا پەرەسەندن ڕوویداوە.

Evolution is simply change in the gene pool over time.

پەرەسەندن بە ئاسانی لە کۆمەڵگەی بۆهێڵدا دەگۆڕێت.

Think about it in terms of the cards.

لە ڕووی کارتەکانەوە بیری لێبکەوە.

If the frequency of the cards in the deck ever changes,

ئەگەر هەرکاتێک شەپۆڵی کارتەکان لەناو دەستەیەک گۆڕان،

evolution has occurred.

پەرەسەندن روویداوە.

There are five processes that can cause the frequency to change.

پێنج پرۆسە هەیە دەبێتە هۆی گۆڕینی شەپۆڵەکە.

To remember these processes, we will use the fingers on your hands,

بۆ بیرکەوتنەوەی ئەم پڕۆسانە پەنجەکانی دەستان بەکار ئەهێنینەوە،

starting from the little finger and moving to the thumb.

لە پەنجە بچووکەکە دەست پێ دەکات و بەرەو پەنجە گەورەکە دەجوڵێت.

The little finger should remind you that the population can shrink.

پەنجە بچووکەکە دەبێت بیرت بێنێتەوە دانیشتوان دەتوانێت بچووک بێتەوە.

If the population shrinks, then chance can take over.

ئەگەر دانیشتوان بچووک بوونەوە، ئەوا هەلێک دەتوانێت دەستی

For example, if only four individuals survive an epidemic,

بەسەردا بگرێت. بۆ نموونە، ئەگەر چوار کەس لە پەتایەک ڕزگاریان بێت،

then their genes will represent the new gene pool.

ئەوا بۆهێڵەکانیان نوێنەرایەتی کۆمەڵگەی بۆهێڵی نوێ دەکەن.

The next finger is the ring finger.

پەنجەی دواتر پەنجەی ئەڵقەیە.

This finger should remind you of mating, because a ring represents a couple.

پەنجەکە دەبێت بەبیرت بێنێت جووت بوونت هەیە، چوونکە ئەڵقەیەک دووانەیەک نیشان

If individuals choose a mate based on their appearance or location,

دەدات. ئەگەر تاکەکان لەسەر بنەمای خەمڵاندن یان شوێنەکەیان هاوڕێ هەڵبژێرێ،

the frequency may change.

لەوانەیە شەپۆڵەکە بگۆڕێت.

If redheaded individuals only mate with redheaded individuals,

ئەگەر تاکی سەرسوور تەنها لەگەڵ سەروور جوتبوو،

they could eventually form a new population.

لەئەنجامدا دانیشتوانێکی نوێ پێکدێنن.

If no one ever mates with redheaded individuals,

ئەگەر هیچ کەسێک لەگەڵ کەسی سەرسووردا جووت نەبوو،

these genes could decrease.

ئەم بۆهێلانە لەوانەیە کەم ببێتەوە.

The next finger is the middle finger.

پەنجەی دواتر پەنجەی ناوەندە.

The M in the middle finger should remind you of the M in the word "mutation."

پیتی م لە پەنجەی ناوەڕاست پێویستە م لە وشەی "میوتەیشن" بیربێنێتەوە.

If a new gene is added through mutation, it can affect the frequency.

لە ڕێگەی گۆڕانکاریەوە بۆهێڵێکی نوێ زیادببێ، کاریگەری لەسەر شەپۆڵەکە دەبێت.

Imagine a gene mutation creates a new color of hair.

بیهێنە پێش چاوت گۆڕانکاری بۆهێڵی رەنگێکی نوێی قژ دروست دەکات.

This would obviously change the frequency in the gene pool.

ئەمە بە ڕوونی دەبێتە هۆی گۆڕینی شەپۆڵەکە لە کۆمەڵگەی بۆهێڵیدا.

The pointer finger should remind you of movement.

پەنجەی ئاماژەکار دەبێت جوڵەت بیربهێنێتەوە.

If new individuals flow into an area, or immigrate,

ئەگەر تاکی نوێ بگۆڕێ بۆ ناوچەیەک، یان کۆچ بکات،

the frequency will change.

شەپۆڵەکە دەگۆڕێت.

If individuals flow out of an area, or emigrate,

ئەگەر تاکەکان لە ناوچەیەک دەرکەون، یان کۆچ بکەن،

then the frequency will change.

ئەوا شەپۆڵەکە دەگۆڕێت.

In science, we refer to this movement as gene flow.

لە زانستدا، ئەم جوڵەیە بە لێشاوی بۆهێڵ ناودەبەین.

All four of the processes represented by our fingers can cause evolution.

هەر چوار پڕۆسەکە کە لە پەنجەکانمانەوە نوێنەرایەتی دەکرێن دەبێتە هۆی پەرەسەندن.

Small population size, non-random mating,

قەبارەی بچووکی دانیشتوانان، جووتبوون بە ناهەرەمەکی،

mutations and gene flow.

گۆڕانکاری و لێشاوی بۆهێڵ.

However, none of them lead to adaptation.

لەگەڵ ئەوەشدا هیچ کامیان بەرەو خۆگونجاندن ناچن.

Natural selection is the only process

هەڵبژاردنی سروشتی تاکە پرۆسەیە

that creates organisms better adapted to their local environment.

زیندەوەرەکان باشتر لەگەڵ ژینگەی ناوخۆیی خۆیان دەگونجێنن.

I use the thumb to remember this process.

پەنجە گەورەکە بەکارئەهێنم بۆ بیرهێنانەوەی پرۆسەکە.

Nature votes thumbs up for adaptations that will do well in their environment,

سروشت دەنگ بۆ خۆگونجاندنەکان بەرز دەکات کە لە ژینگەکەیاندا باش دەبێت،

and thumbs down to adaptations that will do poorly.

و پەنجە گەورەکان بۆ خوارەوە بۆ ئەو گونجاندنانەی بە خراپی

The genes for individuals that are not adapted for their environment

ئەنجام دەدەن. بۆهێڵی ئەو تاکانەی کە لەگەڵ ژینگەکەیان نەگونجاندوون

will gradually be replaced by those that are better adapted.

وردە وردە بەو کەسانە جێگۆڕکێیان بۆ دەکرێت کەباشتر خۆیان بگونجێنن.

Red hair is an example of one of these adaptations.

قژی سوور نمونەیەکە لەو خۆگونجاندنانە.

Red hair is an advantage in the northern climates,

قژی سوور سوودێکە لە کەشوهەواکانی باکووردا،

because the fair skin allowed ancestors to absorb more light

چونکە پێستەکە ڕیگەی بە باوباپیران دا ڕووناکی زیاتر هەلمژێت

and synthesize more vitamin D.

و ڤیتامین دی دروست بکەن.

Thumbs up!

پەنجە گەورە بۆ سەرەوە!

However, this was a disadvantage in the more southern climates,

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمە زیانێک بوو لە کەش و هەوای باشوری زیاتر،

where increased UV radiation led to cancer and decreased fertility.

تیایدا تیشکی یوڤی زیادی کرد بووە هۆی شێرپەنجە و نازۆکی کەم بووەوە.

Thumbs down!

پەنجە گەورە بۆ خوارەوە!

Even the thumb itself is an adaptation

تەنانەت خۆی پەنجە گەورەکان گونجاندنێکە

formed through the process of natural selection.

پێکهێنراوە لە ڕێگەی پڕۆسەی هەڵبژاردنی سروشتی.

The evolution that we have described is referred to as microevolution,

ئەو پەرەسەندنەی کە ئێمە وەسفمان کردووە بە (مایکرۆئیڤۆڵیوشن) ناودەبرێت،

because it refers to a small change.

چونکە ئاماژە بە گۆڕانکارییەکی بچووک دەکات.

However, this form of evolution

هەرچەندە، ئەم جۆرە پەرەسەندنە

may eventually lead to macroevolution, or speciation.

لەوانەیە لە کۆتاییدا ببێتە هۆی گەورەبوون، یان نموونە.

Every organism on the planet shares ancestry with a single common ancestor.

هەموو زیندەوەرێک لەسەر ئەم هەسارەیە لەگەڵ یەک باوباپیرانی هەوبەشن.

All living organisms on the planet are connected back in time

هەموو زیندووەکانی سەر ئەم هەسارەیە لە کاتی خۆیدا

through the process of evolution.

بە پڕۆسەی پەرەسەندنەوە گرێدراون.

Take a look at your own hand.

سەیرێکی دەستی خۆت بکە.

It's an engineering masterpiece

ئەوە شاکارێکی ئەندازیارییە

that was created by the five processes I just described,

دروست کراوە بەو پێنج پڕۆسەیەی ئێستا باسمکردن،

over millions and millions of years.

لە ماوەی زیاتر ملیۆن و ملیۆنەها ساڵ.

Can you recall the five main causes of evolution from memory?

دەتوانی پێنج هۆکاری سەرەکی پەرەسەندن بەبیر خۆت بێنیتەوە؟

If you can't, hit rewind and watch that part again.

ئەگەر ناتوانیت، دووبارە لێیبدەوە و سەیری ئەو بەشە بکە.

But if you can,

بەڵام ئەگەر توانیت،

give yourself or your neighbor a big five-fingered high five.

پێنج پەنجەی گەورە بدە بە خۆت یان دراوسێکەت.