The immortal cells of Henrietta Lacks - Robin Bulleri

Translator: Avan Hassan Reviewer: mabbast chato

Imagine something small enough to float on a particle of dust

وێنا بكه‌ شتێكی زۆر بچوكه‌ كه‌ له‌ ته‌نۆلكه‌یه‌كی تۆزسه‌رئاوده‌كه‌وێت

that holds the keys to understanding cancer, virology, and genetics.

كه‌ كلیلی تێگه‌یشتن هه‌ڵده‌گرێ له‌ شێرپه‌نجه‌،ڤایرۆسناسی،بۆماوه‌یی.

Luckily for us,

بۆ ئێمه‌ خۆشبه‌ختانه‌،

such a thing exists in the form of trillions upon trillions

له‌فۆڕمدا شتێكی له‌م شێوه‌یه‌ هه‌یه‌ له‌ ترلیۆنان له‌سه‌ر تریلۆنێك

of human lab-grown cells called HeLa.

له‌ تاقیگه‌ی گه‌شه‌ی خانه‌ی مرۆڤدا په‌یوه‌ندی كرد به‌ هێلا.

Let's take a step back for a second.

بابۆچه‌ند چركه‌یه‌كیش بۆ هه‌نگاوی دواوه‌ بڕۆین.

Scientists grow human cells in the lab to study how they function,

زاناكان له‌ تاقیگه‌داكه‌ خانه‌ی مرۆڤیان گەشە پێداوە تا لە چۆنیەتی کردارەکانیان بکۆڵنەوە،

understand how diseases develop,

تاوه‌كو تێبگه‌ن كه‌ نه‌خۆشیه‌كان چۆن په‌ره‌ده‌سێنێت،

and test new treatments without endangering patients.

و چاره‌سه‌ری نوێ تاقیبكه‌نه‌وه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی نه‌خۆشه‌كان بكه‌ونه‌ مه‌ترسیه‌وه‌.

To make sure that they can repeat these experiments over and over,

بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ دڵنیا بن كه‌ ده‌توانن دووباره‌ی بكه‌نه‌وه‌،

and compare the results with other scientists,

وبه‌راوردی ئه‌نجامه‌كان بكه‌ن له‌گه‌ڵ زاناكانی تردا،

they need huge populations of identical cells

پێویستیان به‌ دانیشتوانی زۆر هه‌یه‌ له‌ خانه‌ یه‌ك له‌ دوای یه‌كه‌كان

that can duplicate themselves faithfully for years,

كه‌ ده‌توانن خۆیان دووباره‌ی بكه‌نه‌وه‌ به‌ دڵسۆزیانه‌ بۆماوه‌ی چه‌ندین ساڵ،

but until 1951, all human cell lines that researchers tried to grow

به‌ڵام تا ساڵی 1951،كه‌ توێژه‌ران هه‌وڵیان داوه‌ هه‌موو خانه‌ی مرۆڤ گه‌شه‌ بكه‌ن

had died after a few days.

دوای چه‌ندین ڕۆژمرد بوو.

Then a John Hopkins scientist named George Gey

پاشان زانایه‌كی جۆن هۆپكینس به‌ناوی جۆرج گی

received a sample of a strange looking tumor:

له‌ تۆوی سه‌یر نمونه‌یه‌كی وه‌رگرت:

dark purple, shiny, jelly-like.

ئه‌رخه‌وانی تۆخ،بریقه‌دار،وه‌ك جه‌لی.

This sample was special.

ئه‌مه‌نموونه یه‌كی تایبه‌ت بوو.

Some of its cells just kept dividing,

هه‌ندێك له‌ خانه‌كانی به‌رده‌وام بوون له‌ دابه‌شبوون،

and dividing,

ودابه‌شكردن ،

and dividing.

و دابه‌شكردن.

When individual cells died,

كاتێك خانه‌ تاكه‌كان مردن،

generations of copies took their place and thrived.

نه‌وه‌كان له‌ كۆپیه‌كاندا شوێنی خۆیان گرت و گه‌شه‌یان كرد.

The result was an endless source of identical cells that's still around today.

كه‌ ئه‌نجامی سه‌رچاوه‌ی بێ كۆتایی بوو كه‌ له ڕۆژگاری ئه‌مڕۆژدا بوونی هه‌یه‌.

The very first immortal human cell line.

یه‌كه‌م خانه‌ی هێڵی نه‌مری مرۆڤ.

Gey labeled it "HeLa" after the patient with the unusual tumor, Henrietta Lacks.

گێێ لابلید ناوی لێنادوای ئه‌وه‌ی نه‌خۆشه‌كه‌ ئاوسانێكی زۆری هه‌بوو.

Born on a tobacco farm in Virginia,

له‌ كێڵگه‌یه‌كی توتن له‌ ڤێرجینیا له‌ دایك بوو،

she lived in Baltimore with her husband and five children.

له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی له‌ بالتیمۆریا ده‌ژیاو له‌گه‌ڵ پێنج منداڵه‌كه‌ی.

She died of aggressive cervical cancer

ئه‌وبه‌هۆیی شێرپه‌نجه‌ی خوێن به‌ربونه‌وه‌ گیانی له‌ده‌ست دا

a few months after her tumorous cells were harvested,

دوای چه‌ند مانگێك له‌خانه‌ گرێیه‌كانی دروێنه‌ كرا،

and she never knew about them.

وهه‌رگیزده‌رباره‌ی ئه‌وان نه‌یده‌زانی.

So what's so special about the cells from Henrietta Lacks

كه‌واته‌ چی زۆر تایبه‌ته‌ ده‌رباره‌ی خانه‌كان له‌ هێنتریا لاكس

that lets them survive when other cell lines die?

كه‌ڕێگه‌ به‌ زیندویان ده‌دات كاتێك هێڵه‌كانی تری خانه‌ ده‌مرن؟

The short answer is we don't entirely know.

وه‌ڵامه‌ كورته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ ته‌واوی نازانین.

Normal human cells have built-in control mechanisms.

خانه‌ی ئاسایی مرۆڤ میكانیزمێكی كۆنتڕۆڵكردنی خۆیی هه‌یه‌.

They can divide about 50 times before they self destruct

ده‌توانین نزیكه‌ی 50جاردابه‌شی بكه‌ین پێش ئه‌وه‌ی خۆیان له‌ناوی ببه‌ن

in a process called apoptosis.

له‌م پڕۆسه‌دا پێی ده‌ڵێن ئه‌پۆتۆسیز.

This prevents the propagation of genetic errors

ئه‌مه‌ ڕێگری ده‌كات له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی بۆماوه‌یی

that creep in after repeated rounds of division.

ترسناكه‌ دوای دوباره‌ بونه‌وی له‌ كاتی دابه‌شكردندا.

But cancer cells ignore these signals, dividing indefinitely

به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی ناڕأسته‌وخۆخانه‌كانی شێرپه‌نجه‌ فه‌رامۆش ده‌كه‌ن

and crowding out normal cells.

وخانه‌ ئاسایه‌كان كۆده‌بنه‌وه‌.

Still, most cell lines eventually die off, especially outside the human body.

هێشتا،زۆربه‌ی هێڵه‌كانی خانه‌ له‌ كۆتایدا ده‌مرن،به‌تایبه‌تی له‌ جه‌سته‌ی مرۆڤ.

Not HeLa, though, and that's the part we can't yet explain.

نه‌ك هێلا،هه‌رچه‌نده‌، به‌شێكه‌ كه‌ هێشتا ناتوانین ڕونی بكه‌ینه‌وه‌.

Regardless, when Dr. Gey realized he had the first immortal line of human cells,

به‌بی گوێدان دكتۆر گێی بۆی ده‌ركه‌وت كه‌ خانه‌ی نه‌مری هه‌یه‌ له‌ ناوله‌شیدا،

he sent samples to labs all over the world.

نموونه‌ی ناردبۆ هه‌مووتاقیگه‌كانی جیهان.

Soon the world's first cell production facility

كه‌ زۆر به‌ زویی تاقیگه‌كان ئاسانكاریان بۆ كردوو ئیشیان له‌سه‌ر كرد

was churning out 6 trillion HeLa cells a week,

كه‌ هه‌فتانه‌ 6 ترلیۆن خانه‌ی هێل با ده‌كرد،

and scientists put them to work in an ethically problematic way,

زاناكان ئیشیان له‌سه‌ر كرد به‌ڵام زۆر به‌ شێوه‌یه‌كی بێ ئه‌خلاقیانه‌،

building careers and fortunes off of Henrietta's cells

ئیش كردن له‌سه‌ر خانه‌كانی هێنریتا

without her or her family's consent, or even knowledge until decades later.

به‌بێ ئه‌وه‌ی خێزانه‌كه‌ی ئاگه‌دار بێت، ته‌نانه‌ت تا دوای ده‌ ساڵیش ئه‌مه‌یان نه‌زانی.

The polio epidemic was at its peak in the early 50s.

نه‌خۆشی ئیفلیجی منداڵان له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 50 گه‌یشته‌ لوتكه‌.

HeLa cells, which easily took up and replicated the virus,

خانه‌كانی هێلا،كه‌ به‌ ئاسانی ده‌بردران و دووباره‌ ڤایرۆسیان لی دروست ده‌كرده‌وه‌،

allowed Jonas Salk to test his vaccine.

له‌م حاڵه‌ته‌دا،ڕێگه‌یان به‌ جۆناس دا كه‌ ئه‌م ڤاكسینه‌ له‌سه‌ر خۆیی تاقی بكاته‌وه‌.

They've been used to study diseases,

هه‌روه‌ها ده‌رسیان له‌سه‌ر ده‌خوێند له‌سه‌ر چه‌ند نه‌خۆشیه‌ك،وه‌ك

including measles,

سورێژه‌،

mumps,

گوێ ڕه‌په‌،

HIV,

نه‌خۆشی ئایدز،

and ebola.

نه‌خۆشیه‌كه‌ له‌ ڕێگه‌ی پیسی توش ده‌بی.

We know that human cells have 46 chromosomes

ئێمه‌ ده‌زانین خانه‌كانی مرۆڤ له‌ 46كڕۆسۆم پێكهاتوه‌

because a scientist working with HeLa discovered a chemcial

له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زاناكان له‌گه‌ڵ خانه‌كانی هێڵا دۆزینه‌وه‌ی كیمیایان ده‌كرد

that makes chromosomes visible.

وایان ده‌كرد كڕۆمۆسۆمه‌كانی ناو جسمی مرۆڤ دیار بێت.

HeLa cells themselves actually have around 80 highly mutated chromosomes.

خانه‌كانی هێڵأش بۆخۆیان به‌ شێوه‌یه‌كی زۆر كه‌نزیكه‌ی 80 ده‌بن وشێوه‌ی خۆیان ده‌گۆڕن.

HeLa cells were the first to be cloned.

خانه‌كانی هێڵا یه‌كه‌م خانه‌ن كه‌ زۆر پێك ده‌چن.

They've traveled to outer space.

سیفاتێكی تریان هه‌یه‌ كه‌ ده‌توانن بۆ بۆشایه‌كی زۆر بڕۆن.

Telomerase,

هه‌روه‌ها ڕوخێنه‌رن(وێرانكه‌ر)

an enzyme that helps cancer cells evade destruction by repairing their DNA,

ئه‌نزیمه‌كان یارمه‌تی خانه‌كانی سه‌ره‌تان ده‌ده‌ن زوو ده‌ر نه‌كه‌ون له‌ ڕێگای خوێن،

was discovered first in HeLa cells.

كه‌ له‌لایه‌ن خانه‌كانی هێلاوه‌ دۆزرایه‌وه

In an interesting turn of fate,

چاره‌نوسێكی زۆر خراپه‌،

thanks to HeLa, we know that cervical cancer can be caused by a virus called HPV

ئێمه‌ ده‌بێ سوپاسی هێلا بكه‌ین له‌ڕێگه‌ی ئه‌وه‌وه‌ ده‌توانین نه‌خۆشیه‌كه‌ بزانین

and now there's a vaccine.

وهه‌روه‌ها ئێستا چاره‌سه‌ر هه‌یه‌.

HeLa-fueled discoveries have filled thousands of scientific papers,

لێكۆڵینه‌وه‌كان له‌سه‌رهێڵا هه‌زاران وه‌ره‌قه‌ی پڕكرده‌وه‌،

and that number is probably even higher than anyone knows.

وهه‌روه‌ها ئه‌و ژماره‌یه‌ زۆر زیاتره‌ كه‌ ئێمه‌ ده‌یزانین.

HeLa cells are so resilient that they can travel on almost any surface:

خانه‌كانی هێڵا له‌ هه‌موو شوێنه‌ك هه‌یه‌ ده‌توانی بگوازرێته‌وه‌:

a lab worker's hand,

ئه‌وانه‌ی له‌ تاقیگه‌ كار ده‌كه‌ن له‌سه‌ر ده‌ستیان هه‌یه‌،

a piece of dust,

له‌ ناوتۆزوخۆڵ،

invading cultures of other cells and taking over like weeds,

داگیركردنی خانه‌كانی ترو ده‌ست به‌سه‌ر داگرتنیان وه‌ك تلیاك،

countless cures, patents and discoveries all made thanks to Henrieta Lacks.

هه‌موو ئه‌وانه‌ وامان لێده‌كات كه‌ سوپاسی هێنریتا لاكس بكه‌ین.