Questions No One Knows the Answers to (Full Version)

Translator: Şəms Cəfər Reviewer: Farhad Haqverdi

On a typical day at school,

Məktəbdə adi bir gündə

endless hours are spent learning the answers to questions,

sonsuz sayda saatlar suallara cavab öyrənməyə sərf olunur

but right now, we'll do the opposite.

ancaq indi tam tərsini edəcəyik;

We're going to focus on questions where you can't learn the answers

cavablandıra bilmədiyimiz suallara diqqət edəcəyik

because they're unknown.

çünki onlar “bilinməz”dir.

I used to puzzle about a lot of things as a boy, for example:

Uşaq olanda bir çox şeylə bağlı çox düşünərdim, məsələn:

What would it feel like to be a dog?

Görəsən it olmaq necə hiss etdirərdi?

Do fish feel pain?

Balıqlar ağrı hiss edirmi?

How about insects?

Bəs böcəklər necə?

Was the Big Bang just an accident?

Böyük Partlayış bir təsadüf idimi?

And is there a God?

Və Tanrı varmı?

Və necə əmin ola bilirik ki, o, qadın yox, kişidir?

And if so, how are we so sure that it's a He and not a She?

Why do so many innocent people and animals suffer terrible things?

Niyə bir çox məsum insan və ya heyvan çox faciəvi şeylər yaşayır?

Is there really a plan for my life?

Həqiqətən həyatım üçün bir plan varmı?

Is the future yet to be written,

Gələcək hələ yazılmayıbmı yoxsa

or is it already written and we just can't see it?

əslində əvvəldən yazılıb ancaq biz onu sadəcə görmürük?

But then, do I have free will? I mean, who am I anyway?

Həmçinin, azad iradəm varmı? Daha doğrusu, kiməm mən?

Am I just a biological machine?

Mən bir bioloji maşınammı?

But then, why am I conscious? What is consciousness?

Bəs onda niyə mən şüurluyam? Ümumiyyətlə şüur nədir?

Will robots become conscious one day?

Robotlar da nə vaxtsa şüurlu olacaqmı?

I mean, I kind of assumed that some day

Doğrusu, mən hesab edirdim ki,

I would be told the answers to all these questions.

nə vaxtsa mənə bu sualların cavabları deyiləcək.

Someone must know, right?

Kimsə bilməlidir, düzdür?

Guess what? No one knows.

Nə olsa, yaxşıdır? Heç kim bilmir.

Most of those questions puzzle me more now than ever.

Bu sualların bir çoxu indi ağlımı həmişəkindən daha çox qarışdırır.

But diving into them is exciting

Ancaq dərinə getmək çox həyəcan vericidir.

because it takes you to the edge of knowledge,

Çünki bu, sizi bilginin sərhəddinə aparır

and you never know what you'll find there.

və biz orada nə olduğunu bilmirik.

So, two questions that no one on Earth knows the answer to.

İki sual var ki, Yer kürəsində heç kim onları cavablandıra bilmir.

(Music)

(Musiqi)

[How many universes are there?]

(Neçə ədəd qalaktika var?)

Sometimes when I'm on a long plane flight,

Bəzən uzun təyyarə uçuşlarında

bütün o dağlara və səhralara göz gəzdirib

I gaze out at all those mountains and deserts

and try to get my head around how vast our Earth is.

Yer kürəsinin necə geniş olduğunu təsəvvür edirəm

And then I remember that there's an object we see every day

Və xatırlayıram ki, hər gün gördüyümüz bir varlıq var ki,

that would literally fit one million Earths inside it:

onun içinə 1 milyon Yer kürəsi yerləşər:

Günəş.

the Sun.

It seems impossibly big.

O, inanılmaz böyük görünür.

But in the great scheme of things, it's a pinprick,

Ancaq daha geniş planda o sadəcə iynə ucu qədərdir,

one of about 400 billion stars in the Milky Way galaxy,

Süd yolu qalaktikasındakı 400 milyon ulduzdan sadəcə biridir.

which you can see on a clear night

Biz onu aydın gecə səmasında

as a pale white mist stretched across the sky.

solğun, ağ və uzun tüstü kimi görə bilərsiniz.

And it gets worse.

Və get-gedə pisləşir.

There are maybe 100 billion galaxies detectable by our telescopes.

Teleskopla görülə bilən bəlkə də 100 milyard qalaktika var.

So if each star was the size of a single grain of sand,

Əgər hər ulduz tək bir qum dənəsi ölçüsündə olsaydı,

just the Milky Way has enough stars

yalnız Süd yolu qalaktikasında

to fill a 30-foot by 30-foot stretch of beach

9x9 metr ölçülü çimərlik parçasını 1 metr

three feet deep with sand.

dolduracaq qədər ulduz olardı.

And the entire Earth doesn't have enough beaches

Yer kürəsinin isə bütöv kainatdakı bütün qalaktikaları

to represent the stars in the overall universe.

təmsil edəcək qədər çimərlilləri yoxdur.

Such a beach would continue for literally hundreds of millions of miles.

Belə bir çimərlik isə əsl mənada yüzlərlə kilometr uzunluqda olardı.

Holy Stephen Hawking, that is a lot of stars.

Müqəddəs Havkinq, bu həqiqətən dəhşət çox ulduzdur!

But he and other physicists now believe in a reality

Ancaq o və digər fiziklər hazırda təsəvvürə gəlməz dərəcədə

that is unimaginably bigger still.

daha da böyük olan bir reallığa inanırlar.

İlk olaraq, onu deyim ki, teleskoplarımızın

I mean, first of all, the 100 billion galaxies

within range of our telescopes

əhatə dairəsində olan

are probably a minuscule fraction of the total.

100 milyard qalaktika cəmin kiçik bir hissəsidir.

Space itself is expanding at an accelerating pace.

Kosmos özü artan sürətlə genişlənir.

The vast majority of the galaxies

Qalaktikaların böyük çoxluğu

are separating from us so fast that light from them may never reach us.

bizdən sürətlə uzaqlaşdığı üçün işıqları bəlkə də bizə heç çatmayacaq.

Still, our physical reality here on Earth

Yenə də, bizim Yerdəki fiziki reallığımız

həmin o uzaq, görünməz qalaktikalarla yaxından əlaqəlidir.

is intimately connected to those distant, invisible galaxies.

We can think of them as part of our universe.

Onları kainatın bir hissəsi hesab edə bilərik.

They make up a single, giant edifice

Onlar tək bir nəhəng kompleks yaradırlar.

Hansı ki, o, eyni fizika qanunlarına əsaslanır və sizi, məni inşa edən

obeying the same physical laws and all made from the same types of atoms,

electrons, protons, quarks, neutrinos, that make up you and me.

eyni atomlardan, elektron, proton, kvark və neytronlardan ibarətdirlər.

However, recent theories in physics, including one called string theory,

Lakin, fizikada Sim nəzəriyyəsi kimi ən yeni nəzəriyyələr

are now telling us there could be countless other universes

iddia edir ki, saysız-hesabsız kainatlar ola bilər

- fərqli xüsusiyyətlərə malik olan

built on different types of particles,

başqa hissəciklərdən ibarət və başqa qüvvələrə tabe olan kainatlar.

with different properties, obeying different laws.

Most of these universes could never support life,

Bu Kainatların çoxu həyat üçün uyğun olmaya bilər

and might flash in and out of existence in a nanosecond.

və ya bir nanosaniyə ərzində yarana və ya yox ola bilərlər.

But nonetheless, combined, they make up a vast multiverse

Ancaq yenə də, birləşik şəkildə onlar 11 ölçüyə qədər

of possible universes in up to 11 dimensions,

potensial kainatların çoxlu kainatını yaradır,

featuring wonders beyond our wildest imagination.

bizim xəyal gücümüzü aşan möcüzələri ehtiva edirlər.

Sim nəzəriyyəsinin aparıcı versiyası 10 üstü 500 kainatdan ibarət

The leading version of string theory predicts a multiverse

made up of 10 to the 500 universes.

bir multikainatı proqnozlaşdırır.

That's a one followed by 500 zeros,

a number so vast that if every atom

o qədər böyük rəqəmdir ki,

in our observable universe had its own universe,

müşahidə olunan kainatdakı hər atomun öz kainatı olsaydı

and all of the atoms in all those universes each had

və bu kainatlardakı atomların hər birinin özünün

their own universe,

öz kainatları olsaydı,

və siz bunu ki dəfə təkrarlasaydınız,

and you repeated that for two more cycles,

you'd still be at a tiny fraction of the total,

hələ də cəmin kiçik bir hissəsinə çatmış olarıq,

namely, one trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion

yəni bir trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon

trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillionth.

trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyon trilyonuncu.

(Laughter)

(gülüş)

But even that number is minuscule compared to another number:

Ancaq hətta bu rəqəm belə digərinin yanında kiçik qalır:

sonsuzluq.

infinity.

Some physicists think the space-time continuum is literally infinite

Bəzi fiziklər düşünür ki, kosmos-zaman davamlılığı sonsuzdur

and that it contains an infinite number of so-called pocket universes

və o, müxtəlif xüsusiyyətləri olan sonsuz sayda cib-kainatları

with varying properties.

ehtiva edir.

How's your brain doing?

Beyniniz nə haldadır?

Kvant nəzəriyyəsi yeni çətinlik yaradır. Nəzəriyyə tam sübut olunmuş olsa da,

Quantum theory adds a whole new wrinkle.

I mean, the theory's been proven true beyond all doubt,

but interpreting it is baffling,

onu şərh etmək müşkül məsələdir,

and some physicists think you can only un-baffle it

bəzi fiziklər isə bu müşkülü həll etməyin yeganə yolunun

if you imagine that huge numbers of parallel universes

hər an çox sayda kainatın yarandığını təsəvvür etmək

are being spawned every moment,

olduğunu deyir.

and many of these universes would actually be very like the world we're in,

Üstəlik, bu kainatların çoxu bizim yaşadığımız dünyaya oxşardır

would include multiple copies of you.

və sizin bir neçə kopiyanızı ehtiva edir.

In one such universe, you'd graduate with honors

Bu kainatlardan birində qırmızı diplomunuz var

and marry the person of your dreams, and in another, not so much.

və xəyallarınızdakı insan ilə evlisiniz, ancaq digərlərində belə deyil.

Well, there are still some scientists who would say, hogwash.

Açığı, hələ də bunu cəfəngiyyat adlandıran alimlər də var.

The only meaningful answer to the question of how many universes there are is one.

“Neçə kainat var?” sualının yeganə mənalı cavabı bir kainatdır.

Only one universe.

Ancaq bir kainat.

And a few philosophers and mystics might argue

Bəzi filozof və mistiklər isə iddia edirlər ki,

that even our own universe is an illusion.

hətta bizim kainatımız belə illuziyadır.

So, as you can see, right now

Beləliklə, göründüyü kimi,

there is no agreement on this question, not even close.

hazırda bu sualla bağlı heç bir həmrəylikdən söhbət gedə bilməz.

All we know is the answer is somewhere between zero and infinity.

Bir onu bilirik ki, cavab sıfır ilə sonsuzluq arasındadır.

Well, I guess we know one other thing.

Əslində daha bir şeyi bilirik.

This is a pretty cool time to be studying physics.

Hazırki zaman fizikanı öyrənmək üçün çox gözəl vaxtdır.

Bz ola bilsin ki, insanlığın görəcəyi ən böyük elmi paradiqma

We just might be undergoing the biggest paradigm shift in knowledge

that humanity has ever seen.

yerdəyişməsinə məruz qalırıq.

(Music)

(Musiqi)

[Why can't we see evidence of alien life?]

[Niyə yadplanetlilərin sübutunu tapmırıq?]

Somewhere out there in that vast universe

Haradasa bu geniş kainatın bir yerində

there must surely be countless other planets teeming with life.

mütləqdir ki, həyat dolu saysız-hesabsız planetlər var.

But why don't we see any evidence of it?

Bəs niyə buna dair hansısa sübut görmürük?

Well, this is the famous question asked by Enrico Fermi in 1950:

Bu, Enriko Fermi tərəfindən 1950-də verilmiş məşhur sualdır:

Where is everybody?

Hamı haradadır?

Konspirasiya nəzəriyyəçiləri iddia edir ki, UNO-lar dünyaya gəlirlər,

Conspiracy theorists claim that UFOs are visiting all the time

and the reports are just being covered up,

ancaq bu barədə məlumat ört-basdır edilir,

doğrusu, onlar heç də inandırıcı gəlmir.

but honestly, they aren't very convincing.

But that leaves a real riddle.

Ancaq burada tapmaca qalır.

In the past year, the Kepler space observatory

Keçən il Kepler Kosmik Rəsədxanası aşkar etdi ki,

has found hundreds of planets just around nearby stars.

yaxınlıqda olan ulduzların ətrafında yüzlərlə planet var.

And if you extrapolate that data,

Bu məlumatdan nəticə çıxarsaq,

it looks like there could be half a trillion planets

elə görünür, təkcə öz Qalaktikamızda yarım trilyon planet

just in our own galaxy.

mövcud ola bilər.

If any one in 10,000 has conditions

Əgər 10 mində bir planetdə həyat formalarını

that might support a form of life,

dəstəkləyən şərait olarsa,

bu, Süd Yolunda 50 milyon potensial həyat ehtiva edən

that's still 50 million possible life-harboring planets

planet olduğunu göstərir.

right here in the Milky Way.

So here's the riddle:

Tapmaca belədir:

our Earth didn't form

Yer kürəsi Böyük Partlayışdan

until about nine billion years after the Big Bang.

təxmini 9 milyard il sonraya kimi formalaşmamışdı.

Countless other planets in our galaxy should have formed earlier,

Sonsuz sayda planet isə o vaxta kimi artıq formalaşmışdı

and given life a chance to get underway

və Yer kürəsindən milyardlar,

billions, or certainly many millions of years earlier than happened on Earth.

ən azı milyonlarla il əvvəl həyatın başlaması üçün vaxt var idi.

If just a few of them had spawned intelligent life

Onlardan isə yalnızca bəzilərində ağıllı həyat törəsəydi

və texnologiya yaratmağa başlasaydılar,

and started creating technologies,

those technologies would have had millions of years

bu texnologiyaların mürəkkəblik və güc baxımdan inkişafı üçün

to grow in complexity and power.

milyonlarla il vaxtı olacaqdı.

On Earth,

Yer kürəsində

we've seen how dramatically technology can accelerate

texnologiyanın dramatik şəkildə 100 il ərzində

in just 100 years.

necə sürətləndiyini gördük.

In millions of years, an intelligent alien civilization

Milyon illər ərzində ağıllı yad planetli sivilizasiyası asanlıqla

qalaktika boyunca yayıla bilər,

could easily have spread out across the galaxy,

perhaps creating giant energy-harvesting artifacts

bəlkə də nəhəng enerji toplayıcı artefaktlar yarada və ya

or fleets of colonizing spaceships

kolonizasiya edici donanmalar qura

or glorious works of art that fill the night sky.

və ya gecə səmasını dolduran əsərlər yarada bilərdilər.

Ən azından, onların öz varlıqlarını büruzə verməsi gözləniləndir

At the very least, you'd think they'd be revealing their presence,

deliberately or otherwise,

- bilərək və ya bilməyərək,

through electromagnetic signals of one kind or another.

bu və ya digər növ elektromaqnit siqnalları vasitəsilə.

And yet we see no convincing evidence of any of it.

Ancaq hələ də inandırıcı sübut görməmişik.

Why?

Niyə?

Doğrusu, bəziləri olduqca qaranlıq olan müəyyən sayda mümkün cavablar var.

Well, there are numerous possible answers, some of them quite dark.

Maybe a single, superintelligent civilization

Bəlkə də, həqiqətən də çox ağıllı sivilizasiya

qalaktikanı ələ keçirib və

has indeed taken over the galaxy

and has imposed strict radio silence

sərt radio səssizliyi qadağası qoyub,

because it's paranoid of any potential competitors.

çünki potensial rəqiblərindən qorxur.

It's just sitting there ready to obliterate

O sadəcə təhdid yaradacaq istənilən şeyi məhv etməyə hazır

anything that becomes a threat.

orada oturur.

Bəlkə də onlar o qədər də ağıllı deyil

Or maybe they're not that intelligent,

or perhaps the evolution of an intelligence

və ya bəlkə də təkamül nəticəsində

capable of creating sophisticated technology

mürəkkəb texnologiya yarada bilən bir şüurun yaranması

is far rarer than we've assumed.

düşündüyümüzdən daha nadir bir haldır.

After all, it's only happened once on Earth in four billion years.

Axı Yer kürəsində bu, sadəcə bir dəfə 4 miyard ildə baş verib.

Maybe even that was incredibly lucky.

Bəlkə də bizim sadəcə bəxtimiz gətirib.

Maybe we are the first such civilization in our galaxy.

Bəlkə də qalaktikadamızda bu cür ilk sivilizasiyayıq.

Or, perhaps civilization carries with it the seeds of its own destruction

Bəlkə də sivilizasiya özü ilə öz süqutunun toxumlarını da daşıyır

through the inability to control the technologies it creates.

- yaratdığı texnologiyanı idarə etməyi bacarmadığı üçün.

But there are numerous more hopeful answers.

Ancaq yenə də çox sayda ümidli cavablar var.

For a start, we're not looking that hard,

Birincisi, o qədər də dərin axtarmırıq

and we're spending a pitiful amount of money on it.

və bunun üçün çox az pul xərcləyirik.

Only a tiny fraction of the stars in our galaxy

Qalaktikamızdakı ulduzların sadəcə çox az qismi

have really been looked at closely for signs of interesting signals.

maraqlı siqnallarla bağlı diqqətlə izlənmişdir.

And perhaps we're not looking the right way.

Bəlkə də biz doğru yönə baxmırıq.

Sivilizasiyalar inkişaf etdikcə

Maybe as civilizations develop,

bəlkə elektromaqnit dalğalarından daha mürəkkəb

they quickly discover communication technologies

far more sophisticated and useful than electromagnetic waves.

və faydalı kommunikasiya texnologiyaları kəşf edəcəklər.

Maybe all the action takes place inside the mysterious

Bəlkə də, əsas məsələ təzəlikcə kəşf olunan

recently discovered dark matter,

və kainatın kütləsinin əksər hissəsini təşkil edən

or dark energy, that appear to account for most of the universe's mass.

qaranlıq maddə, yaxud da qaranlıq enerjidir.

Or, maybe we're looking at the wrong scale.

Bəlkə də biz yanlış miqyasa baxırıq.

Bəlkə də ağıllı sivilizasiya anlayır ki, həyat sadəcə bir-biri

Perhaps intelligent civilizations come to realize

ilə gözəl şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olan kompleks

that life is ultimately just complex patterns of information

interacting with each other in a beautiful way,

informasiyalar toplusundan ibarətdir.

and that that can happen more efficiently at a small scale.

Bu, kiçik ölçüdə daha səmərəli baş verə bilər.

So, just as on Earth, clunky stereo systems have shrunk

Yer kürəsində kobud səs sistemlərinin gözəl, kiçik iPod-lara

to beautiful, tiny iPods, maybe intelligent life itself,

çevrilməsi kimi, bəlkə də ağıllı həyat da

ətraf-mühitə təsirini azaltmaq üçün

in order to reduce its footprint on the environment,

has turned itself microscopic.

özünü mikroskopik hala çevirib.

So the Solar System might be teeming with aliens,

Bəlkə də Günəş sistemi yad planetlilərlə doludur,

and we're just not noticing them.

amma bizim xəbərimiz yoxdur.

Maybe the very ideas in our heads are a form of alien life.

Hətta beynimizdə olan ideyalar yadplanetli həyatın bir forması ola bilər.

Well, okay, that's a crazy thought.

Düzdür, bu çox dəlicə fikirdir. Mənə bunu yadplanetlilər dedirtdi.

The aliens made me say it.

But it is cool that ideas do seem to have a life all of their own

Ancaq bu gözəldir ki, ideyaların da öz ömrü var

and that they outlive their creators.

və öz yaradıcılarından çox yaşayırlar.

Maybe biological life is just a passing phase.

Bəlkə də bioloji həyat sadəcə bir keçid dövrüdür.

Well, within the next 15 years,

Ola bilsin ki, 15 il ərzində

ümidverici planetlərdən spektroskopik informasiyalar

we could start seeing real spectroscopic information

ala bilərik və bu bizə

from promising nearby planets

that will reveal just how life-friendly they might be.

onların necə həyatyönümlü olduqlarını göstərə bilər.

And meanwhile, SETI, the Search for Extraterrestrial Intelligence,

Bu arada isə, SETI, Yerdən Kənar Şüur Artarışı

öz məlumatlarını açıqlayır ki,

is now releasing its data to the public

milyonlarla həvəskar elmi işçilər, bəlkə də elə siz də

so that millions of citizen scientists, maybe including you,

axtarışa qoşularaq çoxluğun gücünü göstərəsiniz.

can bring the power of the crowd to join the search.

And here on Earth, amazing experiments

Burada, Yerdə isə sıfırdan həyat

are being done to try to create life from scratch,

yaratmaq üçün möhtəşəm təcrübələr aparılır.

Bu həyat ola bilsin, bildiyimiz cür DNT növlərindən fərqli olsun.

life that might be very different from the DNA forms we know.

All of this will help us understand whether the universe is teeming with life

Bütün bunlar bizə başa düşməyə kömək edəcək ki, kainat

həyatla doludur, yoxsa ancaq biz varıq.

or whether, indeed, it's just us.

Either answer, in its own way,

Hər iki cavab da özlüyündə

is awe-inspiring,

heyranedicidir.

because even if we are alone,

Çünki hətta yalnız olsaq belə,

bütün bu şeyləri düşünməyimiz, xəyal etməyimiz faktı

the fact that we think and dream and ask these questions

might yet turn out to be

kainatın ən önəmli faktlarından

one of the most important facts about the universe.

birinə çevrilə bilər.

And I have one more piece of good news for you.

Üstəlik, sizə daha bir yaxşı xəbərim var.

The quest for knowledge and understanding never gets dull.

Bilgi və anlayışı axtarışı heç vaxt darıxdırıcı olmur.

It doesn't. It's actually the opposite.

Hətta deyərdim tam əksinədir.

Nə qədər bilsəniz, dünya da o qədər gözəlləşir.

The more you know, the more amazing the world seems.

And it's the crazy possibilities, the unanswered questions,

Bizi önə aparan həmişə çılğın ehtimallar və

that pull us forward.

cavablanmamış suallar olub.

So stay curious.

Odur ki, maraq dolu olun.