The strange politics of disgust | David Pizarro

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Tłumaczenie: A. Konstancja Wiszniewska Korekta: Rysia Wand

In the 17th century, a woman named Giulia Tofana

W XVII wieku niejaka Giulia Tofana

had a very successful perfume business.

miała świetnie prosperującą firmę perfumiarską,

For over 50 years she ran it.

którą prowadziła ponad 50 lat.

It sort of ended abruptly when she was executed — (Laughter) —

Koniec nastąpił nagle, bo stracono ją...(Śmiech)

for murdering 600 men. You see, it wasn't a very good perfume.

za zabójstwo 600 mężczyzn. Perfumy były takie sobie.

In fact, it was completely odorless and tasteless and colorless,

Całkiem bezwonne, bezbarwne i bez smaku,

but as a poison, it was the best money could buy,

były bezkonkurencyjną trucizną, przyciągając kobiety,

so women flocked to her in order to murder their husbands.

które chciały zamordować męża.

It turns out that poisoners were a valued and feared group,

Truciciele budzili respekt i lęk,

because poisoning a human being is a quite difficult thing.

ponieważ otrucie istoty ludzkiej jest rzeczą trudną.

The reason is, we have sort of a built-in poison detector.

Mamy wbudowany wykrywacz trucizn.

You can see this as early as even in newborn infants.

Widać to już u noworodków.

If you are willing to do this, you can take a couple of drops

Możecie sprawdzić, biorąc parę kropli gorzkiej

of a bitter substance or a sour substance,

lub kwaśnej substancji, a zobaczycie ten grymas,

and you'll see that face, the tongue stick out, the wrinkled nose,

wytknięty język, zmarszczony nos,

as if they're trying to get rid of what's in their mouth.

jakby dziecko chciało się pozbyć tego, co ma w buzi.

This reaction expands into adulthood and becomes

W dorosłym życiu jest to już

sort of a full-blown disgust response, no longer just

w pełni rozwinięta reakcja odrazy,

about whether or not we're about to be poisoned,

nie tylko na zagrażające zatrucie,

but whenever there's a threat of physical contamination

ale także na wszelkie fizyczne zanieczyszczenia.

from some source. But the face remains strikingly similar.

Wyraz twarzy zostaje uderzająco podobny.

It has expanded more, though, than just keeping us away

Wstręt to nie tylko trzymanie się z dala

from physical contaminants, and there's a growing

od fizycznych zanieczyszczeń.

body of evidence to suggest that, in fact, this emotion

Coraz więcej wskazuje na to, że uczucie wstrętu

of disgust now influences our moral beliefs

wpływa na przekonania etyczne

and even our deeply held political intuitions.

i nawet na głębokie przekonania polityczne.

Why this might be the case?

Dlaczego tak jest?

We can understand this process by understanding

Aby to zrozumieć, trzeba przyjrzeć się emocjom.

a little bit about emotions in general. So the basic human emotions,

Celem podstawowych emocji,

those kinds of emotions that we share with all other human beings,

wspólnych wszystkim istotom ludzkim,

exist because they motivate us to do good things

jest motywacja do dobrych uczynków,

and they keep us away from doing bad things.

i trzymanie z dala od występku.

So by and large, they are good for our survival.

Ogólnie rzecz biorąc, służą przetrwaniu.

Take the emotion of fear, for instance. It keeps us away

Na przykład strach trzyma nas z dala

from doing things that are really, really risky.

od działań naprawdę ryzykownych.

This photo taken just before his death — (Laughter) —

To zdjęcie tuż przed śmiercią. (Śmiech)

is actually a — No, one reason this photo is interesting

To ciekawe zdjęcie, bo większość ludzi

is because most people would not do this, and if they did,

nie zrobiłaby tego, a jeśli już,

they would not live to tell it, because fear would have

to raczej by tego nie przeżyli,

kicked in a long time ago to a natural predator.

bo zabiłby ich strach przed drapieżnikiem.

Just like fear offers us protective benefits, disgust seems

Wstręt i strach służą do obrony,

to do the same thing, except for what disgust does is

tyle że wstręt nie chroni

keeps us away from not things that might eat us,

przed paszczą drapieżnika lub dużą wysokością,

or heights, but rather things that might poison us,

ale raczej przed rzeczami grożącymi zatruciem,

or give us disease and make us sick.

zakażeniem lub chorobą.

So one of the features of disgust that makes it such

Wstręt to interesujące uczucie,

an interesting emotion is that it's very, very easy to elicit,

bo bardzo łatwo go wywołać,

in fact more so than probably any of the other basic emotions,

chyba łatwiej niż inne emocje pierwotne.

and so I'm going to show you that with a couple of images

Pokażę to za pomocą paru zdjęć,

I can probably make you feel disgust.

które zapewne wzbudzą waszą odrazę.

So turn away. I'll tell you when you can turn back.

Lepiej się odwróćcie. Powiem, kiedy się skończy.

(Laughter)

(Śmiech)

I mean, you see it every day, right? I mean, come on. (Laughter)

Zresztą codziennie to oglądacie. (Śmiech)

(Audience: Ewww.)

(Widownia: Fuj!)

Okay, turn back, if you didn't look.

Już można patrzeć.

Those probably made a lot of you in the audience

Pewnie sporo osób poczuło silną odrazę.

feel very, very disgusted, but if you didn't look,

Jeśli ktoś nie patrzył, opowiem o innych rzeczach,

I can tell you about some of the other things that have been shown

które pokazane gdziekolwiek na świecie

sort of across the world to make people disgusted,

wywołują wstręt:

things like feces, urine, blood, rotten flesh.

kał, mocz, krew, zgniłe mięso.

These are the sorts of things that it makes sense

Mądrze trzymać się od nich jak najdalej,

for us to stay away from, because they might actually contaminate us.

ponieważ faktycznie mogą nas zatruć.

In fact, just having a diseased appearance

Już sam chorowity wygląd

or odd sexual acts, these things are also

albo nietypowe praktyki seksualne

things that give us a lot of disgust.

mogą wywołać duże obrzydzenie.

Darwin was probably one of the first scientists

Darwin, chyba jeden z pierwszych naukowców

to systematically investigate the human emotions,

systematycznie badających ludzkie emocje,

and he pointed to the universal nature and the strength

wskazał na ich uniwersalny charakter

of the disgust response.

oraz siłę uczucia wstrętu. Oto anegdota

This is an anecdote from his travels in South America.

z jego podróży po Ameryce Południowej.

"In Tierro del Fuego a native touched with his finger

"Jeden z tubylców Ziemi Ognistej,

some cold preserved meat while I was eating ...

dotknąwszy peklowanego mięsa, które jadłem,

and plainly showed disgust at its softness, whilst I felt

okazał wyraźne obrzydzenie, a ja poczułem wstręt,

utter disgust at my food being touched by a naked savage — (Laughter) —

że nagi dzikus gmera mi w jedzeniu, (Śmiech)

though his hands did not appear dirty."

chociaż chyba nie miał brudnych rąk.

He later wrote, "It's okay, some of my best friends are naked savages." (Laughter)

Mogę tak mówić, bo niektórzy moi przyjaciele to nagie dzikusy”. (Śmiech)

Well it turns out it's not only old-timey British scientists

Nie tylko brytyjscy naukowcy starej daty

who are this squeamish. I recently got a chance

mają delikatny żołądek. Kręcąc film dokumentalny

to talk to Richard Dawkins for a documentary,

rozmawiałem niedawno z Richardem Dawkinsem

and I was able to disgust him a bunch of times. Here's my favorite.

i mnóstwo razy wywołałem u niego odrazę.

Richard Dawkins: "We've evolved around courtship and sex,

Richard Dawkins: "Zasady dotyczące zalotów i seksu

are attached to deep-rooted emotions and reactions

wiążą się z głęboko zakorzenionymi emocjami i reakcjami,

that are hard to jettison overnight."

których z dnia na dzień trudno się pozbyć”.

David Pizarro: So my favorite part of this clip is that

David Pizarro: W moim ulubionym fragmencie

Professor Dawkins actually gagged.

profesorowi Dawkinsowi zbiera się na wymioty.

He jumps back, and he gags, and we had to do it three times,

Musieliśmy zrobić trzy powtórki

and all three times he gagged. (Laughter)

i za każdym razem miał odruch wymiotny. (Śmiech)

And he was really gagging. I thought he might throw up on me, actually.

Myślałem nawet, że zwymiotuje na mnie.

One of the features, though, of disgust,

Do cech odrazy należy

is not just its universality and its strength,

nie tylko jej uniwersalność i siła,

but the way that it works through association.

ale także oddziaływanie poprzez skojarzenia.

So when one disgusting thing touches a clean thing,

Kiedy brudna rzecz dotknie czystej,

that clean thing becomes disgusting, not the other way around.

to czysta staje się obrzydliwa, nie odwrotnie.

This makes it very useful as a strategy if you want to

Użyteczna strategia, gdy chcemy kogoś przekonać,

convince somebody that an object or an individual

że ktoś, coś albo cała grupa społeczna

or an entire social group is disgusting and should be avoided.

jest odrażająca i należy jej unikać.

The philosopher Martha Nussbaum points this out

Filozofka Martha Nussbaum zwraca na to uwagę:

in this quote: "Thus throughout history, certain disgust

"W całej historii pewne odrażające cechy: oślizgłość,

properties -- sliminess, bad smell, stickiness, decay, foulness --

brzydki zapach, lepkość, rozkład, nieczystość,

have been repeatedly and monotonously been associated with ...

często i monotonnie kojarzono z Żydami, kobietami,

Jews, women, homosexuals, untouchables, lower-class people --

homoseksualistami, niedotykalnymi, klasą niższą,

all of those are imagined as tainted by the dirt of the body."

każdym, kto wydaje się skażony brudem cielesności”.

Let me give you just some examples of how, some powerful

Podam kilka przejmujących przykładów

examples of how this has been used historically.

wykorzystania tego w historii.

This comes from a Nazi children's book published in 1938:

Z nazistowskiej książeczki dla dzieci z 1938:

"Just look at these guys! The louse-infested beards,

"Spójrz! Zawszone brody, brudne odstające uszy,

the filthy, protruding ears, those stained, fatty clothes...

poplamione, zatłuszczone ubrania.

Jews often have an unpleasant sweetish odor.

Żydzi często wydzielają nieprzyjemną słodkawą woń.

If you have a good nose, you can smell the Jews."

Każdy, kto ma dobry węch, wyczuje Żyda”.

A more modern example comes from people who try to

Współczesny przykład to próba przekonania nas,

convince us that homosexuality is immoral.

że homoseksualizm jest niemoralny.

This is from an anti-gay website, where they said

Z antygejowskiej strony, która głosi, że geje

gays are "worthy of death for their vile ... sex practices."

"zasługują na śmierć za plugawe praktyki seksualne”.

They're like "dogs eating their own vomit and sows wallowing in their own feces."

Są jak "psy zjadające wymiociny i świnie tarzające się w odchodach”.

These are disgust properties that are trying to be directly

Takie są cechy odrazy, które próbuje się

linked to the social group that you should not like.

przypisać wprost nielubianej grupie społecznej.

When we were first investigating the role of disgust in

Kiedy badaliśmy rolę wstrętu w ocenie moralnej,

moral judgment, one of the things we became interested in

zainteresowało nas,

was whether or not these sorts of appeals are more likely

czy ta zależność jest silniejsza u osób

to work in individuals who are more easily disgusted.

łatwiej odczuwających wstręt.

So while disgust, along with the other basic emotions,

Chociaż wstręt i inne podstawowe emocje

are universal phenomena, it just really is true

są zjawiskiem uniwersalnym,

that some people are easier to disgust than others.

u niektórych łatwiej wzbudzić wstręt niż u innych.

You could probably see it in the audience members

Zapewne było to widać po widzach,

when I showed you those disgusting images.

kiedy pokazywałem te ohydne zdjęcia.

The way that we measured this was by a scale that was

Do pomiarów użyliśmy skali

constructed by some other psychologists

stworzonej przez innych psychologów,

that simply asked people across a wide variety of situations

którzy przedstawiali różne sytuacje i pytali badanych,

how likely they are to feel disgust.

jakie jest prawdopodobieństwo, że poczują wstręt.

So here are a couple of examples.

Oto parę przykładów.

"Even if I were hungry, I would not drink a bowl of my

"Nawet bardzo głodny, nie zjadłbym ulubionej zupy,

favorite soup if it had been stirred by a used but thoroughly washed fly-swatter."

gdyby wymieszano ją używaną, choć wymytą packą na muchy”.

"Do you agree or disagree?" (Laughter)

"Zgadzasz się/ Nie zgadzasz się” (Śmiech)

"While you are walking through a tunnel under a railroad track,

"Idziesz tunelem dworcowym, gdzie śmierdzi moczem.

you smell urine. Would you be very disgusted or not at all disgusted?"

Czujesz duży wstręt/ Wcale nie czujesz wstrętu?”

If you ask enough of these, you can get a general overall

Odpowiednia ilość pytań da nam współczynnik

score of disgust sensitivity.

podatności na odczuwanie wstrętu.

It turns out that this score is actually meaningful.

Okazuje się, że wynik jest znaczący.

When you bring people into the laboratory and you ask

Kiedy pytano badanych o stosunek do zachowań

them if they're willing to engage in safe but disgusting behaviors

niegroźnych acz odpychających, jak na przykład

like eating chocolate that's been baked to look like dog poop,

zjedzenie czekolady o wyglądzie psiej kupy,

or in this case eating some mealworms that are perfectly healthy but pretty gross,

albo zdrowych, niemniej obrzydliwych robaków,

your score on that scale actually predicts whether or not

wynik na tej skali faktycznie przewiduje

you'll be willing to engage in those behaviors.

przyzwolenie na takie zachowania.

The first time that we set out to collect data on this

Zbierając dane i zestawiając je

and associate it with political or moral beliefs,

z poglądami politycznymi i moralnymi,

we found a general pattern --

odkryliśmy pewien schemat

this is with the psychologists Yoel Inbar and Paul Bloom --

z pomocą psychologów Yoela Inbara i Paula Blooma.

that in fact, across three studies we kept finding

Wyniki trzech badań pokazały,

that people who reported that they were easily disgusted

że osoby podatne na odczuwanie wstrętu,

also reported that they were more politically conservative.

deklarowały także konserwatyzm polityczny.

Another way to say this, though, is that people

Innymi słowy, bardzo trudno jest

who are very liberal are very hard to disgust. (Laughter)

wywołać wstręt u prawdziwego liberała. (Śmiech)

In a more recent follow-up study, we were able to look at

W niedawnym badaniu uzupełniającym

a much greater sample, a much larger sample. In this case,

przyjrzeliśmy się dużo większej grupie,

this is nearly 30,000 U.S. respondents,

niemal 30 000 respondentów z USA,

and we find the same pattern. As you can see,

i zauważyliśmy taki sam schemat.

people who are on the very conservative side

Osoby o konserwatywnych poglądach politycznych

of answering the political orientation scale are

zazwyczaj deklarują

also much more likely to report that they're easily disgusted.

większą podatność na odczuwanie wstrętu.

This data set also allowed us to statistically control

Te dane umożliwiły analizę statystyczną

for a number of things that we knew were both related

wielu czynników związanych z orientacją polityczną

to political orientation and to disgust sensitivity.

i odczuwaniem wstrętu.

So we were able to control for gender, age, income,

Sprawdziliśmy płeć, wiek, dochody, wykształcenie,

education, even basic personality variables,

nawet zmienne osobnicze, wynik pozostaje ten sam.

and the result stays the same.

Analizując wyniki wyborów,

When we actually looked at not just self-reported political orientation,

a nie tylko deklarowane preferencje polityczne,

but voting behavior, we were able to look geographically

mogliśmy przyjrzeć się całemu krajowi.

across the nation. What we found was that in regions

W stanach, gdzie deklarowano

in which people reported high levels of disgust sensitivity,

najwyższą podatność na odczuwanie wstrętu,

McCain got more votes.

McCain dostał więcej głosów.

So it not only predicted self-reported political orientation,

Liczą się więc nie tylko deklarowane poglądy,

but actual voting behavior. And also we were able,

ale głos oddany w wyborach.

with this sample, to look across the world,

Rozszerzyliśmy badania na cały świat,

in 121 different countries we asked the same questions,

zadając te same pytania w 121 różnych krajach,

and as you can see, this is 121 countries collapsed

i jak widać, 121 krajów układa się

into 10 different geographical regions.

w 10 różnych regionów geograficznych.

No matter where you look, what this is plotting is the size

Wykres pokazuje zależność pomiędzy

of the relationship between disgust sensitivity and political orientation,

podatnością na wstręt a poglądami politycznymi,

and no matter where we looked, we saw a very similar effect.

i efekty wszędzie są podobne.

Other labs have actually looked at this as well

Inni badacze również przyjrzeli się temu,

using different measures of disgust sensitivity,

używając innych wskaźników podatności na wstręt.

so rather than asking people how easily disgusted they are,

Zamiast pytać o subiektywne odczuwanie wstrętu,

they hook people up to physiological measures,

mierzą reakcje fizjologiczne respondentów,

in this case skin conductance.

w tym wypadku przewodność czynną skóry.

And what they've demonstrated is that people who report

Respondenci deklarujący konserwatyzm polityczny

being more politically conservative are also more physiologically aroused

są bardziej pobudzeni fizjologicznie na widok

when you show them disgusting images like the ones that I showed you.

odrażających zdjęć, jak te pokazane wcześniej.

Interestingly, what they also showed in a finding

Co ciekawe, potwierdziły się również

that we kept getting in our previous studies as well

wyniki poprzednich badań,

was that one of the strongest influences here is that

że osoby podatne na odczuwanie wstrętu

individuals who are very disgust-sensitive not only are

nie tylko deklarują większy konserwatyzm polityczny,

more likely to report being politically conservative, but

ale są też przeciwne małżeństwom homoseksualnym,

they're also very much more opposed to gay marriage

homoseksualizmowi,

and homosexuality and pretty much a lot of

oraz wielu kwestiom społeczno-moralnym

the socio-moral issues in the sexual domain.

powiązanym ze sferą seksualną.

So physiological arousal predicted, in this study,

W tym badaniu pobudzenie fizjologiczne prognozuje

attitudes toward gay marriage.

stosunek do małżeństw gejowskich.

But even with all these data linking disgust sensitivity

Mimo danych łączących

and political orientation, one of the questions that remains is

wrażliwość na wstręt z orientacją polityczną,

what is the causal link here? Is it the case that

pozostaje pytanie o związek przyczynowo-skutkowy.

disgust really is shaping political and moral beliefs?

Czy wstręt kształtuje poglądy polityczne i moralne?

We have to resort to experimental methods to answer this,

Musimy szukać odpowiedzi empirycznie,

and so what we can do is actually bring people into the lab

przyprowadzić ludzi do laboratorium,

and disgust them and compare them to a control group

wywołać wstręt i porównać z grupą kontrolną,

that hasn't been disgusted. It turns out that over

u której nie wywołano wstrętu. Okazuje się,

the past five years a number of researchers have done this,

że takie badania przeprowadza się od pięciu lat,

and by and large the results have all been the same,

i właściwie rezultaty są takie same.

that when people are feeling disgust, their attitudes

Kiedy ludzie odczuwają wstręt, ich poglądy

shift towards the right of the political spectrum,

przesuną się na prawą stronę politycznego spektrum,

toward more moral conservatism as well.

oraz w kierunku moralnego konserwatyzmu.

So this is whether you use a foul odor, a bad taste,

Obojętne czy wywoła to smród, czy ohydny smak,

from film clips, from post-hypnotic suggestions of disgust,

czy film, czy hipnoza, czy odrażające zdjęcia ,

images like the ones I've shown you, even just

już samo przypomnienie

reminding people that disease is prevalent and they should

o chorobie i potrzebie ostrożności

be wary of it and wash up, right, to keep clean,

oraz o potrzebie utrzymania czystości

these all have similar effects on judgment.

ma podobny wpływ na osądy.

Let me just give you an example from a recent study

Podam przykład niedawnego badania.

that we conducted. We asked participants

Prosiliśmy uczestników o opinie na temat

to just simply give us their opinion of a variety of social groups,

różnych grup społecznych, gdy w pomieszczeniu

and we either made the room smell gross or not.

był przyjemny albo nieprzyjemny zapach.

When the room smelled gross, what we saw was that

Okazało się, że smród wzmagał

individuals actually reported more negative attitudes toward gay men.

negatywny stosunek do gejów.

Disgust didn't influence attitudes toward all the other

Wstręt nie wpływał na ocenę innych grup,

social groups that we asked, including African-Americans,

o które pytaliśmy,

the elderly. It really came down to the attitudes they had

w tym Afro-amerykanów czy ludzi starszych.

toward gay men.

Dotyczyło to tylko homoseksualnych mężczyzn.

In another set of studies we actually simply reminded people --

W innych badaniach,

this was at a time when the swine flu was going around --

było to w czasie epidemii świńskiej grypy

we reminded people that in order to prevent the spread

przypominaliśmy o potrzebie mycia rąk,

of the flu that they ought to wash their hands.

żeby zapobiec rozprzestrzenianiu się grypy.

For some participants, we actually had them take questionnaires

Niektórzy uczestnicy wypełniali ankiety

next to a sign that reminded them to wash their hands.

obok tablicy przypominającej o myciu rąk.

And what we found was that just taking a questionnaire

Ustaliliśmy, że wypełnianie ankiety

next to this hand-sanitizing reminder made individuals

obok przypomnienia o dezynfekcji rąk,

report being more politically conservative.

powodowało większy konserwatyzm polityczny.

And when we asked them a variety of questions about

Zapytani, czy pewne działania są złe czy dobre,

the rightness or wrongness of certain acts, what we also

badani wykazywali większy konserwatyzm moralny,

found was that simply being reminded that they ought

gdy przypominano im

to wash their hands made them more morally conservative.

o konieczności mycia rąk.

In particular, when we asked them questions about

Zwłaszcza, kiedy pytaliśmy o podejrzane,

sort of taboo but fairly harmless sexual practices,

choć raczej nieszkodliwe zachowania seksualne,

just being reminded that they ought to wash their hands

przypomnienie o myciu rąk skutkowało

made them think that they were more morally wrong.

negatywną oceną moralną. Dam przykład

Let me give you an example of what I mean by harmless

niegroźnych ale zakazanych zachowań seksualnych.

but taboo sexual practice. We gave them scenarios.

Badani oceniali sytuacje.

One of them said a man is house-sitting for his grandmother.

W jednym scenariuszu pod nieobecność babci

When his grandmother's away, he has sex with his girlfriend

mężczyzna pilnujący jej domu,

on his grandma's bed.

na łóżku babci uprawia seks ze swoją dziewczyną.

In another one, we said a woman enjoys masturbating

W innym, kobiecie sprawia przyjemność masturbacja,

with her favorite teddy bear cuddled next to her. (Laughter)

kiedy przytula ulubionego pluszowego misia. (Śmiech)

People find these to be more morally abhorrent

Ludzie oceniają to jako moralnie wstrętne,

if they've been reminded to wash their hands. (Laughter)

jeśli im przypomnieć o myciu rąk. (Śmiech)

(Laughter)

(Śmiech)

Okay. The fact that emotions influence our judgment

Nie jest zaskoczeniem,

should come as no surprise. I mean,

że emocje wpływają na nasze osądy,

that's part of how emotions work.

częściowo na tym polegają emocje.

They not only motivate you to behave in certain ways,

Nie tylko skłaniają do pewnego typu zachowań,

but they change the way you think.

ale zmieniają sposób myślenia.

In the case of disgust, what is a little bit more surprising

Zdumiewa jednak skala oddziaływania wstrętu.

is the scope of this influence. It makes perfect sense,

Jest to uczucie, które niewątpliwie ma sens,

and it's a very good emotion for us to have, that disgust

gdyż wstręt czuwa nad zmianą

would make me change the way that I perceive

sposobu postrzegania świata fizycznego

the physical world whenever contamination is possible.

kiedy istnieje możliwość zanieczyszczenia.

It makes less sense that an emotion that was built

Nie ma jednak sensu, że uczucie stworzone,

to prevent me from ingesting poison should predict

aby zapobiec spożyciu trucizny,

who I'm going to vote for in the upcoming presidential election.

prognozuje na kogo zagłosuję w wyborach.

The question of whether disgust ought to influence

Kwestia, czy wstręt powinien wpływać

our moral and political judgments

na osądy moralne i polityczne jest złożona,

certainly has to be complex, and might depend on exactly

zależy też, o jakich osądach mowa.

what judgments we're talking about, and as a scientist,

Jako naukowcy musimy czasem wywnioskować,

we have to conclude sometimes that the scientific method

że metoda naukowa nie jest gotowa,

is just ill-equipped to answer these sorts of questions.

żeby zmierzyć się z tą kwestią.

But one thing that I am fairly certain about is,

Jestem jednak pewien,

at the very least, what we can do with this research is

że przynajmniej można wykorzystać te badania

point to what questions we ought to ask in the first place.

do postawienia istotnych pytań.

Thank you. (Applause)

Dziękuję. (Brawa)