What does the universe sound like? A musical tour | Matt Russo

Translator: Myo Aung Reviewer: Sanda Aung

I'd like you all to close your eyes, please ...

ခင်ဗျားတို့အားလုံး ခင်ဗျားတို့ရဲ့ မျက်စိတွေကို မှိတ်ထားလျက်...

ကျယ်ပြောတဲ့ ကွင်းပြင်ကြီးရဲ့ အလယ်မှာ ထိုင်နေတာကို စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ

and imagine yourself sitting in the middle of a large, open field

with the sun setting on your right.

ခင်ဗျားတို့ရဲ့ ညာဖက်မှ နေဟာ နေဝင်ခါနီးနေပါပြီ။

And as the sun sets,

နေဝင်သွားတာနဲ့

imagine that tonight you don't just see the stars appear,

ညဦးမှာ ခင်ဗျားတို့ဟာ ကြယ်တွေပေါ်းလာမှာကို မြင်ကြရုံသာမက၊

ကြယ်တွေ ပေါ်လာကြပုံကို ခင်ဗျားတို့ဟာ ကြားနိုင်ကြမယ်၊

but you're able to hear the stars appear

with the brightest stars being the loudest notes

အတောက်ပဆုံး ကြယ်တွေရဲ့ အသံဟာ အကျယ်ဆုံး ဖြစ်လိမ့်မယ်

and the hotter, bluer stars producing the higher-pitched notes.

ပိုပူကြတဲ့ ကြယ်ပြာတွေကျတော့ အသံစဉ် ပိုမြင့်ကြပါမယ်။

(Music)

(ဂီတ)

And since each constellation is made up of different types of stars,

ပြီးတော့ ကြယ်စုတစ်ခုချင်းဆီထဲမှာ ကြယ်အမျိုးအစား မျိုးစုံ ပါဝင်ကြတာမို့လို့၊

၎င်းတို့ တစ်ခုချင်းဆီရဲ့ တေးသံဟာ တမူထူးခြားမှု ရှိပါလိမ့်မယ်၊

they'll each produce their own unique melody,

such as Aries, the ram.

Aries ကြယ်စု ခေါ်, သိုးကောင် ဆိုပါစို့။

(Music)

(ဂီတ)

Or Orion, the hunter.

ဒါမှမဟုတ် မုဆိုးဖြစ်တဲ့ Orion ဆိုပါစို့။

(Music)

(ဂီတ)

Or even Taurus, the bull.

ဒါမှမဟုတ် Taurus၊ တစ်နည်း နွားအထီး။

(Music)

(ဂီတ)

ကျွန်တော်တို့ဟာ တေးဂီတ စကြဝဠာမှာ နေထိုင်နေကြရတာပါ။

We live in a musical universe,

and we can use that to experience it from a new perspective,

ကျုပ်တို့ဟာ ၎င်းကို ရှုထောင့်အသစ်မှ ခံစားဖို့အတွက် အဲဒီအချက်ကို အသုံးချလျက်၊

and to share that perspective with a wider range of people.

အဲဒီရှုထောင့်ကို ပိုများပြားတဲ့ လူတွေကို မျှဝေပေးနိုင်ကြတယ်။

ကျွန်တော် ဆိုလိုချင်တာကို ပြပေးပါရစေ။

Let me show you what I mean.

(Music ends)

(ဂီတအဆုံးသတ်)

Now, when I tell people I'm an astrophysicist,

ကျွန်တော်ဟာ ရူပနက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်လို့ ပြောပြရင်၊

they're usually pretty impressed.

လူတွေဟာ အများအားဖြင့် အတော်လေး အထင်ကြီးကြတယ်။

And then I say I'm also a musician -- they're like, "Yeah, we know."

ပြီးရင် ဂီတသမားလည်း ဖြစ်တယ်လို့ ဆိုရင်၊ "အင်း၊ ငါတို့သိပါတယ်"တဲ့။

(Laughter)

So everyone seems to know

(ရယ်သံများ)

ဂီတနဲ့ နက္ခတ္တဗေဒ အကြားမှာ နက်ရှိုင်းတဲ့ ဆက်စပ်မှု

that there's this deep connection between music and astronomy.

ရှိနေတာကို လူတိုင်းသိနေကြသလိုပါပဲ။

And it's actually a very old idea;

တကယ်တော့ သိပ်ကိုဟောင်းနွမ်းတဲ့ စိတ်ကူးပါ၊

it goes back over 2,000 years to Pythagoras.

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၂၀၀၀ ကျော် Pythagoras ခေတ်မှ စခဲ့တာ။

You might remember Pythagoras from such theorems

ခင်ဗျားတို့ဟာ Pythagoras ကို Pythagoras ရဲ့ သီအိုရီမျိုး

as the Pythagorean theorem --

ကြားခဲ့ဘူးလို့ သိနိုင်ကြပါတယ်--

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

And he said:

သူပြောလိုက်သေးတာက-

"ကြိုးတွေ မြည်းသံတွေထဲမှာ ဂျီသြမေတြီ ရှိပါတယ်၊

"There is geometry in the humming of the strings,

စက်လုံးတွေကို နေရာချပေးရာတွင်ပါ တေးဂီတ ရှိတယ်။"

there is music in the spacing of the spheres."

ဒီတော့ ဂြိုဟ်တွေက

And so he literally thought

စကြဝဠာ စက်ဝန်းအတိုင်း ရွေ့လျားကြရာတွင်

that the motions of the planets along the celestial sphere

created harmonious music.

သဟဇာတဂီတကို ဖန်တီးကြတယ်လို့ ဒဲ့ဒိုးကြီး ဆိုခဲ့ပါတယ်။

ဒါပေမဲ့ ခင်ဗျားတို့က "ဘာဖြစ်လို့ တို့ ဘာမှ မကြားရတာလဲ?" မေးကြပါက

And if you asked him, "Why don't we hear anything?"

he'd say you can't hear it

because you don't know what it's like to not hear it;

မကြားနိုင်လို့ပါလို့ ဖြေခဲ့မှာပါ။

မကြားရတာ ဘာနဲ့တူမှန်း ခင်ဗျားတို့ မသိကြလို့၊

you don't know what true silence is.

စစ်မှန်တဲ့ တိတ်ဆိတ်မှုကို မသိကြလို့ပါ။

It's like how you have to wait for your power to go out

ခင်ဗျားတို့အိမ်မှာ လျှပ်စစ်ပြတ်သွားတော့မှ

to hear how annoying your refrigerator was.

ရေခဲသေတ္တာ ဆူညံနေခဲ့ပုံကို ကိုယ်သိလာရတာမျိုးနဲ့တူပါတယ်။

Maybe you buy that,

ခင်ဗျားတို့ အဲဒါကို လက်ခံနိုင်ကြပေမဲ့၊

but not everybody else was buying it, including such names as Aristotle.

Aristotle အပါအဝင် လူတော်တော်များများတို့က အဲဒီအဆိုကို လက်မခံချင်ခဲ့ကြပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Exact words.

တကယ်ပြောနေတာ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So I'll paraphrase his exact words.

ဒီတော့ ၎င်းရဲ့ ပြောစကားကို တမျိုးရှင်းပြပါမယ်။

He said it's a nice idea,

သူ့အဆိုဟာ ကောင်းတဲ့ အတွေးအခေါ်ပါ၊

but if something as large and vast as the heavens themselves

မိုးကောင်းကင်လို ကြီးမား ကျယ်ပြောလှတဲ့ အရာ တစ်ခုခုက

were moving and making sounds,

ရွေ့လျားလို့ အသံထွက်လာမယ်ဆိုရင်၊

it wouldn't just be audible,

အဲဒါဟာ ကြားနိုင်ရုံသာမက၊

it would be earth-shatteringly loud.

ကမ္ဘာကြီးကို လှုပ်ခါသွားစေအောင်ကို ကျယ်လောင်မှာပါ။

We exist, therefore there is no music of the spheres.

ကျနော်တို့ အသက်ရှင် တည်ရှိနေကြတယ် ဆိုတော့ စက်လုံးတွေရဲ့ ဂီတဆိုတာ မရှိလို့ပါ။

He also thought that the brain's only purpose was to cool down the blood,

နောက် သူ ထင်ခဲ့တာက ဦးနှောက်ရဲ့ တစ်ခု တည်းသော ရည်ရွယ်ချက်က သွေးကို အေးစေရန်ပါ၊

so there's that ...

ဒီတော့ စဉ်းစားစရာက ...

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But I'd like to show you that in some way they were actually both right.

သူတို့ နှစ်ဦးစလုံး တနည်းနည်းဖြင့် မှန်ကန် ခဲ့ကြတာကို ခင်ဗျားတို့ကို ပြပေးချင်တယ်။

And we're going to start by understanding what makes music musical.

ကျွန်တော်တို့ဟာ ဂီတကို ဂီတနဲ့ တူလာစေတဲ့ အချက်ကို နားလည်မှုမှ စတင်ကြရမယ်။

ဒီမေးခွန်းဟာ အဓိပ္ပါယ်မဲ့သလို ထင်နိုင်ရပေမဲ့၊

It may sound like a silly question,

but have you ever wondered why it is

ခင်ဗျားတို့ကကော သံစဉ်တချို့ကို အတူတူ

that certain notes, when played together, sound relatively pleasing or consonant,

တီးကစားလိုက်ရင် နားဝင်ချိုသလို၊ သာယာသလို ခံစားရတာ ဘာ​ကြောင့်လဲ စဉ်းစားခဲ့ဘူးသလား၊

such as these two --

ဒီလို ဥပမာ နှစ်ခုဆိုပါစို့--

(Music)

(ဂီတ)

တချိန်တည်းမှာ ဒီပြင်တချို့ကျတော့ စိတ် တင်းမာစရာ ဒါမှမဟုတ် နားမထောင်ချင်စရာပါ၊

while others are a lot more tense or dissonant,

such as these two.

အဲဒါ့အတွက် ဥပမာ နှစ်ခု။

(Music)

(ဂီတ)

Right?

မှန်တယ်နော်။

Why is that? Why are there notes at all?

အဲဒါ ဘာကြောင့်လဲ၊ သံစဉ်တွေရှိနေတာ ဘာကြောင့်များလဲ။

Why can you be in or out of tune?

ကိုယ်ဟာ ဂီတထဲ ဝင်စားနိုင် ဒါမှမဟုတ် မဝင်စားနိုင်တာ ဘာကြောင့်များလဲ။

Well, the answer to that question

တကယ်တော့ အဲဒီမေးခွန်းရဲ့ အဖြေကို

was actually solved by Pythagoras himself.

တကယ်တမ်းတွင် Pythagoras ကိုယ်တိုင် ပေးပြီးသားပါ။

Take a look at the string on the far left.

ဘယ်ဘက် ခပ်ဝေးဝေးမှာ ရှိနေတဲ့ ကြိုးကို ကြည့်ပါ။

If you bow that string,

ခင်ဗျားတို့က ကြိုးကို ညွှတ်ကြည့်ရင်၊

it will produce a note as it oscillates very fast back and forth.

၎င်းဟာ ရှေ့နဲ့နောက်ကို လျင်မြန်စွာ တုန်ခါမှာမို့ သံစဉ်တစ်ခု ထုတ်ပေးပါမယ်။

(Musical note)

(ဂီတ သံစဉ်)

But now if you cut the string in half, you'll get two strings,

ဒါနဲ့ အဲဒီကြိုးကို နှစ်ပိုင်း ပိုင်းရင် ကြိုးနှစ်ချောင်းရပါမယ်၊

each oscillating twice as fast.

တစ်ခုစီရဲ့ တုန်ခါမှုဟာ နှစ်ဆပိုမြန်ပါမယ်။

And that will produce a related note.

ပြီးတော့ အဲဒီသံစဉ်ဟာ ဆက်စပ်မှု ရှိမယ်။

Or three times as fast,

ဒါမှမဟုတ် သုံးဆတောင် မြန်နိုင်တယ်။

or four times --

ဒါမှမဟုတ် လေးဆ --

(Musical notes)

(ဂီတ သံစဉ်များ)

And so the secret to musical harmony really is simple ratios:

ဒီတော့ ဂီတသံစဉ်တွေရဲ့ လျှို့ဝှက်ချက်ဟာ ရိုးရှင်းတဲ့ အချိုးပါ-

the simpler the ratio,

အချိုးဟာ ရိုးရှင်းလိုက်တာ။

the more pleasing or consonant those two notes will sound together.

အဲဒီ သံစဉ် နှစ်ခုတို့ဟာ အတူတူဆိုရင် အသံဟာ နားဝင်ပိုချိုမှာပါ။

And the more complex the ratio, the more dissonant they will sound.

ပြီးတော့ အချိုးဟာ ရှုပ်ထွေးလေလေ၊ အသံဟာ နားထောင်လို့ ရမှာ မဟုတ်ပါ။

And it's this interplay between tension and release,

အဲဒီလို တင်းမာခြင်းနဲ့ ပြေလျော့မှု၊

or consonance and dissonance,

ဒါမှမဟုတ် လိုက်ဖက်မှုနဲ့ လိုက်မဖက်မှု၊

that makes what we call music.

ဆိုတာကမှ ဂီတလို့ ခေါ်တာကို ဖန်တီးပေးတာပါ။

(Music)

(ဂီတ)

(Music ends)

(ဂီတအဆုံးသတ်)

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

But there's more.

ဒါပေမဲ့ ဒီထက်ပိုပါသေးတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So the two features of music we like to think of as pitch and rhythms,

တကယ်တော့ ဂီတရဲ့ လက္ခဏာ နှစ်ရပ်ဖြစ်တဲ့ သံစဉ်နဲ့ စည်းချက်ကို စဉ်းစားကြည့်ရင်၊

they're actually two versions of the same thing,

၎င်းတို့ဟာ အရာတစ်ခုတည်းရဲ့ ဗားရှင်း နှစ်ခုပါ။

အဲဒါကို ကျွန်တော် ပြပေးနိုင်တယ်။

and I can show you.

(Slow rhythm)

(နှေးတဲ့ စည်းချက်သံ)

That's a rhythm right?

အဲဒါ စည်းချက်သံ ဟုတ်တယ်နော်။

အဲဒါကို အရှိန်မြှင့်ပေးရင် ဘယ်လို ဖြစ်လာမလဲ။

Watch what happens when we speed it up.

(Rhythm gets gradually faster)

(စည်းချက်သံဟာ ဖြည်းဖြည်းချင်း မြန်လာနေ)

(High pitch)

(မြင့်တဲ့ သံစဉ်)

(Lowering pitch)

(သံစဉ်ကို နှိမ့်ချနေ)

(Slow Rhythm)

(နှေးတဲ့ စည်းချက်သံ)

ဒီတော့ စည်းချက်သံ တစ်ခုခုကို တစ်စက္ကန့် တွင်းမှာ အကြိမ် 20 ထက်ပို ကြားရရင်၊

So once a rhythm starts happening more than about 20 times per second,

ခင်ဗျားတို့ရဲ့ ဦးနှောက်ဟာ လန်သွားမှာပါ။

your brain flips.

It stops hearing it as a rhythm and starts hearing it as a pitch.

၎င်းကို စည်းချက်သံ အဖြစ် ကြားမှု ရပ်သွာကာ မြင့်တဲ့ အသံဖြစ်လာမယ်။

So what does this have to do with astronomy?

ဒါတွေက နက္ခတ္တဗေဒနဲ့ ဘယ်လိုများ သက်ဆိုင်နေလဲ။

Well, that's when we get to the TRAPPIST-1 system.

ကျုပ်တို့ TRAPPIST-1 စနစ်ဆီကို ရောက်လာတာနဲ့ ဆင်တူပါပဲ။

This is an exoplanetary system discovered last February of 2017,

လွန်ခဲ့တဲ့ 2017 ဖေဖေါ်ဝါရီလမှာ တွေ့ရှိခဲ့တဲ့ exoplanetary စနစ်ပါ။

အဲဒါက လူတိုင်းကို စိတ်လှုပ်ရှားစေပါတယ်။

and it got everyone excited

because it is seven Earth-sized planets all orbiting a very near red dwarf star.

ကမ္ဘာကြီးထက် ခုနစ်ဆ ကြီးတဲ့ ဂြိုဟ်ဖြစ်ပြီး ကြယ်နီလေး တစ်ကို ရစ်ပတ်လျက် ရှိနေလို့ပါ။

And we think that three of the planets

ပြီးတော့ ဂြိုဟ်များထဲက သုံးခုမှာ

အရည်ပုံစံ ရေရှိနိုင်မယ့် မှန်ကန်တဲ့ အပူချိန် ရှိပါတယ်။

have the right temperature for liquid water.

It's also so close that in the next few years,

၎င်းဟာ သိပ်ကို နီးလို့ လာမယ့် နှစ်အနည်းငယ်မှာ

we should be able to detect elements in their atmospheres

ကျုပ်တို့ဟာ ၎င်းတို့ရဲ့ လေထုထဲက အရာတွေကို စူးစမ်းနိုင်လို့

such as oxygen and methane -- potential signs of life.

အသက်အတွက် လိုအပ်တဲ့ အောက်စီဂျင်နဲ့ မီသိန်းတွေ ရှိမရှိ သိလာရမယ်။

But one thing about the TRAPPIST system is that it is tiny.

ဒါပေမဲ့ အဲဒီ TRAPPIST စနစ်ရဲ့ မှတ်သားစရာအချက်က သေးငယ်မှုပါ။

ဒီမှာ မြင်ကြရတာက ကျုပ်တို့ နေစနစ်ထဲက အတွင်းပိုင်း ကျောက်ဂြိုဟ်များရဲ့

So here we have the orbits of the inner rocky planets

in our solar system:

ပတ်လမ်းတွေ ရှိနေပါတယ်-

Mercury, Venus, Earth and Mars,

ဗုဒ္ဓဟူး၊ သောကြာ၊ ကမ္ဘာနဲ့ အင်္ဂါဂြိုဟ်တွေ၊

and all seven Earth-sized planets of TRAPPIST-1

ပြီးတော့ TRAPPIST-1 ရဲ့ ကမ္ဘာမြေအရွယ် ဂြိုဟ်ခုနစ်လုံစလုံး

are tucked well inside the orbit of Mercury.

ဗုဒ္ဓဟူးဂြိုဟ်ရဲ့ ပတ်လမ်းအတွင်းမှာ ထည့်သိပ်ထားနိုင်ပါတယ်။

ကျွန်တော်ဟာ ဒါကို ၂၅ ဆ ချဲ့ပြပေးမှာသာ

I have to expand this by 25 times

for you to see the orbits of the TRAPPIST-1 planets.

ခင်ဗျားတို့ဟာ TRAPPIST-1 ဂြိုဟ်တွေရဲ့ ပတ်လမ်းတွေကို မြင်နိုင်ကြမှာပါ။

It's actually much more similar in size to our planet Jupiter and its moons,

အရွယ်အစားအရ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ကြာသပတေး ဂြိုဟ်နဲ့ ၎င်းရဲ့ လတွေနဲ့ ပိုဆင်ချင်ပါတယ်၊

even though it's seven Earth-size planets orbiting a star.

၎င်းဟာ ကြယ်ကို ပတ်နေကြတဲ့ ကမ္ဘာခုနစ်လုံး အရွယ် ဂြိုဟ်တွေ ရှိပါတယ်။

Another reason this got everyone excited was artist renderings like this.

လူတိုင်း အဲဒါကြောင့် စိတ်လှုပ်ရှာရခြင်းရဲ့ အကြောင်ရင်းက အနုပညာရှင်တွေ တင်ဆက်ပေးပုံပါ။

You got some liquid water, some ice, maybe some land,

အဲဒီမှာ ရေအနည်းငယ်၊ ရေခဲအနည်းငယ်၊ မြေရင်လည်း အနည်းငယ် ရှိနိုင်တယ်၊

maybe you can go for a dive in this amazing orange sunset.

ကျုပ်တို့ အဲဒီက လိမ္မော်ရောင် နေဝင်ချိန်ထဲ ငုပ်ဝင်လို့ ရချင်ရနိုင်မှာပါ။

It got everyone excited,

၎င်းဟာ လူတိုင်းကို စိတ်လှုပ်ရှာလာစေခဲ့တယ်၊

and then a few months later, some other papers came out

ဒီနောက် လအနည်းငယ်ကြာတော့ တချို့ စာတမ်းတွေ ပေါ်လာကြရာ၊

that said, actually, it probably looks more like this.

တကယ့်ကိုပဲ အဲဒါဟာ ခုနက ပြောသလို ရှိနေပုံ ပိုများတယ်လို့ ဆိုကြတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So there were signs

ဒါနဲ့ အဲဒီက လက္ခဏာတွေအရ

that some of the surfaces might actually be molten lava

တချို့ မျက်နှာပြင်တွေဟာ တကယ့်ကိုပဲ ရည်ပျော်ခဲလာတဲ့ ချော်ရည်ဖြစ်နိုင်တယ်၊

ပြီးတော့ ကြယ်ရဲ့ ဗဟိုမှနေပြီး သိပ်အန္တရာယ် များတဲ့ ဓာတ်မှန်ရောင်ချည် ရှိနေခဲ့တယ်--

and that there were very damaging X-rays coming from the central star --

X-rays that will sterilize the surface of life and even strip off atmospheres.

မျက်နှာပြင်ပေါ် ရှိသမျှ သက်ရှိတွေ သေစေလျက် လေထုကိုတောင် ချွတ်ခွာပစ်မှာပါ။

Luckily, just a few months ago in 2018,

ကံကောင်းချင်တော့ ၂၀၁၈ ခုနှစ် လွန်ခဲ့တဲ့ လအနည်းငယ်တုန်းက၊

some new papers came out with more refined measurements,

စာတမ်း အသစ်တွေ ထက်ပေါ်လာကြရာ အသေးစိတ် တိုင်းတာမှုတွေ ပါလာတယ်၊

and they found actually it does look something like that.

တကယ့်ကို အဲဒါဟာ ခုနက ပြောခဲ့သလို မြင်ကြရဖွယ် ရှိကြောင်း တွေ့ရတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So we now know that several of them have huge supplies of water --

ဒီတော့ ကျုပ်တို့ အခု သိထားရတာက ၎င်းတို့ထဲက တချို့တို့ထဲမှာ ရေတွေ ဧရာမအများကြီးပါ--

global oceans --

ကမ္ဘာလုံးကို ပတ်ထားတဲ့ သမုဒ္ဒရာ --

and several of them have thick atmospheres,

တော်တော်များများဆီမှာ ထူထပ်တဲ့ လေထု ရှိပါတယ်၊

so it's the right place to look for potential life.

ဒီနေ့ သက်ရှိ ရှိုနိုင်တဲ့ နေရာကို ရှာကြည့်ဖို့ နေရာအမှန်ပါပဲ။

သို့သော် ပို. ပင်စိတ်လှုပ်ရှားဖွယ်ဒီစနစ် အကြောင်းတစ်ခုခုရှိမယ့်,

But there's something even more exciting about this system,

especially for me.

အထူးသဖြင့်ငါ့အဘို့။

And that's that TRAPPIST-1 is a resonant chain.

ပြီးတော့ အဲဒီ TRAPPIST-1 ဟာဖြင့် ချိန်ညှိထားတဲ့ ကွင်းဆက်ပါ။

And so that means for every two orbits of the outer planet,

နောက်ဂြိုဟ်ကျတော့ ပတ်လမ်းကြောင်းထဲမှာ သုံးဆပိုပတ်တယ်၊

the next one in orbits three times,

နောက်တစ်ခုကျပြန်တော့ သုံးဆပိုပြီး ပတ်ပါတယ်၊

and the next one in four,

နောက် တစ်ခုက လေးဆပိုပတ်တယ်၊

and then six, nine, 15 and 24.

အဲဒီနောက်မှာ ခြောက်၊ ကိုး၊ ၁၅ နဲ့ ၂၄ အသီးသီးပါ။

So you see a lot of very simple ratios among the orbits of these planets.

အဲဒီဂြိုဟ်တွေရဲ့ ပတ်လမ်းကြောင်းတွေထဲမှာ ရိုးရိုးအချိုးတွေ အများကြီး တွေ့နိုင်တယ်။

Clearly, if you speed up their motion, you can get rhythms, right?

၎င်းတို့ရဲ့ ရွေ့လျားမှုကို အရှိန်မြှင့် ပေးရင် စည်းချက်သံ ပေါ်လာမယ်၊ ဟုတ်တယ်နော်။

ဂြိုဟ်တစ်ခု တစ်ကြိမ် ပတ်မိတိုင်း စည်းချက်တစ်ချက် ရိုက်မယ်ဆိုပါစို့။

One beat, say, for every time a planet goes around.

But now we know if you speed that motion up even more,

အခု ကျုပ်တို့ သိထားသလို အဲဒီနှုန်းကို ထပ်ပြီး မြှင့်ပေးမယ်ဆိုရင်၊

you'll actually produce musical pitches,

ဂီတ အသံတွေ ထုတ်လုပ်ပေးနိုင်မယ်။

and in this case alone,

ဒီကိစ္စ တစ်ခုတည်းမှာလည်း၊

အဲဒီ သံစဉ်တွေ လက်တွဲ လုပ်ကိုင်ကြလို့၊

those pitches will work together,

making harmonious, even human-like harmony.

နားဝင်ချိုတဲ့ အသံမျိုး၊ လူတွေအတွက်တောင် နားပျော်ဖွယ် ဖြစ်လိမ့်မယ်။

So let's hear TRAPPIST-1.

ဒီတော့ TRAPPIST-1 နားထောင်ကြည့်ရအောင်။

The first thing you'll hear will be a note for every orbit of each planet,

ခင်ဗျားတို့ ပထမဦးဆုံး ကြားကြရမှာက ဂြိုဟ် တစ်ခုစီရဲ့ ပတ်လမ်းကြေင်း သံစဉ် တစ်ခုပါ၊

and just keep in mind,

အဲဒါကို စိတ်ထဲမှာ မှတ်ထားပါ၊

this music is coming from the system itself.

တေးသံဟာ စနစ်ကိုယ်၌ထဲမှ ထွက်ပ​ေါ်လာမှာပါ။

I'm not creating the pitches or rhythms,

သံစဉ်တွေ၊ စည်းချက်သံတွေကို ကျွန်တော် ဖန်တီးပေးနေတာ မဟုတ်ဘဲ၊

I'm just bringing them into the human hearing range.

လူတွေ ကြားနိုင်တဲ့ အဆင့်ဆီကို ကျွန်တော်က ယူဆောင်ပေးနေတာပါ။

And after all seven planets have entered,

ဂြိုဟ်ခုနစ်ခုစလုံး ဝင်လာတဲ့ နောက်မှာ၊

you're going to see --

ခင်ဗျားတို့ မြင်ကြရမှာက-

well, you're going to hear a drum for every time two planets align.

ခင်ဗျားတို့ဟာ ဂြိုဟ်နှစ်လုံး တပြေးညီဖြစ် လာရင် စည်သံကို ကြားကြရပါမယ်။

That's when they kind of get close to each other

အဲဒါက တစ်ခုနဲ့တစ်ခု နီးကပ်လာပြီး

and give each other a gravitational tug.

တစ်လုံးက အခြားတစ်လုံးကို ဆွဲငင်အားဖြင့် ဆောင့်ကန်လိုက်တာပါ။

(Tone)

(အသံ)

(Two tones)

(အသံ နှစ်ချက်)

(Three tones)

(အသံ သုံးချက်)

(Four tones)

(အသံ လေးချက်)

(Five tones)

(အသံ ငါးချက်)

(Six tones)

(အသံ ခြောက်ချက်)

(Seven tones)

(အသံ ခုနစ်ချက်)

(Drum beats)

(စည် ရိုက်သံများ)

(Music ends)

(ဂီတအဆုံးသတ်)

And that's the sound of the star itself -- its light converted into sound.

ဟောဒါက ကြယ်ကိုယ်၌ရဲ့ အသံပါ --၎င်းရဲ့ အလင်းရောင်ကို အသံသို့ ပြောင်းပေးလိုက်တာပါ။

So you may wonder how this is even possible.

ဒီတော့ ဒါကို လုပ်လို့ရတာကိုက အံ့အားသင့် စဉ်းစားစရာပါ။

And it's good to think of the analogy of an orchestra.

ဒီနေရာမှာ သံစုံတီးဝိုင်းနဲ့ နှိုင်း ယှဉ်ကြည့်ခြင်းဟာ ကောင်းတဲ့ စိတ်ကူးပါ။

လူတစ်ယောက်ဟာ သံစုံတီးဝိုင်းထဲမှာ စပြီး တီးမှုတ်ရတော့မယ် ဆိုရင်၊

When everyone gets together to start playing in an orchestra,

ထိုသူဟာ အဲဒီထဲကို ဝင်လိုက်ရုံ မဟုတ်ပါဘူး။

they can't just dive into it, right?

သူတို့အားလုံးဟာ တေးသံ ညီညာကြရမယ်၊

They have to all get in tune;

they have to make sure

သူတို့ရဲ့ တူရီယာတွေဟာ ကိုယ့်နဲ့ ကပ်နေသူရဲ့

their instruments resonate with their neighbors' instruments,

တူရီယာနဲ့လိုက်ဖက်လျက် တုန်ခါနေတာ သေချာဖို့ လိုပါတယ်။

and something very similar happened to TRAPPIST-1 early in its existence.

အဲဒါနဲ့ သိပ်ကို ဆင်တူတာမျိုး TRAPPIST-1 ရဲ့ အစောပိုင်းမှာ ဖြစ်ပျက်ခဲ့တယ်။

When the planets were first forming,

ဂြိုဟ်တွေ စပြီး ပေါ်လာစဉ် တုန်းက၊

they were orbiting within a disc of gas,

၎င်းတို့ဟာ ဓာတ်ငွေ့ပြား တစ်ခုအတွင်းမှာ လည်ပတ်နေခဲ့ကြတာပါ၊

and while inside that disc,

ပြီးတော့ အဲဒီ အပြားအထဲမှာ ရှိနေစဉ်၊

၎င်းတို့ဟာ ဘေးပတ်လည်သို့ ရွေ့လျားနိုင်စွမ်း ရှိခဲ့ကြပြီး

they can actually slide around

and adjust their orbits to their neighbors

သူတို့ရဲ့ ပတ်လည်လမ်းကို နီးစပ်တဲ့ ဂြိုဟ်များနဲ့ ညှိနိုင်းရင်း

until they're perfectly in tune.

ကွက်တိ စည်းချက်ကိုက်လာတဲ့ အထိပါပဲ။

And it's a good thing they did because this system is so compact --

သူတို့ လုပ်ခဲ့ကြတဲ့ထဲမှာ ကောင်းတဲ့ အချက်က အဲဒီစနစ်ဟာ သိပ်ကို ကျစ်လစ်ပါတယ် --

a lot of mass in a tight space --

ကျစ်လစ်တဲ့ နေရာမှာ ထုထယ်ကြီးတယ်--

if every aspect of their orbits wasn't very finely tuned,

သူတို့ ပတ်လမ်ကြောင်းတွေရဲ့ အရာရာတိုင်းကို အနူးစိတ် ညှိမဖြစ်ခဲ့လျှင်၊

they would very quickly disrupt each other's orbits,

တစ်လုံးက အခြားတစ်လုံးရဲ့ ပတ်လမ်း ကြောင်းကို လျင်မြန်စွာ ချွတ်ယွင်းစေလျက်

destroying the whole system.

စနစ်ကြီး တစ်ခုလုံး ဖျက်ဆီးပစ်ခဲ့မှာပါ။

So it's really music that is keeping this system alive --

ဒီတော့ အဲဒီစနစ်ကို၊ အဲဒီထဲမှာ ရှိနေတာ တွေကို အသက်ရှင်နေအောင်

and any of its potential inhabitants.

ထိန်းပေးတာက ဂီတပါပဲ။

But what does our solar system sound like?

ဒါနဲ့ ကျုပ်တို့ နေစနစ်ရဲ့ အသံကကော ဘယ်လိုများ ရှိပါလိမ့်။

I hate to be the one to show you this, but it's not pretty.

ကျွန်တော်ဟာ ဒါကို ပြရတာ မှန်းပါတယ်၊ အဲဒါ မလှပါဘူး။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So for one thing,

အကြောင်းရင်းက၊

our solar system is on a much, much larger scale,

ကျုပ်တို့ရဲ့ နေစနစ်ဟာ များစွာမှ၊ အတော့်ကို စကေးကြီးလွန်းပါတယ်၊

အဲဒါကြောင့် ဂြိုဟ်ရှစ်ခု စလုံးကို နားဆင်ဖို့၊

and so to hear all eight planets,

we have to start with Neptune near the bottom of our hearing range,

ကျုပ်တို့ ကြားနိုင်တဲ့ အသံရဲ့ အနိမ့်ဆုံးနေရာ နက်ပ်ကျွန်း ဂြိုဟ်မှ စလျက်

and then Mercury's going to be all the way up

အဲဒီနောက် ဗုဒ္ဓဟူးဂြိုဟ်ကို တချိန်လုံး ကြားနေရမှာဖြစ်ပြီး

near the very top of our hearing range.

ကျုပ်တို့ ကြားနိုင်တာရဲ့ ထိပ်ဆုံးနားအထိပါ။

But also, since our planets are not very compact --

ဂြိုဟ်တွေက သိပ် မကျစ်လစ်ကြတော့--

they're very spread out --

၎င်းတို့ဟာ ပျံ့ကြဲလျက် ရှိနေကြရာ --

၎င်းတို့ဟာ ၎င်းတို့ ပတ်လမ်းကြောင်းတွေကို တစ်လုံးနဲ့ တစ်လုံး ညှိနေရန် မလိုပါ၊

they didn't have to adjust their orbits to each other,

so they're kind of just all playing their own random note at random times.

သူတို့ရဲ့ ကျပန်း အသံစဉ်ကို ကျပန်း အချိန်မှာ ကစားနေသလိုမျိုးပါ။

So, I'm sorry, but here it is.

ကျွန်တော် စိတ်မကောင်းပေမဲ့၊ ဒီမှာ ဖွင့်ပြမယ်။

(Tone)

(အသံ)

That's Neptune.

ဒါက Neptune ပါ။

(Two tones)

(အသံ နှစ်ချက်)

Uranus.

Uranus။

(Three tones)

(အသံ သုံးချက်)

Saturn.

စနေဂြိုဟ်။

(Four tones)

(အသံ လေးချက်)

Jupiter.

ကြာသပတေးဂြိုဟ်။

And then tucked in, that's Mars.

အဲဒီနောက် ဝင်ပါလာတာက အင်္ဂါဂြိုဟ်ပါ။

(Five tones)

(အသံ ငါးချက်)

(Six tones)

(အသံ ခြောက်ချက်)

Earth.

ကမ္ဘာဂြိုဟ်။

(Seven tones)

(အသံ ခုနစ်ချက်)

Venus.

သောကြာဂြိုဟ်။

(Eight tones)

(အသံ ရှစ်ချက်)

And that's Mercury --

အဲဒါက ဗုဒ္ဓဟူးပါ --

အိုကေ၊ ကျွန်တော် ရပ်တော့မယ်။

OK, OK, I'll stop.

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So this was actually Kepler's dream.

အဲဒါက တကယ်တော့ Kepler ရဲ့ အိပ်မက်ပါ။

Johannes Kepler is the person

ဂြိုဟ်တွေ ရွေ့လျားမှု နိယာမများကို

that figured out the laws of planetary motion.

ရှာတွေ့ခဲ့သူမှာ Johannes Kepler ပါပဲ။

သူဟာ ဂီတ၊ နက္ခတ္တဗေဒနဲ့ ဂျီသြမေတြီ အကြားမှာ ဆက်စပ်မှု တစ်ခုခုရှိရမယ်

He was completely fascinated by this idea

that there's a connection between music, astronomy and geometry.

အယူအဆကို အရူးအမူး နှစ်ခြိုက်လာခဲ့သူပါ။

သူဟာ တကယ့်ကို စာတစ်အုပ်ကို ရေးဖို့ အချိန်ကို ဖြုန်းခဲ့ပြီး

And so he actually spent an entire book

just searching for any kind of musical harmony amongst the solar system's planets

နေစနစ်ထဲက ဂြိုဟ်များအကြားမှာ ဂီတဆန်တဲ့ သဟဇာတဖြစ်မှုကို ရှာဖွေနေခဲ့ပါတယ်၊

and it was really, really hard.

တကယ့်ကို ခက်ခဲခဲ့တဲ့ အလုပ်ကြီးပါ။

It would have been much easier had he lived on TRAPPIST-1,

သူဟာ TRAPPIST-1 ပေါ်မှာသာ နေထိုင်ခဲ့ပါက အဲဒီတာဝန်ဟာ များစွာ လွယ်ကူခဲ့မှာပါ၊

or for that matter ...

ဒါမှမဟုတ် အဲဒီကိစ္စအတွက် ...

K2-138.

K2-138 လဲ ဖြစ်နိုင်ခဲ့ပါတယ်။

This is a new system discovered in January of 2018

အဲဒါဟာ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလထဲမှာမှ ရှာတွေ့ခဲ့တဲ့ စနစ်သစ်ပါ။

with five planets,

ဂြိုဟ်ငါးလုံးရှိတယ်၊

and just like TRAPPIST,

ပြီးတော့ TRAPPIST လိုပဲ၊

early on in their existence, they were all finely tuned.

၎င်းတို့ ပေါ်လာတဲ့ အစောပိုင်းမှာကို ကောင်းမွန်စွာ ညှိနှိုင်းပြီးသားပါ။

They were actually tuned

တကယ်တမ်းကျတော့ ၎င်းတို့ဟာ

into a tuning structure proposed by Pythagoras himself,

Pythagoras ကိုယ်တိုင် လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၂၀၀၀ ကျော်တုန်းက တင်ပြခဲ့တဲ့ ညှိနှိုင်းမှု

over 2,000 years before.

ပုံစံနှင့် ပြုလုပ်ခဲ့ကြတာပါ။

But the system's actually named after Kepler,

ဒါပေမဲ့ အဲဒီစနစ်ကို လက်တွေ့တွင် Kepler ရဲ့ အမည်ကို ပေးခဲ့တာက

discovered by the Kepler space telescope.

Kepler အာကာသ မှန်ပြောင်းက ရှာတွေ့ခဲ့လို့ပါ။

And so, in the last few billion years,

နောက်ဆုံး ဘီလီယံနှစ်များ အတွင်းမှာ

they've actually lost their tuning,

၎င်းတို့ မိမိဟန်ချက်ကို ဆုံးရှုံးသွားခဲ့ကြရပါပြီ၊

quite a bit more than TRAPPIST has,

TRAPPIST ထက်တောင် နည်းနည်း ပိုပါလိမ့်မယ်၊

and so what we're going to do is go back in time

ဒီတော့ ကျွန်ုပ်တို့ လုပ်ချင်တာက အချိန်အရ နောက်ကို ပြန်သွားပြီး

and imagine what they would've sounded like

၎င်းတို့ ပေါ်ပေါက်လာစဉ်တုန်းက ဘယ်လိုများ အသံမြည်ခဲ့ကြပုံကို

just as they were forming.

စိတ်ကူးကြည့်ချင်ပါတယ်။

(Music)

(ဂီတ)

(Music ends)

(ဂီတအဆုံးသတ်)

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

အခုတော့၊ ခင်ဗျားတို့ စဉ်းစားမိကြမှာက- ဘယ်လောက် ဝေးတဲ့အထိ သွားကြမှာလဲ။

Now, you may be wondering: How far does this go?

How much music actually is out there?

အဲဒီမှာ ရှိမယ့် ဂီတက တကယ်ဘယ်လိုများလဲ။

ကျွန်တော်ကလည်း လွန်ခဲ့တဲ့ ဆောင်းဦးတုန်းက

And that's what I was wondering last fall

U of T နက္ခတာရာပြခန်းမှာ အလုပ်လုပ်ခဲ့စဉ် အဲဒီလို စိတ်ကူးခဲ့တယ်။

when I was working at U of T's planetarium,

and I was contacted by an artist named Robyn Rennie and her daughter Erin.

ပြီးတော့ Robyn Rennie ခေါ် အနုပညာရှင် နဲ့ သူ့သမီး Erin တို့က လာဆက်သွယ်ခဲ့ကြတယ်။

Robyn ဟာ ညဉ့်ကောင်းကင်ကို ကြည့်ရတာကို နှစ်သက်သူဖြစ်ပေမဲ့၊

Robyn loves the night sky,

but she hasn't been able to fully see it for 13 years

သူမရဲ့ အမြင်အာရုံ ဆုံးရှုံးသွားခဲ့ရလို့ အဲဒီလို အပြည့်အဝ မကြည့်နိုင်တော့တာ

because of vision loss.

၁၃ နှစ် ကြာသွားပါပြီ။

And so they wondered if there was anything I could do.

အဲဒါနဲ့ သူ့အတွက် ဘာများ လုပ်ပေးနိုင်မလဲ စဉ်းစားကြည့်ခဲ့တယ်။

So I collected all the sounds I could think of from the universe

အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်ဟာ စကြာဝဠာထဲမှ ဖြစ်နိုင်တဲ့ အသံတွေအားလုံးကို စုစည်းလျက်

and packaged them into what became "Our Musical Universe."

ထုတ်လုပ်လိုက်ရာ "Our Musical Universe" ဆိုတာ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပါတယ်။

This is a sound-based planetarium show

အသံကို အခြေခံထားတဲ့ နက္ခတာရာပြခန်းဖြစ်ပြီး

exploring the rhythm and harmony of the cosmos.

အာကာသရဲ့ စည်းချက်အသံတွေနဲ့ သဟဇာတဖြစ်မှုကို စူးစမ်းမှုပါ။

Robyn ဟာ အဲဒီတင်ဆင်မှုကြောင့် ဘယ်လောက် စိတ်လှုပ်ရှားမိလဲ ဆိုတော့

And Robyn was so moved by this presentation

that when she went home,

သူ့အိမ်ကို ပြန်ရောက်သွားတာနဲ့၊

she painted this gorgeous representation of her experience.

သူမရဲ့ ခံစားချက်တွေကို ပြသနေတဲ့ ဧရာမ အားတက်စရာ ပန်းချီကို ရေးဆွဲခဲ့ပါတယ်။

နောက်မှာ ကျွန်တော်က ကြာသပတေးဂြိုဟ်ကို ပိုစတာပေါ် တင်ပေးကာ ပုံစံပြောင်းလိုက်တယ်။

And then I defaced it by putting Jupiter on it for the poster.

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So ...

ဒါကြောင့် ...

in this show, I take people of all vision levels

ဒီပြပွဲထဲမှာ အမြင်အာရုံ အဆင့်မျိုးစုံရှိ လူတွေကို ခေါ်ယူလျက်

and bring them on an audio tour of the universe,

စကြာဝဠာရဲ့ တစ်နာရီကြာတဲ့ အသံခရီးစဉ်ကို စီစဉ်ပေးခဲ့တယ်။

from the night sky all the way out to the edge of the observable universe.

ညဉ့်ဘာက် ကောင်းကင်မှ စတင်လျက် လေ့လာတွေ့နိုင်တဲ့ စကြာဝဠာ အဆုံးအထိပါပဲ။

ဒါတောင် ဒါဟာဖြင့် မျက်လုံး အသစ်များနဲ့ နား အသစ်များဖြင့်

But even this is just the start of a musical odyssey

to experience the universe with new eyes and with new ears,

စကြာဝဠာကို လေ့လာခံစားရေး ဂီတသံ ခရီးရှည်ရဲ့ အစပဲ ရှိပါသေးတယ်။

ခင်ဗျားတို့ အဲဒီထဲ လက်တွဲပါဝင်ကြမယ်လို့ မျှော်လင့်ပါတယ်။

and I hope you'll join me.

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)