What does the universe sound like? A musical tour | Matt Russo

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

I'd like you all to close your eyes, please ...

تکایە ئەمەوێ هەمووتان چاوتان بنوقێنن ...

and imagine yourself sitting in the middle of a large, open field

بیهێننە بەرچاوتان لەناو کێڵگەیەکی گەورەی کراوەیا دانیشتبێتن

with the sun setting on your right.

خۆریش لەلای ڕاستتانەوە ئاوابێت. و

And as the sun sets,

لەگەڵ خۆر ئاوا بوون،

imagine that tonight you don't just see the stars appear,

بیهێننە بەرچاوتان کە ئەمشەو دەرکەوتنی ئەستێرەکان نابینن،

but you're able to hear the stars appear

بەڵام ئەتوانن گوێتان لە دەرکەوتنی ئەستێرەکان بێت

with the brightest stars being the loudest notes

ڕووناکترین ئەستێرەکان بەرزترین نۆتەیان هەبێت و

and the hotter, bluer stars producing the higher-pitched notes.

ئەستێرە گەرمتر و شینترەکانیش نۆتەی دەنگ تیژتر درووستکەن.

(Music)

(موزیک)

And since each constellation is made up of different types of stars,

لەبەر ئەوەی هەر گەلەئەستێرەیەکیش لە جۆری جیاوازی ئەستێرە پێکهاتووە،

they'll each produce their own unique melody,

هەر یەکەیان ئاوازی تایبەتی خۆی بەرهەم ئەهێنێت،

such as Aries, the ram.

وەک ئاریس، سەرە گاکە.

(Music)

(موزیک)

Or Orion, the hunter.

یان ئۆریۆن، ڕاوچییەکە.

(Music)

(موزیک)

Or even Taurus, the bull.

یان تەنانەت تاورەس، گاکە.

(Music)

(موزیک)

We live in a musical universe,

لە گەردوونێکی موزیکیا ئەژین، و

and we can use that to experience it from a new perspective,

ئەتوانین ئەوە بەکاربێنین بۆ ئەزموونکردنی لە ڕوانگەیەکی تەواو تازەوە، و

and to share that perspective with a wider range of people.

هاوبەشکردنی ئەو ڕوانگەیە لەگەڵ زنجیرەیەکی فراوانتر خەڵک.

Let me show you what I mean.

با نیشانتان بەم مەبەستم چییە.

(Music ends)

(کۆتایی موزیک)

Now, when I tell people I'm an astrophysicist,

ئێستا، کە بەخەڵک ئەڵێم فیزیاناسی گەردوونیم،

they're usually pretty impressed.

زۆر سەرسام ئەبن. و

And then I say I'm also a musician -- they're like, "Yeah, we know."

ئینجا کە ئەڵێم موزیک ژەنم -- ئەڵێن، "بەڵێ، ئەوە ئەزانین."

(Laughter)

(پێکەنین)

So everyone seems to know

بۆیە لەوە ئەچێ هەمووان بزانن

that there's this deep connection between music and astronomy.

کە ئەم بەستنەوە قوڵە هەیە لەنێوان موزیک و گەردوونناسی. و

And it's actually a very old idea;

ئەوەش ڕاستییەکەی بیرۆکەی زۆر کۆنە؛

it goes back over 2,000 years to Pythagoras.

ئەگەڕێتەوە بۆ ٢٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر بۆ فیساگۆرس.

You might remember Pythagoras from such theorems

لەوانەیە فیساگۆرستان بیربێت بەهۆی بیردۆزەکانی

as the Pythagorean theorem --

وەک بیردۆزی فیساگۆرس --

(Laughter)

(پێکەنین)

And he said:

ئەو وتوێتی:

"There is geometry in the humming of the strings,

"ئەندازەیی هەیە لە لەرینەوەی وەتەرەکان،

there is music in the spacing of the spheres."

موزیک هەیە لە مەودای نێوان گۆکان."

And so he literally thought

کەواتە بیری کردۆتەوە

that the motions of the planets along the celestial sphere

کە جوڵەی هەسارەکان لەسەر گۆ ئاسمانییەکان

created harmonious music.

موزیکی هارمۆنی درووستکردووە.

And if you asked him, "Why don't we hear anything?"

ئەگەر لێشت بپرسیایە، "بۆچی گوێمان لە هیچ نابێت؟"

he'd say you can't hear it

ئەیوت ناتوانی گوێت لێبێت

because you don't know what it's like to not hear it;

چونکە نازانیت گوێنەبوونت لێی لە چی ئەچێت؛

you don't know what true silence is.

نازانیت بێدەنگی ڕاستەقینە چییە.

It's like how you have to wait for your power to go out

وەک ئەوە وایە کە پێویستە چاوەڕێکەیت کارەبات ببڕێت

to hear how annoying your refrigerator was.

هەتا گوێت لەوە بێت سەلاجەکەت چەند بێزارکەرە.

Maybe you buy that,

لەوانەیە ئەوە بکڕیت،

but not everybody else was buying it, including such names as Aristotle.

بەڵام هەموو کەسێکی تر نەیکڕیوە، بە هەندێک ناویشەوە وەک ئەریستۆ.

(Laughter)

(پێکەنین)

Exact words.

ڕێک هەمان ئەو قسانە.

(Laughter)

(پێکەنین)

So I'll paraphrase his exact words.

بۆیە هەمان وشەکانی ئەڵێمەوە.

He said it's a nice idea,

وتوێتی بیرۆکەیەکی جوانە،

but if something as large and vast as the heavens themselves

بەڵام ئەگەر شتێکی هێندە گەورە و فراوانی وەک ئاسمانەکان بجوڵێنەوە و

were moving and making sounds,

دەنگ درووستکەن،

it wouldn't just be audible,

نەک هەر گوێت لێیئەبێت،

it would be earth-shatteringly loud.

ئەوەنە بەرز ئەبێت زەوی ئەهەژێنێت.

We exist, therefore there is no music of the spheres.

ئێمە هەین، بۆیە هیچ موزیکێکی گۆکان بوونی نییە.

He also thought that the brain's only purpose was to cool down the blood,

هەروەها وای بیر ئەکردەوە کە تەنیا کاری مێشک ساردکردنەوەی خوێنە،

so there's that ...

ئەوەش بیرکردنەوەیە...

(Laughter)

(پێکەنین)

But I'd like to show you that in some way they were actually both right.

بەڵام حەز ئەکەم نیشانتان بەم کە بەجۆرێک هەردووکیان ڕاست بوون. و

And we're going to start by understanding what makes music musical.

دەستپێئەکەین بە تێگەشتن لەوەی چی وا لە موزیک ئەکات موزیکی بێت.

It may sound like a silly question,

لەوانەیە لە پرسیارێکی پڕووپووچ بچێت،

but have you ever wondered why it is

بەڵام قەت بیرت کردۆتەوە کە بۆچی

that certain notes, when played together, sound relatively pleasing or consonant,

هەندێک نۆتە، کاتێک پێکەوە لێئەدرێت، گوێگرتن لێی خۆشە یان ئەگونجێن،

such as these two --

وەک ئەم دوانە --

(Music)

(موزیک)

while others are a lot more tense or dissonant,

لەکاتێکا هی تر هەیە زۆر ناخۆش و نەشازن،

such as these two.

وەک ئەم دووانە.

(Music)

(موزیک)

Right?

وانییە؟

Why is that? Why are there notes at all?

ئەوە بۆچی؟ بۆچی تۆن هەیە؟

Why can you be in or out of tune?

بۆچی ئەکرێت لە دەرەوە یان ناوەوەی ئاواز بیت؟

Well, the answer to that question

وەڵامی ئەو پرسیارە

was actually solved by Pythagoras himself.

لەلایەن فیساگۆرس خۆیەوە وەڵامدراوەتەوە.

Take a look at the string on the far left.

سەیری وەتەرەکەی ئەوسەری چەپ بکە.

If you bow that string,

ئەگەر ئەو وەتەرە بچەمێنیتەوە،

it will produce a note as it oscillates very fast back and forth.

تۆنێک درووست ئەکات کاتێک زۆر بەخێرایی ئەلەرێتەوە و ئەگەڕێتەوە.

(Musical note)

(تۆنی موزیکی)

But now if you cut the string in half, you'll get two strings,

بەڵام ئێستا ئەگەر وەتەرەکە ببڕیت، دوو وەتەرت ئەبێت،

each oscillating twice as fast.

هەر یەکێکیان دوو ئەوەنە خێرا ئەلەرنەوە.

And that will produce a related note.

ئەوەش تۆنێکی هاوشێوە بەرهەم ئەهێنێت.

Or three times as fast,

یان سێ هێندە خێرابێت،

or four times --

یان چوار ئەوەنە --

(Musical notes)

(تۆنی موزیکی)

And so the secret to musical harmony really is simple ratios:

کەواتە نهێنی هارمۆنیای موزیکی ڕێژەی سادەیە:

the simpler the ratio,

هەتا ڕێژەکە سادەتر بێت،

the more pleasing or consonant those two notes will sound together.

ئەو دوو تۆنە پێکەوە خۆشتر یان شازتر ئەبن پێکەوە.

And the more complex the ratio, the more dissonant they will sound.

هەتا ڕێژەکەش ئاڵۆزتر بێت نەشازتر ئەبن پێکەوە. و

And it's this interplay between tension and release,

ئەم بەیەکداچوونەش لەنێوان گرژی و بەردان،

or consonance and dissonance,

یان گونجان و نەگونجان،

that makes what we call music.

ئەوە درووست ئەکات کە پێی ئەڵێین موزیک.

(Music)

(موزیک)

(Music ends)

(کۆتایی موزیک)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

But there's more.

بەڵام هی تریش هەیە.

(Laughter)

(پێکەنین)

So the two features of music we like to think of as pitch and rhythms,

دوو خەسڵەتەکەی موزیک کە حەز ئەکەین بیریلێکەینەوە تیژی دەنگ و ریتمە،

they're actually two versions of the same thing,

ڕاستییەکەی دوو نەوەی هەمان شتن، و

and I can show you.

ئەتوانم نیشانتان بەم.

(Slow rhythm)

(ریتمی خاو)

That's a rhythm right?

ئەوە ریتمە وانییە؟

Watch what happens when we speed it up.

سەیرکەن چی ڕووئەیات کاتێک خێرای ئەکەین.

(Rhythm gets gradually faster)

(ریتمەکە خێراتر ئەبێت)

(High pitch)

(دەنگێکی لەرینەوەی بەرز)

(Lowering pitch)

(داگرتنی لەرینەوەی دەنگ)

(Slow Rhythm)

(خاوکردنەوەی ریتم)

So once a rhythm starts happening more than about 20 times per second,

کەواتە هەر کە ریتمەکە دەستیکرد بە ڕوودان زیاتر لە ٢٠ جار لە چرکەیەکدا،

your brain flips.

مێشکت هەڵئەگەڕێتەوە.

It stops hearing it as a rhythm and starts hearing it as a pitch.

چیتر وەک ریتمێک نایبیستێت و دەست ئەکات بە بیستنی وەک لەرینەوەیەک.

So what does this have to do with astronomy?

کەواتە ئەمە چ پەیوەندییەکی هەیە بە ئەستێرەناسییەوە؟

Well, that's when we get to the TRAPPIST-1 system.

لێرەیایە ئەچینە سەر کۆمەڵەی تراپیست-١.

This is an exoplanetary system discovered last February of 2017,

ئەمە کۆمەڵەیەکی دەرەوەی کۆمەڵەی خۆرە کە شوباتی پێشووی ٢٠١٧ دۆزرایەوە، و

and it got everyone excited

هەمووانی خستە جۆشەوە

because it is seven Earth-sized planets all orbiting a very near red dwarf star.

چونکە حەوت هەسارەی قەبارەی زەوین و هەموویان بەچواردەوری ئەستێرەیەکی سوری نزیکدا ئەخولێنەوة.

And we think that three of the planets

واش بیر ئەکەینەوە سیان لە هەسارەکان

have the right temperature for liquid water.

پلەی گەرمی گونجاویان هەبێت بۆ ئاو لە دۆخی شلیدا.

It's also so close that in the next few years,

هەروەها ئەوەندەش نزیکە کە لە چەند ساڵی داهاتوودا،

we should be able to detect elements in their atmospheres

بتوانین توخمەکان بەدی بکەین لە بارگەی هەوایاندا

such as oxygen and methane -- potential signs of life.

وەک ئۆکسجین و میسەین -- کە لەوانەیە نیشانەی ژیان بن.

But one thing about the TRAPPIST system is that it is tiny.

بەڵام شتێک لەبارەی سیستمی تراپیستەوە ئەوەیە کە بچووکە.

So here we have the orbits of the inner rocky planets

لێرەیا خولگەکانی کیشوەرە بەردییەکانی ناوەوەی

in our solar system:

کۆمەڵەی خۆری خۆمان هەیە:

Mercury, Venus, Earth and Mars,

عەتارد، زوهرە، زەوی، مەریخ، و

and all seven Earth-sized planets of TRAPPIST-1

هەروەها هەسارەکانی تری بەقارەی زەوین لە کۆمەڵەی تراپیست-١

are tucked well inside the orbit of Mercury.

خراونەتە ناو خولگەی عەتاردەوە.

I have to expand this by 25 times

ئەبوو ئەمە ٢٥ ئەوەنە فراوانکەم

for you to see the orbits of the TRAPPIST-1 planets.

هەتا ئێوە خولگەکانی هەسارەکانی تراپیست-١ ببینن.

It's actually much more similar in size to our planet Jupiter and its moons,

ڕاستییەکەی لە قەبارەدا زۆر زیاتر هاوشێوەیە لەگەڵ هەسارەی مشتەری و مانگەکانیا،

even though it's seven Earth-size planets orbiting a star.

هەرچەندە حەوت هەسارەی قەبارەی زەوییە بەچواردەوری ئەستێرەیەکەوە.

Another reason this got everyone excited was artist renderings like this.

هۆکارێکی تر ئەمە هەمووانی خستە جۆشەوە پوختەکردنی نیگارکێشەکان بوو بەم شێوەیە.

You got some liquid water, some ice, maybe some land,

هەندێک ئاوی شلە، هەندێک سەهۆڵ، لەوانەیە هەندێک زەویشت هەبێت،

maybe you can go for a dive in this amazing orange sunset.

ئەتوانی بچیت بۆ ژێرەمەلە لەم خۆرئاوابوونە پرتەقاڵییە سەرسوڕهێنەرە.

It got everyone excited,

هەمووانی خستە جۆشەوە، و

and then a few months later, some other papers came out

ئینجا چەند مانگێکی کەم دواتر، چەند نوسینێکی تر دەرچوو

that said, actually, it probably looks more like this.

کە ئەیوت، ڕاستییەکەی، زیاتر لەمە ئەچێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

So there were signs

کەواتە نیشانە هەبوو

that some of the surfaces might actually be molten lava

کە لەوانەیە هەندێک لە سەر ڕووەکان لاڤای تواوە بێت و

and that there were very damaging X-rays coming from the central star --

هەروەها تیشکی ئێکسی زیانبەخش هەبووە لە ئەستێرەکەی ناوەڕاستەوە --

X-rays that will sterilize the surface of life and even strip off atmospheres.

تیشکە ئێکسەکانی کە سەر ڕووەکە پاک ئەکەنەوە لە ژیان و تەنانەت بارگەی هەواش تێکبەن.

Luckily, just a few months ago in 2018,

خۆشبەختانە، تەنیا چەند مانگێک لەمەوبەر لە ساڵی ٢٠١٨دا،

some new papers came out with more refined measurements,

چەند نوسینێکی تر دەرچوو بە پێوانەیی پاککراوترەوە، و

and they found actually it does look something like that.

بۆیان دەرکەوت کە لە ڕاستیدا زیاتر لەمە ئەچێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

So we now know that several of them have huge supplies of water --

کەواتە ئێستا ئەزانین کە زۆربەیان بڕێکی زۆر ئاوییان تیایە --

global oceans --

زەریا هەسارەییەکان --

and several of them have thick atmospheres,

زۆرێکیشیان بارگەی هەوایان ئەستوورە،

so it's the right place to look for potential life.

کەواتە شوێنە ڕاستەکەیە لێی بگەڕێین بۆ ئەگەری هەبوونی ژیان.

But there's something even more exciting about this system,

بەڵام شتێک هەیە زۆر زیاتر جێی بایەخە لەم کۆمەڵە هەسارەیە،

especially for me.

بەتایبەتی بۆ من.

And that's that TRAPPIST-1 is a resonant chain.

ئەوەش ئەوەیە کە تراپیست-١ زنجیرەیەکە ئەلەرێتەوە. و

And so that means for every two orbits of the outer planet,

ئەوەش واتای ئەوەیە بۆ هەموو دوو خولگەیەکی هەسارەکەی دەرەوە،

the next one in orbits three times,

ئەوەی دواتر سێ جار ئەکات بەسەر خولگەکەیا، و

and the next one in four,

ئەوەی دواتریش چوار جار، و

and then six, nine, 15 and 24.

ئینجا شەش، نۆ، پانزە و ٢٤.

So you see a lot of very simple ratios among the orbits of these planets.

کەواتە ڕێژەی زۆر سادە ئەبینیت لە خولگەکانی ئەم هەسارانەیا.

Clearly, if you speed up their motion, you can get rhythms, right?

ئاشکرایە، ئەگەر جوڵەیان خێراتر بکەیت، ئەتوانیت ریتمەکان وەرگریت، وانییە؟

One beat, say, for every time a planet goes around.

یەک لێدان با بڵێین، بۆ هەر جارێک کە هەسارەکە ئەسوڕێتەوە.

But now we know if you speed that motion up even more,

بەڵام ئێستا ئەزانین ئەگەر ئەو جوڵەیە خێراتریش بکەین،

you'll actually produce musical pitches,

بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی لەرینەوەی موزیکی دروست ئەکەیت، و

and in this case alone,

تەنیا لەم حاڵەتەیا،

those pitches will work together,

ئەو لەرینەوانە پێکەوە کار ئەکەن،

making harmonious, even human-like harmony.

هاوئاوازی دروست ئەکەن، تەنانەت هاوئاوازی وەک مرۆڤ.

So let's hear TRAPPIST-1.

کەواتە با گوێبیستی تراپیست-١ بین.

The first thing you'll hear will be a note for every orbit of each planet,

یەکەم شت کە گوێتلێئەبێت دەنگێک بۆ خولگەی هەر هەسارەیەک، و

and just keep in mind,

ئەوەتان بیربێت،

this music is coming from the system itself.

ئەم موزیکە لە کۆمەڵە هەسارەکە خۆیەوە یەت.

I'm not creating the pitches or rhythms,

بەرز و نزمییەکان یان ریتمەکان درووست ناکەم،

I'm just bringing them into the human hearing range.

تەنیا ئەیانهێنمە بەر مەوداکەی مرۆڤ ئەتوانێ گوێبیستی بێت. و

And after all seven planets have entered,

هەرچۆنێک بێت حەوت هەسارە هاتۆتە ناوییەوە،

you're going to see --

ئەیبینن --

well, you're going to hear a drum for every time two planets align.

یان گوێتان لە زرمەیەک ئەبێت هەرجارێک دوو هەسارە ڕیز ئەبن.

That's when they kind of get close to each other

ئەوکاتەیە کە بە جۆرێک لە یەکتر نزیک ئەبنەوە و

and give each other a gravitational tug.

ڕاکێشانێکی هەسارەیی ئەیەن بە یەکتر.

(Tone)

(تۆن)

(Two tones)

(دوو تۆن)

(Three tones)

(سێ تۆن)

(Four tones)

(چوار تۆن)

(Five tones)

(پێنج تۆن)

(Six tones)

(شەش تۆن)

(Seven tones)

(حەوت تۆن)

(Drum beats)

(لێدانی تەپڵ)

(Music ends)

(کۆتایی موزیک)

And that's the sound of the star itself -- its light converted into sound.

ئەوەش دەنگی ئەستێرەکە خۆیەتی -- ڕووناکییە ئەگۆڕێت بۆ دەنگ.

So you may wonder how this is even possible.

کەواتە لەوانەیە بیر بکەیتەوە کە ئەمە چۆن ئەکرێت.

And it's good to think of the analogy of an orchestra.

هەر باشیشە بیر بکەیتەوە لە هاوئاوازی ئۆرکێسترایەک.

When everyone gets together to start playing in an orchestra,

کاتێک هەمووان کۆئەبنەوە بۆ دەستکردن بە لێدانی ئۆرکێسترایەک،

they can't just dive into it, right?

ناتوانن یەکسەر خۆیانی تێفڕێبەن، وانییە؟

They have to all get in tune;

هەموو پێویستە بچنە سەر یەک ئاواز؛

they have to make sure

پێویستە دڵنیابن لەوەی

their instruments resonate with their neighbors' instruments,

ئامێرەکانیان دەنگ بداتەوە لەگەڵ ئامێری ئەوانەی تەنیشتی، و

and something very similar happened to TRAPPIST-1 early in its existence.

شتێکی زۆر هاوشێوە ڕوویدا لە بوونە سەرەتاکانی تراپیست-١.

When the planets were first forming,

کاتێک یەکەمجار هەسارەکان درووست ئەبوون،

they were orbiting within a disc of gas,

لەناو بازنەیەکی غازەکاندا خولگەیان گرتووە، و

and while inside that disc,

ئەوکاتەی لەناو بازنەکەدا بوون،

they can actually slide around

لەوانەیە بجوڵێن لەسەر خولگەکە و

and adjust their orbits to their neighbors

خولگەی خۆیان هاوتا بکەن لەگەڵ هی دراوسێکانیان

until they're perfectly in tune.

هەتا ئەوکاتەی بە تەواوەتی لەسەر ئاواز ئەبن.

And it's a good thing they did because this system is so compact --

شتێکی باشیشە کردووییانە چونکە ئەم کۆمەڵە هەسارەیە زۆر چڕە --

a lot of mass in a tight space --

بارستاییەکی زۆر لە بۆشاییەکی کەمدا --

if every aspect of their orbits wasn't very finely tuned,

ئەگەر هەموو لایەنەکانی خولگەکانیان بە باشی لەسەر ئاواز نەبن،

they would very quickly disrupt each other's orbits,

زۆر بەخێرایی خولگەکانی یەکتری تێک ئەیەن،

destroying the whole system.

هەموو کۆمەڵەکە تێک ئەیەن.

So it's really music that is keeping this system alive --

کەواتە ئەوەی کۆمەڵەکە بە زیندوویی ئەهێڵێتەوە لەگەڵ

and any of its potential inhabitants.

هەر ژیانێک ئەگەر هەبێت لەسەری موزیکە.

But what does our solar system sound like?

بەڵام کۆمەڵەی خۆری ئێمە دەنگی لە چی ئەچێت؟

I hate to be the one to show you this, but it's not pretty.

ڕقم لەوەیە من ئەمەتان نیشان بەم، بەڵام جوان نییە.

(Laughter)

(پێکەنین)

So for one thing,

کەواتە بۆ یەک شت،

our solar system is on a much, much larger scale,

کۆمەڵەی خۆرمان لەسەر پێوەرێکی زۆر زۆر گەورەترە، و

and so to hear all eight planets,

بۆیە بۆ بیستنی هەر هەشت هەسارەکە،

we have to start with Neptune near the bottom of our hearing range,

پێویستە بە نیپتون دەستپێکەین کە لەنزیک بنی مەودای بیستنمانە، و

and then Mercury's going to be all the way up

ئینجا عەتارد لەسەری سەرەوە ئەبێت

near the very top of our hearing range.

لەنزیک لوتکەی مەودای بیستنمان.

But also, since our planets are not very compact --

بەڵام لەبەر ئەوەی هەسارەکانی ئێمە زۆر نەچوون بەیەکا --

they're very spread out --

زۆر بڵاون --

they didn't have to adjust their orbits to each other,

پێویستیان بەوە نەبووە خولگەیان لەگەڵ یەک بگونجێنن،

so they're kind of just all playing their own random note at random times.

کەواتە بە جۆرێک هەر یەکەیان نۆتەی هەڕەمەکی خۆیان لێئەیەن لە کاتی هەڕەمەکییا.

So, I'm sorry, but here it is.

کەواتە بمبورن، بەڵام ئەمەیە.

(Tone)

(تۆن)

That's Neptune.

ئەوە نیپتونە.

(Two tones)

(دوو تۆن)

Uranus.

ئۆرانۆس.

(Three tones)

(سێ تۆن)

Saturn.

زوحەل.

(Four tones)

(چوار تۆن)

Jupiter.

مشتەری.

And then tucked in, that's Mars.

ئینجا پێچراوە پێکەوە، ئەوە مەریخە.

(Five tones)

(پێنج تۆن)

(Six tones)

(شەش تۆن)

Earth.

زەوی.

(Seven tones)

(حەوت تۆن)

Venus.

زوهرە.

(Eight tones)

(هەشت تۆن)

And that's Mercury --

ئەوەش عەتاردە --

OK, OK, I'll stop.

باشە باشە، ئەوەستم.

(Laughter)

(پێکەنین)

So this was actually Kepler's dream.

ڕاستییەکەی ئەمە خەونی کێپلەر بوو.

Johannes Kepler is the person

یۆهانێس کێپلەر کەسەکەیە

that figured out the laws of planetary motion.

کە یاساکانی جوڵەی هەسارەیی دۆزییەوە.

He was completely fascinated by this idea

بە تەواوەتی سەرسام بوو بەم بیرۆکەیە

that there's a connection between music, astronomy and geometry.

کە بەستنەوە هەیە لە نێوان موزیک، ئەستێرەناسی و ئەندازە.

And so he actually spent an entire book

بۆیە کتێبێکی تەواوی سەرف کرد

just searching for any kind of musical harmony amongst the solar system's planets

تەنیا لە گەڕان بۆ هەر جۆرێکی هاوئاوازی موزیکی لەنێوان هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆر و

and it was really, really hard.

بەڕاستی زۆر زۆر قورس بوو.

It would have been much easier had he lived on TRAPPIST-1,

زۆر ئاسانتر ئەبوو ئەگەر لەسەر تراپیست-١ بژیایە،

or for that matter ...

یان بۆ ئەو مەبەستە ...

K2-138.

کەی٢-١٣٨.

This is a new system discovered in January of 2018

ئەمە کۆمەڵەیەکی نوێیە کە لە کانوونی دووەمی ٢٠١٨ دۆزرایەوە

with five planets,

لەگەڵ پێنج هەسارە، و

and just like TRAPPIST,

هەر وەک تراپیست،

early on in their existence, they were all finely tuned.

هەر لە سەرەتای بوونیاندا، هەموو بە جوانی ئاوازیان بۆ دانرابوو.

They were actually tuned

ئاوازیان بۆ دانرابوو

into a tuning structure proposed by Pythagoras himself,

بۆ پێکهاتەیەکی ئاوازی کە لەلایەن فیساگۆرس خۆیەوە پێشنیار کرابوو،

over 2,000 years before.

زیاتر لە ٢ هەزار ساڵ لەمەوبەر.

But the system's actually named after Kepler,

بەڵام ڕاستییەکەی کۆمەڵەکە لەدوای کێپلەوە ناونراوە،

discovered by the Kepler space telescope.

لەلایەن تەلەسکۆپی ئاسمانی کێپلەرەوە دۆزراوەتەوە.

And so, in the last few billion years,

بۆیە لە چەند ملیار ساڵی پێشوودا،

they've actually lost their tuning,

ئاوازی خۆیان لەدەستیاوە،

quite a bit more than TRAPPIST has,

زۆر لە تراپیست زیاتر، و

and so what we're going to do is go back in time

ئەوەی ئەیکەین گەڕانەوەیە بە کاتدا و

and imagine what they would've sounded like

ئەیهێنینە بەرچاومان کە لەوانەیە لە چی چووبێتن

just as they were forming.

ڕێک ئەوکاتەی درووست ئەبوون.

(Music)

(موزیک)

(Music ends)

(کۆتایی موزیک)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Thank you.

زۆر سوپاس.

Now, you may be wondering: How far does this go?

ئێستا لەوانەیە بیر بکەنەوە: ئەبێ ئەمە چەندێک دوور بڕوات؟

How much music actually is out there?

چەندێک موزیکی تیایە؟

And that's what I was wondering last fall

منیش بیرم لەوە ئەکردەوە پایزی پێشووتر

when I was working at U of T's planetarium,

کاتێک لە شوێنی نیشاندانی ئەستێرەی زانکۆی تۆرۆنتۆ کارم ئەکرد، و

and I was contacted by an artist named Robyn Rennie and her daughter Erin.

لەلایەن نیگارکێشێک بەناوی رۆبین رێنی و ئێرینی کچییەوە پەیوەندیم پێوەکرا.

Robyn loves the night sky,

رۆبین حەزی لە دیمەنی ئاسمانە بە شەو،

but she hasn't been able to fully see it for 13 years

بەڵام ماوەی ١٣ ساڵبوو نەیئەتوانی بە تەواوەتی بیبینێت

because of vision loss.

لەبەر لەدەستدانی بینایی.

And so they wondered if there was anything I could do.

بۆیە ئەیانویست بزانن ئایا هیچ شتێکم پێئەکرێت.

So I collected all the sounds I could think of from the universe

منیش هەموو دەنگەکانی گەردوونم کۆکردەوە کە ئەمتوانی بیری لێکەمەوە و

and packaged them into what became "Our Musical Universe."

کۆمکردەوە و کردم بە یەک بۆ ئەوەی بوو بە "گەردوونە موزیکییەکەمان."

This is a sound-based planetarium show

ئەمە نمایشێکی هەسارەییە بە پشت بەستن بە دەنگ

exploring the rhythm and harmony of the cosmos.

کە ریتم و هاوئاوازی ئەستێرەکان نیشان ئەیات. و

And Robyn was so moved by this presentation

رۆبین زۆر سەرسام بوو بەم کارە هونەرییە

that when she went home,

کە کاتێک گەڕابووە ماڵەوە،

she painted this gorgeous representation of her experience.

ئەم وێنە جوانەی ئەزموونەکەی کێشابوو. و

And then I defaced it by putting Jupiter on it for the poster.

ئینجا منیش شێواندم بەوەی مشتەریم پێوەکرد بۆ پۆستەرەکە.

(Laughter)

(پێکەنین)

So ...

کەواتە ...

in this show, I take people of all vision levels

لەم نمایشەدا، خەڵکی هەموو ئاستەکانی بینین ئەبەم و

and bring them on an audio tour of the universe,

گەشتێکی دەنگییان پێئەکەم بەناو گەردوونا،

from the night sky all the way out to the edge of the observable universe.

لە ئاسمانی شەوەوە هەموو ڕێگەکە هەتا لێواری گەردوونەکەی ئەبینرێت.

But even this is just the start of a musical odyssey

بەڵام تەنانەت ئەمەش دەستپێکردنی گەشتێکی موزیکییە

to experience the universe with new eyes and with new ears,

بۆ ئەزموونکردنی گەردوون بە چاو و گوێی نوێوە، و

and I hope you'll join me.

هیوادارم ئێوەش لەگەڵما بن.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)