How the compass unlocked the world | Small Thing Big Idea, a TED series

Transcriber: TED Translators admin Reviewer: Camille Martínez

Translator: Sanda Aung Reviewer: Myo Aung

Growing up in Missouri,

Missouri မှာကြီးပြင်းလာခဲ့သူဆိုရင်၊

they would kind of take us out into the woods,

ကျုပ်တို့ကို တောထဲကို ခေါ်ထုတ်သွားပြီး၊

and they would give you a map, and they would give you a compass,

လက်ထဲမှာ မြေပုံကို ထည့်ပေးလျက် အိမ်မြှောင် တစ်ခုကို ထည့်ပေးလိုက်ပြီး

and you had to find your way home.

ကိုယ့်ဘာသာကိုယ် လမ်းရှာပြီး အိမ်ပြန်ခိုင်းတတ်ကြတယ်။

And without the compass,

အိမ်မြှောင်သာ မရှိရင်၊

you can't even read the map.

ကျုပ်တို့ မြေပုံကို ဖတ်မရနိုင်ဘူး။

That's what I'm here to tell you.

ဒါကို ပြောဖို့ ကျွန်တော် အခုလာခဲ့တာပါ။

The compass is the key.

[Small thing.]

အိမ်မြှောင်က သော့ချက်ပါ။

[သေးငယ်တဲ့အရာလေး။ ]

[Big idea.]

[ကြီးမားတဲ့ စိတ်ကူး။]

A compass is most simply a piece of metal that has been magnetized,

အိမ်မြှောင်ဟာ အများအားဖြင့် သံလိုက်ဓာတ်သွင်းထားတဲ့ သတ္ထုတံ တစ်ခုပါ၊

so that it will turn towards the Earth's magnetic pole.

၎င်းဟာ ကမ္ဘာမြေရဲ့ သံလိုက်ဝင်ရိုးစွန်းဆီ ပြသပေးတတ်တယ်။

The one that we all think of is the pocket compass.

ကျုပ်တို့ လေ့လာကြမှာက အိတ်ဆောင် အိမ်မြှောင်ပါ။

It looks like a watch, right?

အပြင်ပမ်းအားဖြင့် နာရီနဲ့တူတယ်နော်။

You can hold it in your hand

အဲဒါကို လက်ထဲ ကိုင်ထားရင်း၊

and watch the little needle bounce around

သေးငယ်တဲ့ ညွှန်းပြတဲ့ အတံဟာ လည်ပတ်နေတုန်း

မြောက်ဘက်ကို ပြတဲ့အထိ စောင့်နေပါ။

until you find north.

Magnetism is still a pretty mysterious force to physicists,

သံလိုက်ဆိုတာ ရူပဗေဒပညာရှင်တို့အတွက် ခုထိ လျှို့ဝှက်ဆန်းကြယ်တဲ့ အရာဖြစ်ပေမဲ့၊

but what we do know for sure is that a compass works

ကျုပ်တို့ သေချာပေါက် သိထားရတာက အိမ်မြှောင် လုပ်ပြနိုင်ခြင်းက

because the Earth is this giant magnet.

ကျုပ်တို့ရဲ့ ကမ္ဘာကြီးက ဧရာမ သံလိုက်ကြီး ဖြစ်လို့ပါ။

And when you use a compass,

ကျုပ်တို့က အိမ်မြှောင်ကို သုံးတဲ့အခါမှာ၊

you are in touch with the very center of our planet,

ကမ္ဘာဂြိုဟ်ရဲ့ အလယ်ဗဟိုနဲ့ ထိတွေ့နေခြင်းဖြစ်ပြီး၊

where this kind of roiling ball of molten iron

အဲဒီမှာ အရည်ပျော်နေတဲ့ သံထုထယ်ကြီးဟာ

is spinning around and creating a magnetic field.

လည်ပတ်နေလို့ သံလိုက်စက်ကွင်းကို ဖန်တီးပေးနေတာပါ။

ကျုပ်တို့က စားပွဲပေါ်မှာ သံလိုက်နဲ့ ကစားကြည့်နိုင်သလိုပဲ၊

Just like a magnet you can play with on your tabletop,

ကမ္ဘာကြီးမှာလည်း မြောက်ဝင်ရိုးစွန်းနဲ့ တောင်ဝင်ရိုးစွန်း ရှိပါတယ်။

it has a north pole and a south pole,

and we use compasses to find our way north because of that fact.

ကျုပ်တို့က အိမ်မြှောင်ကို ယူလိုက်တဲ့အခါ ​မြောက်ဘက်ကို ရှာကြတာ အဲဒါကြောင့်ပါ။

The earliest known compass comes from about 200 BC in China.

ရှေးအကျဆုံး အိမ်မြှောင်ကို ဘီစီ ၂၀၀ ခန့်တွင် တရုတ်နိုင်ငံမှာ တွေ့ခဲ့ကြပါတယ်။

They figured out that some of the metal coming out of the ground

မြေထဲမှ တူးယူရရှိတဲ့ တချို့ သတ္တုဟာ

သဘာဝအလျောက် သံလိုက်ဖြစ်တာကို သူတို့ သတိထားမိကြတယ်၊

was naturally magnetic,

and so they fashioned this magnetized metal

အဲဒါနဲ့ သူတို့ဟာ အဲဒီလို သံလိုက်သတ္တုကို

ဒီလို ယောက်ချို ပုံစံမျိုး ပုံသွင်းပေးလျက်

into this kind of ladle-looking thing,

put it on a brass plate

ကြေးဝါပန်းကန်ပြားပေါ် တင်ပေးရင်

and then it would point north.

မြောက်ဘက် ညွှန်ပြတာ တွေ့ခဲ့တယ်။

It seems to have been primarily used to improve feng shui,

တရုတ်လူမျိုးတွေ ကျင့်သုံးတဲ့ Feng Shui ကို ကေင်းမွန်စွာ အသုံးချဖို့ သုံးခဲ့ကြပြီး

so they could figure out what was the best way for energy to flow

လူနေအိမ်များမှာ စွမ်းအင် စီးဆင်းမှုအတွက် အကောင်းဆုံး

through their living spaces.

လမ်းကြောင်းကို ရှာဖွေခဲ့ကြပါတယ်။

Sailors were probably the early adopters

သင်္ဘောသားတွေဟာ နေဘယ်မှာ ရှိမှန်း မသိရတောင်၊

of the more portable versions of it,

ကြယ်တွေရဲ့ အခြေအနေကို မသိတောင်မှ၊

because no matter where the sun was,

မြောက်ဘက် ဘယ်မှာ ရှိနေကြောင်းကို

no matter what the condition of the stars were,

အမြဲတမ်း ရှာနိုင်ခဲ့တာမို့လို့ အိမ်မြှောင်ကို

they would always be able to find north.

လက်တွေ့ အသုံးချခဲ့ကြသူတွေ ဖြစ်ခဲ့မှာပါ။

Now, much later, the Europeans are the ones who innovate

အခုနောက်ပိုင်း နှစ်များစွာ ကြာသွားတော့မှ ဥရောပသားတွေဟာ

and come up with the compass rose.

အိမ်မြှောင်ပန်းပုံစံကို တီထွင်ပေးလာကြတယ်။

It essentially laid out

တကယ်တော့ အဲဒီမှာ တောင်မြောက်၊ အရှေ့အနောက်

what north, south, east and west looked like,

နေရာတွေကို ရေးဆွဲချပြထားတဲ့အပြင်

and it also enabled you to kind of create new directions,

လမ်းညွှန်ချက် အသစ်တွေဖြစ်ကြတဲ့

like northwest, southeast, what have you.

အနောက်မြောက်၊ အရှေ့တောင် ဆိုတာလည်း ထည့်ပေးထားပါသေးတယ်။

And for the first time, they knew where they were going.

ဒီလိုနည်းဖြင့် သူတို့ ဘယ်ဆီ ဦးတည်နေကြောင်း ပထမဦးဆုံးအကြိမ် သိလာနိုင်ကြတယ်။

That's kind of a big deal.

အဲဒါဟာ တကယ့်အောင်မြင်မှုကြီးပါ။

But also, I think it was part of this general reinvigoration

တချိန်တည်းမှာ အဲဒါဟာ ဥရောပသိပ္ပံပညာ ပြန်လည်ရှင်သန်လာမှုရဲ့ အစိတ်အပိုင်း

of European science.

တစ်ခုဖြစ်တယ်လို့ ထင်ပါတယ်။

You might know it as the Renaissance.

ခင်ဗျားတို့က အဲဒါကို Renaissance အဖြစ် သိကြဖို့ များပါတယ်။

Lots of new tools were invented,

တယ်လီစကုပ်မှ မိုက်ခရိုစကုပ်အထိ

from the telescope to the microscope.

ကိရိယာ အသစ်တွေကို အဲဒီတုန်းက တီထွင်ဖြစ်ခဲ့ပါတယ်။

Maps got better because of compasses, right?

မြေပုံကို အိမ်မြှောင်နဲ့ ပေါင်းလိုက်မှ ပိုပြီး အသုံးတည့်လာခဲ့တာ။

Because then you start to understand which direction is which,

နှစ်ခုပေါင်းလိုက်လို့ တစ်ခုခု ဘယ်ကို ပြနေတာလဲ သိလာရလို့

you get a lot more detail,

အသေးစိတ် ပိုပြီး သိနားလည်ခဲ့ကြရခြင်းဟာ

and that just kind of changes

ကမ္ဘာကြီးဆိုင်ရာ လူသားရဲ့ဆက်ဆံမှုကို

the human relationship to the world.

ပြောင်းလဲပစ်လိုက်ခဲ့ပါတယ်။

The compass with a map is like a superpower.

သံလိုက်နဲ့အတူ မြေပုံဟာ ထက်မြက်တဲ့ စွမ်းပကားကြီးပါ။

Everything that we think of as world history

ကျုပ်တို့က ကကမ္ဘာ့သမိုင်းပါလို့ ထင်ကြတဲ့ အရာတိုင်းဟာ

would not have taken place without the compass:

အိမ်မြှောင်သာ မရှိခဲ့ရင် ဖြစ်လာခဲ့မှာ မဟုတ်ပါဘူး--

the age of exploration, Magellan circumnavigating the globe,

စူးစမ်းလေ့လာရေး ခေတ်၊ Magellan မှနေပြီး ကမ္ဘာကြီးကို ပတ်လည် လှည့်ပတ်ခဲ့မှု၊

even the fact that we know it is a globe.

ကမ္ဘာကြီး လုံးနေကြောင်း ကျုပ်တို့ သိနိုင်ခဲ့မှာ မဟုတ်ပါဘူး။

The compass ends up getting embedded in all these other tools,

အိမ်မြှောင်ဟာ မျိုးစုံအသုံးဝင်လို့ များပြားလှတဲသ့ ကိရိယာများထဲမှာ

because it is such a functional object.

ထည့်ပြီး တပ်ဆင်ပေးလာကြရပါတယ်။

So you might have it embedded in your multi-tool,

သင့်ဆီမှာ ရှိတဲ့ multi-tool ထဲမှာလည်း တပ်ဆင်ထားနိုင်ပါတယ်၊

you might have it embedded in your phone.

ခင်ဗျားတို့ရဲ့ စမတ်ဖုန်းထဲမှာလည်း ထည့်တပ်ပြီးသားပါ။

The compass is everywhere,

အိမ်မြှောင်ဟာ နေရာတိုင်းမှာ ပါပါတယ်၊

because it's literally how we find our way across the face of the Earth.

အဲဒါကို အခြေခံပြီး ကျုပ်တို့ ကမ္ဘာကြီးရဲ့ မြေမျက်နှာပြင်မှာ လမ်းကို ရှာဖွေကြရလို့ပါ။

So you can go off and explore,

ဒါကြောင့်မို့လို့ ကျုပ်တို့

and find out what is over that next hill or that next horizon,

တောင်ကုန်း ဒါမှမဟုတ် ဟိုမိုးကုပ်စက်ဝိုင်း နောက်မှာ ဘာများရှိလဲ စူးစမ်းနိုင်သလို၊

but you can also reliably find your way home.

ကိုယ့်အိမ်ကို ပြန်နိုင်မယ့်လမ်း ရှာတွေ့ နိုင်မယ်လို့ မျှော်လင့်မိပါတယ်။