How the compass unlocked the world | Small Thing Big Idea, a TED series

Transcriber: TED Translators admin Reviewer: Camille Martínez

Translator: lavan ahmed Reviewer: Daban Q Jaff

Growing up in Missouri,

گەورە بوون لە میزوری،

they would kind of take us out into the woods,

ئەوان بە جۆرێک ئێمەیان دەبردە ناو دارستانەکان،

and they would give you a map, and they would give you a compass,

نەخشەیەکیان پێمان دەدا ھەروەھا قیبلەنمایەکیش،

and you had to find your way home.

و پێویست بوو ڕێگەی ماڵەوە بدۆزینەوە.

And without the compass,

ھەروەھا بەبێ قیبلەنماکە،

you can't even read the map.

تەنانەت نەماندەتوانی نەخشەکەش بخوێنینەوە.

That's what I'm here to tell you.

من بۆ ئەوە لێرەم تا پێتان بڵێم.

The compass is the key.

قیبلەنما کلیلەیەکە.

[Small thing.]

[شتێکی بچووک.]

[Big idea.]

[بیرۆکەیەکی گەورە.]

A compass is most simply a piece of metal that has been magnetized,

قیبلەنما بە زۆری پارچەیەک کانزایە کە بە موگناتیس کراوە،

so that it will turn towards the Earth's magnetic pole.

کە بەرەو جەمسەری موگناتیسی زەوی ئاراستە دەگرێت.

The one that we all think of is the pocket compass.

شتێک کە ھەموومان بیری لێ دەکەینەوە قیبلەنمای گیرفان.

It looks like a watch, right?

لە کاتژمێری دەست دەچێت، ڕاستە؟

You can hold it in your hand

دەتوانی لە دەستتدا ھەڵیبگری

and watch the little needle bounce around

و سەیری سوڕانەوەی دەرزیە بچووکەکە بکە

until you find north.

ھەتاکو باکوور دەدۆزیەوە

Magnetism is still a pretty mysterious force to physicists,

موگناتیسێتی تا ئێستاش ھێزێکی گەورەی ئاڵۆزە بۆ فیزیاوانەکان،

but what we do know for sure is that a compass works

بەڵام ئێمە چی دەکەین بۆئەوەی بزانین قیبلەنماکە کار دەکات

because the Earth is this giant magnet.

لەبەرئەوەی زەوی ھێزی کێش کردنی ھەیە.

And when you use a compass,

ھەرورھا کاتێک قیبلەنما بەکاردەھێنیت

you are in touch with the very center of our planet,

تۆ بەرکەوتنت لەگەڵ چەقی ھەسارەکامان ھەیە،

where this kind of roiling ball of molten iron

کە ئەو جۆرە لێک خشانی گەردیلەکانی کانزای تواوە

is spinning around and creating a magnetic field.

لە دەوری دەسوڕێتەوە و بواری موگناتیسی دروست دەکات.

Just like a magnet you can play with on your tabletop,

وەکو موگناتیسێک وایە کە دەتوانی لەسەر مێزەکە یاری پێ بکەیت،

it has a north pole and a south pole,

جەمسەری باکوور و جەمسەری باشووری ھەیە،

and we use compasses to find our way north because of that fact.

قیبلەنما بەکار دەھێنین بۆ دۆزینەوەی ڕێگەمان لەبەر ئەو ڕاستییە.

The earliest known compass comes from about 200 BC in China.

٢٠٠ ساڵ پێش زایین یەکمجار موگناتیس لە صین دۆزراوەتەوە.

They figured out that some of the metal coming out of the ground

چەند وێنەیەکیان کێشاوە کە ھێندێک لەو کانزایانە لە زەوی دەرھێنراون

was naturally magnetic,

موگناتیسی سروشتی بوون،

and so they fashioned this magnetized metal

ھەروەھا ئەوان ئەو کانزا موگناتیسییەیان نمایش کرد

into this kind of ladle-looking thing,

ئەو جۆرە شتە کەوگیرییە،

put it on a brass plate

لەسەر دەفرێکی مس دانراوە

and then it would point north.

و دواتر بەرەو باکوور ئاراستەی گرتووە.

It seems to have been primarily used to improve feng shui,

وادیارە لە زووەوە بەکارھاتووە بۆ چاککردنی فینگ شوی،

so they could figure out what was the best way for energy to flow

ئاوا ئەوان خەیاڵییان کرد بوو باشترین ڕێگا چی بوو بۆ لێشاوی وزە

through their living spaces.

بە ناو بۆشاییە زیندووەکانیان.

Sailors were probably the early adopters

دەریاوانەکان یەکەمین بەکارهێنەری موگناتیسی

of the more portable versions of it,

دەست گێڕ بووین،

because no matter where the sun was,

لەبەر ئەوەی گرنگ نییە خۆر لە کوێ بێت،

no matter what the condition of the stars were,

گرنگ نییە ئەستێرەکان لە چ مەرجێک دابن،

they would always be able to find north.

ئەوان ھەمیشە دەتوانن باکوور بدۆزنەوە.

Now, much later, the Europeans are the ones who innovate

ئێستا، کەمێک دواتر، ئەوروپییەکان قیبلەنمایان داهێنا

and come up with the compass rose.

و نیشاندەری قبلەنمایان داهێنا.

It essentially laid out

بەشێوەیەکی بنچینەیی ڕێکخرا

what north, south, east and west looked like,

باکوو، باشوور، خۆرھەڵان، خۆرئاوا

and it also enabled you to kind of create new directions,

ھەروەھا ئەوە توانای دەدایە لە دروست کردنی جۆری نوێی ئاراستە

like northwest, southeast, what have you.

وەک، باکووری خۆرئاوا، باشوور خۆرھەڵات، چیت بوویت.

And for the first time, they knew where they were going.

ھەروەھا بۆ یەکەم جار ئەوان زانیان کە بۆ کوێ دەچن

That's kind of a big deal.

ئەوە جۆرە شتێکی گەورە بوو.

But also, I think it was part of this general reinvigoration

بەڵام، من پێموا بوو ئەوە بەشێک بوو لەو نووێبوونەوە گشتییەی

of European science.

زانستی ئەوروپا.

You might know it as the Renaissance.

لەوانەیە بە چەرخی هەڵسانەوە ئاشنا بیت.

Lots of new tools were invented,

زۆر ئامرازی نوێ داھێنران،

from the telescope to the microscope.

لە تەلسکۆبەوە بۆ وردبین.

Maps got better because of compasses, right?

نەخشەکان باشتر بووین بەهۆی قیبلەنما، ڕستە؟

Because then you start to understand which direction is which,

لەبەرئەوەی تێدەگەیت کام ئاڕاستە کامەیە؟

you get a lot more detail,

وردەکاری زیاتر وەردەگری،

and that just kind of changes

ھەروەھا تەنھا جۆرێکی گۆڕانکاریە

the human relationship to the world.

پەیوەندی مرۆڤ بە جیھانەوە.

The compass with a map is like a superpower.

قیبلەنما لەگەڵ نەخشەیەک وەکو زل ھێزێک وایە

Everything that we think of as world history

ھەموو شتێک کە ئێمە بیری لێ بکەینەوە وەکو مێژووی جیھان

would not have taken place without the compass:

شوێنێکمان دەست نەدەکەوت بەبێ قیبلەنما

the age of exploration, Magellan circumnavigating the globe,

لە مێژووی گەڕاندا گەشتە جیھانییەکەی ماندێلا بە ئاودا

even the fact that we know it is a globe.

ھەتا ئەو ڕاستییە دەزانین کە جیھانی بوو

The compass ends up getting embedded in all these other tools,

قیبلەنما گەیشت بەوەی چەسپا لەناو ھەموو ئامرازەکانیتر

because it is such a functional object.

لەبەرئەوەی شتێکی بە سوودە.

So you might have it embedded in your multi-tool,

لەوانەیە ئەوە چەسپێنرا بێت لەناو زۆربەی ئامرازەکان،

you might have it embedded in your phone.

لەوانەیە ئەوە دانرابێت لەناو موبایلەکەت

The compass is everywhere,

قیبلەنما لە ھەموو شوێنێکە،

because it's literally how we find our way across the face of the Earth.

لەبەرئەوەی ئێمە چۆن ڕێگەکانمان دەدۆزینەوە لەسەر ڕووی زەوی.

So you can go off and explore,

ئاوا دەتوانی بڕۆی و بدۆزییەوە.

and find out what is over that next hill or that next horizon,

و ئەوە دەدۆزییەوە چی لەسەر ئەو گردەیە یان ئاسۆی داھاتوو،

but you can also reliably find your way home.

ھەروەھا بە باوەڕپێکراوی دەتوانی ڕێگەی ماڵەوە بدۆزییەوە