How do daily habits lead to political violence? | Christiane-Marie Abu Sarah

Transcriber: Leslie Gauthier Reviewer: Camille Martínez

Translator: Leslie Gauthier Reviewer: Sanntint Tint

ဒီနေ့မှာ သမိုင်းထဲက ဖြစ်ရပ်ဆန်း တစ်ခုနဲ့ကျွန်မ စချင်ပါတယ်။

၁၉၅၇ခုနှစ်လောက်က..အမျိုးသမီး၂ယောက်၊

၂ယောက်စလုံးက အသက်၂၀ ဝန်းကျင်

So I'm starting us out today with a historical mystery.

နေတဲ့မြို့ကလည်း အတူတူ

နိုင်ငံရေးအဖွဲ့တစ်ခုမှာလည်း တစ်ဖွဲ့တည်းသားတွေပါ။

In 1957, there were two young women,

အဲဒီနှစ်မှာပဲ ၂ယောက်လုံးက အကြမ်းဖက် တိုက်ခိုက်မှုတွေလုပ်ဖို့ဆုံးဖြတ်လိုက်တယ်။

both in their 20s,

both living in the same city,

both members of the same political group.

တစ်ယောက်က သေနတ်ဆွဲပြီး စစ်ဆေးရေး ဂိတ်က စစ်သားတစ်ယောက်ဆီချဉ်းကပ်တယ်။

That year, both decided to commit violent attacks.

နောက်တစ်ယောက်ကတော့ ဗုံးတစ်လုံးယူပြီးတော့ လူစည်ကားတယ့် ကဖေးတစ်ခုကိုသွားတယ်။

One girl took a gun and approached a soldier at a checkpoint.

ဒီနေရာမှာ ပြောဖို့တစ်ခု ရှိလာပါတယ်။

The other girl took a bomb and went to a crowded café.

သူတို့ထဲက တစ်ယောက်ကတော့ တိုက်ခိုက်မှုတွေ ဆက်လုပ်နေပေမယ့်

ကျန်တဲ့တစ်ယောက်ကတော့ နောက်ပြန်လှည့်ခဲ့တယ်။

But here's the thing:

one of the those girls followed through with the attack,

ဒါဆို ဘယ်အရာက ကွဲပြား သွားစေတာလဲ။

ကျွန်မက အပြုအမူပိုင်းဆိုင်ရာ သမိုင်းပညာရှင်ပါ၊

but the other turned back.

လူထုလှုပ်ရှားမှုထဲက ရန်လိုမှုတွေ

So what made the difference?

ကိုယ်ကျင့်တရား သိမှတ်ခံစားမှုနဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ချပုံကိုလေ့လာပါတယ်။

I'm a behavioral historian, and I study aggression,

ပြောရရင် အရှည်ကြီးပါပဲရှင်။ (ရယ်သံများ)

ဒါကို အဓိပ္ပါယ်ပြန်ရရင်တော့

moral cognition

လူတစ်ယောက်ချင်းစီရဲ့ မောင်းခလုတ်ဆွဲဖို့ ဆုံးဖြတ်လိုက်တဲ့ အခိုက်အတန့်ကို လေ့လာတာပါ။

and decision-making in social movements.

That's a mouthful. (Laughs)

ဒီအခိုက်အတန့်ကို ဦးတည်နေတယ့် တစ်နေ့ပြီး တစ်နေ့ ဆုံးဖြတ်ပုံတွေ

So, the translation of that is:

I study the moment an individual decides to pull the trigger,

ဒါဟာ ဘာကြောင့်မျှတတယ် ဆိုတာနဲ့ပတ်သက်လို့ ကိုယ့်ကိုကိုယ်ပြောတဲ့ဇာတ်လမ်းလည်းပါတာပေါ့။

the day-to-day decisions that led up to that moment

အခု ဒီခေါင်းစဉ်က ကျွန်မအတွက်

and the stories that they tell themselves about why that behavior is justified.

ပညာရပ်ပိုင်းနဲ့ ပတ်သက်တာတင်မကပါဘူး။

တကယ်တော့ ပုဂ္ဂိုလ်ရေးပိုင်းလည်းပါပါတယ်။

ကျွန်မက အိုင်ဒါဟိုးပြည်နယ် ၊ ခူးတနင်း စီရင်စုမှာ ကြီးပြင်းခဲ့တာပါ။

Now, this topic --

it's not just scholarly for me.

ပြီးတော့ ဒါက သိပ်အရေးကြီးပါတယ်။

It's actually a bit personal.

အာလူးတွေရှိတဲ့ အိုင်ဒါဟိုးရဲ အပိုင်းမဟုတ်ပါဘူး။

I grew up in Kootenai County, Idaho,

ကျွန်မတို့ဘက်မှာ အာလူးမရှိပါဘူး။

and this is very important.

ကျွန်မကို အာလူးတွေ အကြောင်းမေးရင်တော့

This is not the part of Idaho with potatoes.

ကျွန်မ ရှင့်ကို ရှာမှာနော်။

(ရယ်သံများ)

အိုင်ဒါဟိုးရဲ့ဒီအပိုင်းကို လူသိများရတာတော့ တောင်တန်းနဲ့

We have no potatoes.

ရေကန်ကြီးတွေ၊ မြင်းစီးတာတွေ

And if you ask me about potatoes,

နှင်းလျှောစီးတာတွေနဲ့ပါ

I will find you.

(Laughter)

ကံဆိုးစွာနဲ့ပဲ ၁၉၈၀ နှစ်လွန်တွေက စလို့

This part of Idaho is known for mountain lakes,

အာယာန်း(ဂျူးဆန့်ကျင်ရေး) နိုင်ငံများ ကမ္ဘာတစ်လွှား ဌာနချုပ်အဖြစ်

horseback riding,

လူသိများလာခဲ့ပါတယ်။

skiing.

Unfortunately, starting in the 1980s,

နှစ်တိုင်းမှာ နာဇီ လက်သစ် အဖွဲ့ဝင်တွေက ဒေသခံ အဖွဲ့ဝင်တွေ ထွက်လာပြီး

it also became known as the worldwide headquarters

ကျွန််မတို့မြို့ကို ဖြတ်ပြီးချီတက်ကြတယ်၊

for the Aryan Nations.

ပြီးတော့နှစ်တိုင်းပဲ

မြို့ခံလူတွေက လည်း ထွက်ပြီး သူတို့ကို ဆန့်ကျင်ကြတာပါပဲ။

Every year, members of the local neo-Nazi compound

would turn out and march through our town,

၂၀၀၁ ခုနှစ်မှာ ကျွန်မ အထက်တန်းအောင်မြင်ခဲ့ပြီး

and every year,

နယူးယောက်မှာ ကောလိပ်တက်ခဲ့ပါတယ်။

members of our town would turn out and protest them.

Now, in 2001, I graduated from high school,

၂၀၀၁ခုနှစ် သြဂုတ်လမှာ နယူးယောက်ကိုရောက်တယ်ပေါ့။

and I went to college in New York City.

ရှင်တို့ တွေ သတိထားမိကြတယ့်အတိုင်းပါပဲ၊

၃)ပတ် အကြာမှာ

I arrived in August 2001.

တာဝါညီနောင် ပြိုကျခဲ့ပါတယ်။

ကျွန်မ တုန်လှုပ်သွား တယ်။

As many of you probably are aware,

three weeks later,

မယုံနိုင်လောက်အောင် ဒေါသထွက်ခဲ့ရတယ်။

the Twin Towers went down.

ကျွန်မ တစ်ခုခုလုပ်ချင်လာတယ်။

Now, I was shocked.

ဒါပေမဲ့ အဲအချိန်တုန်းက လုပ်မယ်လို့ ကျွန်မ တွေးနေတဲ့ အရာတစ်ခုက

I was incredibly angry.

အာရဗီဘာသာစကား သင်ဖို့ပါ။

I wanted to do something,

ကျွန်မ ဝန်ခံရရင်

but the only thing that I could think of doing at that time

“သူတို့“ဘာကြောင့်“ငါတို့” ကို မုန်းနေရတာလဲ သိချင်တဲ့ စာသင်ခန်းထဲကမိန်းကလေးပေါ့။

was to study Arabic.

လွဲမှားတဲ့ အကြောင်းပြချက်တွေနဲ့ ကျွန်မ အာရဗီဘာသာစကားကို စပြီးလေ့လာခဲ့တယ်။

I will admit,

I was that girl in class that wanted to know why "they" hate "us."

ဒါပေမဲ့ မျှော်လင့်မထားတာ ဖြစ်ခဲ့တယ်။

ကျွန်မ အစ္စရေးမှာ ပညာသင်ဖို့ ပညာတော်သင်ဆု ရခဲ့တယ်။

I started studying Arabic for very wrong reasons.

ဆိုတော့ Idaho က ကောင်မလေးက အရှေ့အလယ်ပိုင်းကို သွားခဲ့ရတယ်။

But something unexpected happened.

ကျွန်မ အဲဒီမှာ ရောက်နေတဲ့ ကာလအတွင်း ကျွန်မ တွေ့ခဲ့ရတာက ပါလက်စတိုင်း-မူစလင်တွေ

I got a scholarship to go study in Israel.

ပါလက်စတိုင်း- ခရစ်ယာန်တွေ၊

So the Idaho girl went to the Middle East.

အစ္စရေးအခြေချနေထိုင်သူတွေ၊

အစ္စရေး ငြိမ်းချမ်းရေးလှုပ်ရှားသူတွေပါ။

And while I was there, I met Palestinian Muslims,

ပြီးတော့ လုပ်ရပ်တိုင်းမှာ ဂေဟဗဒေ သဘောတရားတွေပါနေတာကို လေ့လာခဲ့ရတယ်။

Palestinian Christians,

Israeli settlers,

အခြေအနေ တစ်ခုရှိနေတာပေါ့။

Israeli peace activists.

And what I learned is that every act has an ecology.

အခုဆို အဲဒိအချိန်ကတည်းကစပြီး ကျွန်မ ကမ္ဘာပတ်ပြီး အနှံ့သွားတယ်။

အကြမ်းဖက်လှုပ်ရှားမှုတွေအကြောင်း လေ့လာတယ်။

It has a context.

NGO အဖွဲ့အစည်းတွေနဲ့ အလုပ်လုပ်တယ်။ ပြီးတော့ အီရတ်က တိုက်ခိုက်ရေးသမားဟောင်းတွေ

Now, since then, I have gone around the world,

I have studied violent movements,

ဆီးရီးယား၊

ဗီယက်နမ်၊

ဘော်လကန်၊

I have worked with NGOs and ex-combatants in Iraq,

ကျူးဘားတို့ကရောပေါ့။

ကျွန်မ သမိုင်းပညာရပ်နဲ့ ပါရဂူ ဘွဲ့ရခဲ့တယ်။

Syria,

အခု ကျွန်မ လုပ်နေတာက မော်ကွန်းတိုက်တွေကို သွားတယ်၊

Vietnam,

the Balkans,

စာရွက် စာတမ်းတွေကနေ တစ်ဆင့် ရှာဖွေကြည့်တယ်၊

Cuba.

ရဲဖြောင့်ချက်တွေကို ရှာတယ်၊

I earned my PhD in History,

and now what I do is I go to different archives

တရားရုံးအမှုတွေ၊

and I dig through documents,

အကြမ်းဖက်တိုက်ခိုက်မှုမှာ ပါဝင်ဖူးသူတွေရဲ့ နေ့စဉ်မှတ်တမ်းနဲ့ စာတမ်းတွေ ရောပေါ့။

looking for police confessions,

အခု ရှင်တို့ ဒီစာရွက်စာတမ်းတွေကို အကုန် စုဆောင်းထားလိုက်တယ်။

court cases,

diaries and manifestos of individuals involved in violent attacks.

ဒါတွေက ရှင်တို့ကို ဘာပြောလဲ။

ကျွန်မတို့ဦးနှောက်က အမှတ်မထင်ဖြစ်တဲ့ ပဟေဠိတွေကို ခုံမင်တယ်လေ။

အဲလိုဟာတွေ ထွက်လာတတ်တယ်။

Now, you gather all these documents --

ဒါကြောင့် တိုက်ခိုက်ရေးသတင်းတွေ တွေ့ လိုက်ရတိုင်း

what do they tell you?

ကျွန်မတို့ မေးလေ့ရှိတဲ့ မေးခွန်းတစ်ခုက

Our brains love causal mysteries,

“ဘာကြောင့်လဲ။”

it turns out.

” ဘာကြောင့်ဒီလိုဖြစ်ရတာလဲ။”

So any time we see an attack on the news,

ကောင်းပြီ၊ ကျွန်မ ဖတ်ထားတဲ့ ထောင်ချီတဲ့ ကြေညာစာတမ်းတွေကို ပြောပြမယ်၊

we tend to ask one question:

ရှင်တို့ တွေ့မှာက ဒါတွေက တကယ်တော့ အတုလုပ်ထားတာဆိုတာပါ။

Why?

Why did that happen?

သူတို့ ထုတ်နှုတ်ယူထားတဲ့ နိုင်ငံရေး လှုပ်ရှားမှုကို တုပထားတာပါ။

Well, I can tell you I've read thousands of manifestos,

and what you find out is that they are actually imitative.

ဒါကြောင့် ဒီလိုကိစ္စတွေမှာ ဆုံးဖြတ်ချက်ချတာအကြောင်း

အမှန်တော့ များများ ပြောလေ့မရှိပါဘူး၊

They imitate the political movement that they're drawing from.

ဒါကြောင့် မတူညီတဲ့ မေးခွန်းမေးတာမျိုးကို ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် ပြန်သင်ကြားရပါမယ်။

So they actually don't tell us a lot about decision-making

” ဘာကြောင့်လဲ”မေးခွန်းအစား ” ဘယ်လို“ဆိုတာကို မေးရပါမယ်။

in that particular case.

So we have to teach ourselves to ask a totally different question.

တစ်ဦးချင်းစီဟာ ဒီလိုတိုက်ခိုက်ရေးတွေကို ဘယ်လို လုပ်ကြသလဲ၊

သူတို့ရဲ့ဆုံးဖြတ်တဲ့ ဂေဟစနစ်က အကြမ်းဖက်မှု ဖြစ်စေဖို့ ဘယ်လို တွန်းအားပေးနေလံပေါ့။

Instead of "Why?" we have to ask "How?"

How did individuals produce these attacks,

ဒီလိုမေးခွန်းတွေ မေးထားတာကနေ ကျွန် လေ့လာမိတာ တော်တော်များများရှိပါတယ်။

and how did their decision-making ecology contribute to violent behavior?

အရေးကြီးဆုံး အရာကတော့

နိုင်ငံရေး အကြမ်းဖက်မှုဆိုတာ ယဉ်ကျေးမှုအရ ဖြစ်ပေါ်လာတာ မဟုတ်ဘူး။

There's a couple things I've learned from asking this kind of question.

ကျွန်မတို့က ဖန်တီးလိုက်တာပါ။

ကျွန်မတို့ သိသည်ဖြစ်စေ၊ မသိသည်ဖြစ်စေ

The most important thing is that

ကျွန်မတို့ရဲ့ နေ့စဉ်အပြုအမူတွေက ကျွန်မတို့ရဲ့ပတ်ဝန်းကျင်မှာ

political violence is not culturally endemic.

အကြမ်းဖက်မှု ဖြစ်ပေါ်လာအောင် အထောက်ကူပြုနေပါတယ်။

We create it.

And whether we realize it or not,

ဒီနေရာမှာ ကျွန်မ လေ့လာထားတဲ့ အကြမ်းဖက်မှု ကို အထောက်ကူပြုနေတဲ့ အမူကျင့်တွေရှိပါတယ်။

our day-to-day habits contribute to the creation of violence

တိုက်ခိုက်ရေးသမားတွေ လုပ်တတ်တဲ့ ပထမဆုံးအရာတွေထဲက တစ်ခုကတော့

in our environment.

So here's a couple of habits that I've learned contribute to violence.

အကြမ်းဖက်ဖြစ်ရပ်တစ်ခုအတွက် သူတို့ပြင်ဆင်တဲ့အခါမှာ

သူတို့ကိုယ်သူတို့ သတင်းအချက်တွေနဲ့ ကာရံလိုက်တယ်။

One of the first things that attackers did

ကျွန်မတို့ သတင်းမှားတွေကို ကြားဖူးကြတယ် မဟုတ်လား။

when preparing themselves for a violent event

ဟုတ်ပြီ..ဒါက ကျွန်မကို ထိတ်လန့် စေတာပါ၊

was they enclosed themselves in an information bubble.

ကျွန်မ လေ့လာထားတဲ့ အဖွဲ့တိုင်းမှာဆို သတင်းမှား ဆောင်ပုဒ်တွေ ရှိနေကြပါတယ်။

We've heard of fake news, yeah?

ပြင်သစ် ကွန်မြူနစ်သမားတွေက ဒါကို “ပုပ်သိုးနေတဲ့ သတင်း “လို့ ခေါ်တယ်။

Well, this shocked me:

ပြင်သစ် အစွန်းရောက် အမျိုးသားရေးဝါဒသမားတွေ က ဒါကို“သစ္စာဖောက် သတင်း ” လို့ ခေါ်တယ်၊

every group that I studied had some kind of a fake news slogan.

French communists called it the "putrid press."

“နိုင်ငံတော် သစ္စာဖောက်သတင်း“ ပေါ့။

အီဂျစ်က အစ္စလာမ်ဝါဒီတွေကတော့ ဒါကို “ယုတ်မာတဲ့ သတင်း” လို့ ခေါ်ကြတယ်။

French ultranationalists called it the "sellout press"

ပြီးတော့ အီဂျစ်ကွန်မြူနစ်သမားတွေက ဒါကို

and the "treasonous press."

“သတင်းတု“လို့ ခေါ်တယ်။

ဒါဆို အုပ်စုတွေဟာ ဒီလိုသတင်းမှားတွေကို ဖန်တီးဖို့ ဘာကြောင့် အချိန်တွေ ကုန်နေတာလဲ။

Islamists in Egypt called it the "depraved news."

And Egyptian communists called it ...

အဖြေကတော့ တကယ်ကို ရိုးရှင်းပါတယ်။

"fake news."

ကျွန်မတို့က ကိုယ် ယုံကြည်လက်ခံတဲ့ သတင်း အပေါ် အခြေခံပြီးဆုံးဖြတ်တတ်ကြတာမဟုတ်လား။

So why do groups spend all this time trying to make these information bubbles?

ဒီတော့ သတင်းဆိုး သတင်းမှားတွေကိုသာ ယုံကြည်ထားမယ်ဆိုရင်

The answer is actually really simple.

We make decisions based on the information we trust, yeah?

လွဲမှားတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေပဲ ချမိမှာပါ။

နောက်ထပ်စိတ်ဝင်စားဖို့ ကောင်းတာက သူတို့တွေ အကြမ်းဖက်မှုတစ်ခု

So if we trust bad information,

လုပ်ချင်လာတဲ့အခါ လုပ်လေ့ရှိတဲ့ အမူကျင့်က

we're going to make bad decisions.

တစ်ဦးချင်းတင်မဟုတ်ဘဲ ဆန့်ကျင်ဘက်အသင်းဝင်တစ်ယောက်အနေနဲ့ပါ

Another interesting habit that individuals used

သူတို့ရဲ့သားကောင်ကို ကြည့်တာပါ။

when they wanted to produce a violent attack

အခု ဒါက တကယ့်ကို ထူးဆန်းပါတယ်။

was that they looked at their victim not as an individual

ဒီလိုတွေးခေါ်ပုံက ဘာလို့ ထိရောက်တာလဲရဲ့ နောက်မှာ ပျော်စရာ ဦးနှောက်သိပ္ပံရှိနေတယ်။

but just as a member of an opposing team.

ဆိုပါစို့၊ ကျွန်မက ရှင်တို့ကိုအသင်း (၂)သင်းခွဲလိုက်တယ်၊

Now this gets really weird.

အပြာအသင်းနဲ့

There's some fun brain science behind why that kind of thinking is effective.

အနီအသင်းပေါ့၊

ပြီးရင် ကျွန်မက ရှင်တို့ကို ကစားပွဲမှာ တစ်ဖက်နဲ့တစ်ဖက် ပြိုင်ခိုင်းမယ်။

Say I divide all of you guys into two teams:

ကောင်းပြီ၊ ရယ်စရာကောင်းတာက စက္ကန့်ပိုင်းလေးအတွင်းမှာပဲ

blue team,

red team.

And then I ask you to compete in a game against each other.

ရှင်တို့ အမှန်တကယ် စတင် တွေ့ကြုံလာရတာက စိတ်ကျေနပ်မှု၊ စိတ်ကျေနပ်မှုနော်...

Well, the funny thing is, within milliseconds,

တစ်ဖက်အသင်းက လူတွေ အမှားတစ်ခုခု ဖြစ်သွားတဲ့ အချိန်ပေါ့။

you will actually start experiencing pleasure -- pleasure --

ဒါနဲ့ပတ်သက်ပြီးရယ်စရာက တကယ်လို့ အပြာအသင်းက အသင်းသားတစ်ယောက်ကို

when something bad happens to members of the other team.

အနီအသင်းဘက်ကို ပြောင်းခိုင်းမယ် ဆိုရင်တော့

ရှင့်ဦးနှောက်က ပြန်ပြီး ချိန်ညှိတယ်၊

The funny thing about that is if I ask one of you blue team members

စက္ကန့်ပိုင်းလေးမှာ

ရှင် စိတ်ကျေနပ်မှုကို စတင်ခံစားလာရပြန်တယ်။

to go and join the red team,

ရှင့်ရဲ့အသင်းဟောင်းက လူတွေ အမှားတစ်ခုခုဖြစ်သွာတဲ့အချိန်ပေါ့။

your brain recalibrates,

and within milliseconds,

နိုင်ငံရေးနယ်ပယ်မှာ သူ့လူ၊ ကိုယ့်လူလို့ တွေးတာက ဘာလို့အန္တရာယ်ရှိတယ် ဆိုတာနဲ့

you will now start experiencing pleasure

when bad things happen to members of your old team.

ပတ်သက်လို့ သိပ်ကောင်းတဲ့ ဥပမာပါ။

တိုက်ခိုက်မှုတစ်ခုမှာ ကိုယ့်ကိုယ့်ကိုယ် အရှိန်မြှင့်အောင်လုပ်တဲ့ နောက်အပြုမူက

This is a really good example of why us-them thinking is so dangerous

ကွဲပြားမှုတွေအပေါ်မှာ အာရုံစိုက်တာပါ။

in our political environment.

တစ်နည်းအားဖြင့် သားကောင်ကို ကြည့်တယ်၊ ပြီးတော့ တွေးတာက

Another habit that attackers used to kind of rev themselves up for an attack

“ဒီလူ့နဲ ငါ ဘာမှ တူညီနေတာမရှိဘူး။

was they focused on differences.

သူတို့က ငါနဲ့ လုံးဝ ကွဲပြားနေတာ” လို့ပါ။

In other words, they looked at their victims, and they thought,

ပြန်ပြောရရင် ဒါက တကယ်ကိုရိုးရှင်းတဲ့ ယူဆချက်တစ်ခုဆိုပေမယ့်

"I share nothing in common with that person.

ဒီယူဆချက်က ဘာကြောင့်အလုပ်ဖြစ်တာရဲ့ နောက်မှာ စိတ်ကျေနပ်စရာ သိပ္ပံပညာရှိနေတယ်။

They are totally different than me."

Again, this might sound like a really simple concept,

ဆိုပါစို့၊ကျွန်မက ရှင်တို့ကို အသားအရောင် မတူတဲ့လက်တွေပါပြီး အသားရောင်မတူတဲ့

but there's some fascinating science behind why this works.

လက်တွေကို ပင်အပ်နဲ့ထိုးဖောက်ခံနေရတဲ့ ဗီဒီယိုဖိုင်တစ်ခုပြလိုက်လိုက်တယ်။

Say I show you guys videos of different-colored hands

ရပြီနော်။

ရှင်က လူဖြူတစ်ယောက်ဆိုရင်

ဖြစ်နိုင်တာက လူဖြူ ရဲ့လက်ကို ပင်အပ်စိုက်ဝင်သွာတဲ့အချိန်မှာ

and sharp pins being driven into these different-colored hands,

OK?

ရှင်ခံစားလိုက်ရမှာက

If you're white,

စာနာသက်ဝင်မှုအဖြစ်ဆုံး ဒါမှမဟုတ် အနာကျင်ရဆုံးပါ။

the chances are you will experience the most sympathetic activation,

ရှင်က လက်တင်အမေရိကန် ၊အာရပ် ဒါမှမဟုတ် လူမည်းတစ်ယောက်ဖြစ်နေခဲ့မယ်ဆိုလည်း

or the most pain,

ရှင်တို့လက်တွေနဲ့တူတဲ့ လက်ကို ပင်အပ် တစ်ချောင်း စိုက်ဝင်သွားတာကြည့်ရင်း

when you see a pin going into the white hand.

စာနာသက်ဝင်မှုအဖြစ်ဆုံးကို ခံစားရနိုင်ပါလိမ့်မယ်။

If you are Latin American, Arab, Black,

you will probably experience the most sympathetic activation

သတင်းကောင်းကတော့ ဒါက ဇီဝဗဒေအရ သတ်မှတ်ထားတာမဟုတ်ပါဘူး။

watching a pin going into the hand that looks most like yours.

ဒါက သင်ယူထားတဲ့အပြုအမူပါ။

ဆိုလိုတာက ကျွန်မတို့ဟာ အခြားလူမျိုးစု အသိုင်းအဝိုင်းတွေအပေါ်အချိန်များများပေးလေ၊

The good news is, that's not biologically fixed.

That is learned behavior.

သူတို့လည်း ကျွန်မတို့နဲ့ အတူတူပါလား၊ တစ်စိတ်တစ်ဝမ်းတည်းပါလားဆိုတာ မြင်လာလေ၊

Which means the more we spend time with other ethnic communities

သူတို့ရဲ့ နာကျင်မှုကို ပိုခံစားပေးတတ်လေပါ။

and the more we see them as similar to us and part of our team,

ကျနွ်မ ပြောချင်တဲ့ နောက်ဆုံး အပြုမူတစ်ခုက

တိုက်ခိုက်ရေးသမားတွေဟာ အပြင်ထွက်ပြီး တစ်ခုခုလုပ်ဖို့ ပြင်ဆင်ကြတဲ့အခါ၊

the more we feel their pain.

စိတ်ခံစားမှု အချက်ပြမှုတချို့ တွေအပေါ်မှာ အာရုံစိုက်တာပါ။

The last habit that I'm going to talk about

လပေါင်းများစွာ ဒေါသ အချက်ပြတွေအပေါ် အာရုံစိုက်ပြီးတော့ ပြင်ဆင်တယ်၊ ဥပမာ အနေနဲ့

is when attackers prepared themselves to go out and do one of these events,

they focused on certain emotional cues.

ဒါကို တင်ပြတာက အခုရေပန်းစားနေလို့ပါ။

For months, they geared themselves up by focusing on anger cues, for instance.

ရှင်တို့ သတင်းတွေ ဒါမှမဟုတ် ဘလော့တွေ ဖတ်ရင်

ဓါတ်ခွဲမှုဆိုင်ရာ သိပ္ပံက အယူအဆ နှစ်ခု အကြောင်း ပြောဆိုတာတွေကို တွေ့မှာပါ၊

I bring this up because it's really popular right now.

If you read blogs or the news,

စိတ်ဖိစီးမှုအရ တုံ့ပြန်တာနဲ့ စိတ်ခံစားမှုအရ တုံ့ပြန်တာပါ

အခု စိတ်ဖိစီးမှုအရ တုံ့ပြန်တာက

you see talk of two concepts from laboratory science:

အယူအဆတစ်ခုမှာ ကျွန်မ ရှင်တို့ကို အချက်ပြမှုကို သေနတ်တစ်လက်လို့ ပြမယ်။

amygdala hijacking and emotional hijacking.

ပြီးရင် ရှင့်ဦးနှောက်က အလိုလျောက် ခြိမ်းခြောက်မှုကိုတုံ့ပြန်ခြင်းနဲ့

Now, amygdala hijacking:

it's the concept that I show you a cue -- say, a gun --

အချက်ပြမှုကိုတုံ့ပြန်တယ်။

စိတ်ခံစားမှုအရ တုံ့ပြန်တတ်တာက အလားတူ အယူအဆတစ်ခုပါ။

ဥပမာ ကျွန်မက ရှင်တို့ကို ဒေါသ အချက်ပြမှု ပြပြီး

and your brain reacts with an automatic threat response

to that cue.

ရှင်တို့ရဲ့ဦးနှောက်က ဒီအချက်ပြမှုကို အလိုအလျောက် ဒေါသတုံ့ပြန်မှုနဲ့

Emotional hijacking -- it's a very similar concept.

It's the idea that I show you an anger cue, for instance,

တုံ့ပြန်တဲ့ အယူအဆပါ။

ကျွန်မ အထင် အမျိုးသမီးတွေက အမျိုးသားတွေထက်ပိုဖြစ်မယ်ထင်တယ်။

and your brain will react with an automatic anger response

(ရယ်သံများ)

ဒီလိုတုံ့ပြန်(အပိုင်စီး)တဲ့ ဇာတ်လမ်းမျိုးက အာရုံကို ဖမ်းဆုပ်ထားတယ်။

to that cue.

I think women usually get this more than men. (Laughs)

မောင်ပိုင်စီးလုပ်တယ်ဆိုတဲ့ စကားလုံးကပဲ အာရုံကို ဖမ်းစားတယ်။

(Laughter)

အဓိကက

That kind of a hijacking narrative grabs our attention.

များသောအားဖြင့် လက်ရှိ ဘဝမှာအချက်ပြမှုတွေက အမှန်တကယ် အလုပ်လုပ်မနေတာပါ။

Just the word "hijacking" grabs our attention.

သမိုင်းကိုလေ့လာကြည့်ရင်

ရှင်တို့တွေ့ရမှာက ကျွန်မတိုဟာ နေ့စဉ် ရာထောင်ချီတဲ့ အချက်ပြမှုတွေနဲ့

The thing is,

most of the time, that's not really how cues work in real life.

တရစပ်ထိုးနှက်ခံရတာပါ။

If you study history,

ဒါဆို လုပ်ရမှာက စစ်ထုတ်တာကို သင်ယူဖို့ပါပဲ။

what you find is that we are bombarded with hundreds of thousands of cues

တချို့အချက်ပြမှုတွေကို လျစ်လျူရှုမယ်၊

အချို့အချက်တွေကို အာရုံစိုက်မယ်။

နိုင်ငံရေး အကြမ်းဖက်မှုမှာဆိုရင်တော့ ဒါက သိပ်ကိုအရေးကြီးလာပါတာက

every day.

And so what we do is we learn to filter.

We ignore some cues,

တိုက်ခိုက်ရေးသမားတွေဟာ ဒေါသ အချက်ပြမှုလို့ မမြင်ကြဘဲ

we pay attention to other cues.

ရုတ်တရက် ဖမ်းယူတတ်လို့ပါ။

For political violence, this becomes really important,

because what it meant is that attackers usually didn't just see an anger cue

အဲဒီအစား

နိုင်ငံရေးသမားတွေ ၊လူမှုရေး တက်ကြွလှုပ်ရှားသူတွေက

and suddenly snap.

Instead,

ရက်၊ လ နှစ် တွေအကုန်ခံပြီး ပတ်ဝန်းကျင်မှာ ဒေါသအချက်ပြမှုတွေကို လွှမ်းမိုးနေစေခဲ့တယ်၊

politicians, social activists spent weeks, months, years

ဥပမာ၊ တိုက်ခိုက်ရေးသမားတွေပါ၊

သူတို့ဟာ အဲဒီအချက်ပြမှု တွေအပေါ်အာရုံထားတယ်

flooding the environment with anger cues, for instance,

အဲဒီအချက်ပြမှုတွေကိုလည်း ယုံကြည်ကြတယ်၊

အဲဒီအပေါ်မှာပဲ အာရုံစိုက်ထားတယ်၊

and attackers,

သူတို့ဟာ အဲဒီအချက်ပြမှုတွေကို အလွတ်ကျက်ထားတယ်။

they paid attention to those cues,

ဒါတွေအားလုံးဟာ သမိုင်းကို လေ့လာဖို့ ဘယ်လောက်အရေးကြီးတယ်ဆိုတာ ပြနေပါတယ်။

they trusted those cues,

they focused on them,

they even memorized those cues.

ဓါတ်ခွဲခန်းထဲမှာ အချက်ပြမှုတွေ အလုပ် လုပ်ပုံကိုမြင်နိုင်တဲ့ အရာတစ်ခုရှိတယ်။

All of this just really goes to show how important it is to study history.

ပြီးတော့ အဲဒီဓါတ်ခွဲခန်းစမ်းသပ်မှုတွေကလည်း အလွန့် အလွန်ကို အရေးကြီးပါတယ်။

ဒါတွေက ခန္ဓာကိုယ် အလုပ်လုပ်ပုံနဲ့ ပတ်သက်ပြီး အချက်အလက်တွေပေးပါတယ်။

It's one thing to see how cues operate in a laboratory setting.

And those laboratory experiments are incredibly important.

ဒါပေမဲ့ လက်တွေ့မှာ အချက်ပြမှုတွေ အလုပ်လုပ် ပုံနဲ့ပတ်သက်ပြီးမြင်ဖို့ကလည်း အရေးကြီးတယ်။

They give us a lot of new data about how our bodies work.

ဒါဆို နိုင်ငံရေး အကြမ်းဖက်မှုနဲ့ပတ်သက်ပြီး ဒါတွေအားလုံးက ဘာကို ပြောနေတာပါလဲ။

But it's also very important to see how those cues operate in real life.

နိုင်ငံရေးအကြမ်းဖက်မှုဆိုတာ ယဉ်ကျေးမှုအရ ဖြစ်ပေါ်လာတာမဟုတ်ပါဘူး။

So what does all this tell us about political violence?

ဒါက ပတ်ဝန်းကျင်လှုံ့ဆော်မှုကို အလိုအလျောက် ကြိုတင်စဉ်းစားထားတဲ့ တုံ့ပြန်မှုမဟုတ်ဘူး။

Political violence is not culturally endemic.

ကျွန်မတို့ ဖန်တီးတာပါ။

It is not an automatic, predetermined response to environmental stimuli.

ကျွန်မတို့ရဲ့ နေ့စဉ် အပြုမူတွေက ဖန်တီးနေတာပါ။

အစမှာ ကျွန်မ ပြောခဲ့တဲ့အမျိုးသမီး ၂ယောက် အကြောင်းကို ပြန်သွားရအောင်။

We produce it.

Our everyday habits produce it.

ပထမအမျိုးသမီးက ရက်စက်ရမ်းကားတဲ့ လုပ်ငန်းစဉ် တွေအပေါ်မှာ အာရုံစိုက်ထားတယ်၊

Let's go back, actually, to those two women that I mentioned at the start.

ဒါကြောင့် သူ သေနတ်ယူသွားတယ်၊

ပြီးတော့ စစ်ဆေးရေးဂိတ်နားက စစ်သားတစ်ယောက်ဆီကို ချဉ်းကပ်တယ်။

The first woman had been paying attention to those outrage campaigns,

ဒါပမေယ့် အဲဒီခဏလေးအတငွ်းမှာ စိတ်ဝင်စားစရာ တစ်ခုဖြစ်ခဲ့တယ်။

so she took a gun

and approached a soldier at a checkpoint.

သူ စစ်သားကိုကြည့်လိုက်တယ်၊

ပြီးတော့ သူ့ဘာသာ ပြန် တွေးတာက

But in that moment, something really interesting happened.

“သူ့အသက်က ငါနဲ့ အတူတူလောက်ပဲ၊

She looked at that soldier,

and she thought to herself,

ငါနဲ့လည်း ပုံစံတူတယ် ” လို့ပါ။

ပြီးတော့သူသေနတ်ကို ချလိုက်ပြီး အဝေးကို ထွက်သွားတယ်။

"He's the same age as me.

နည်းနည်းလေး တူတာကနေနော်။

He looks like me."

ဒုတိယ မိန်ကလေးမှာတော့ လုံးဝကွဲပြားတဲ့ ရလာဒ်တစ်ခုရှိနေပါတယ်။

And she put down the gun, and she walked away.

Just from that little bit of similarity.

ရက်စက်ရမ်းကားတဲ့ လှုံ့ဆော်မှုတွေ ကိုလည်း သူနားစွင့်နေတယ်၊

ဒါပေမဲ့ သူ့ကိုယ်သူ ဝန်းရံထားတာက အကြမ်းဖက်မှုကို

The second girl had a totally different outcome.

အထောက်ကူပေးနေတဲ့သူတွေ၊

သူ့အကြမ်းဖက်မှုကို ထောက်ခံနေတဲ့ သက်တူရွယ်တူတွေနဲ့ပါ။

She also listened to the outrage campaigns,

but she surrounded herself with individuals

သူ့ကိုယ်သူ သတင်းအချက်အလက် အဝန်းအဝိုင်း တွေနဲ့လည်း ဝန်းရံထားသေးတယ်။

who were supportive of violence,

လပေါင်းများစွာ စိတ်ခံစားမှု အချက်ပြမှုတချို့အပေါ်မှာ အာရုံစိုက်ထားတယ်။

with peers who supported her violence.

She enclosed herself in an information bubble.

အကြမ်းဖက်မှု ဆန့်ကျင်တဲ့ ယဉ်ကျေးမှု အဟန့် အတားတွေကို ရှောင်ဖို့ သူ့ကိုယ်သူ သင်တယ်။

She focused on certain emotional cues for months.

သူ့အစီစဉ်ကိုလည်း သူ လေ့ကျင့်ထားတယ်၊

အပြုမူအသစ် တွေကိုလည်း သူ့ဘာသာ သင်ထားတယ်၊

She taught herself to bypass certain cultural inhibitions against violence.

အချိန်ကျလာတဲ့အခါ ကဖေးဆိုင်ထဲကို သူ ဗုံးယူသွားတယ်၊

ပြီးတော့ အဲဒီတိုက်ခိုက်မှုကို ဆက်တိုက်လုပ်တယ်။

She practiced her plan,

she taught herself new habits,

and when the time came, she took her bomb to the café,

ဒါက စေ့ဆော်မှုမဟုတ်ပါဘူး။

and she followed through with that attack.

သင်ယူမှုပါ။

ကျွန်မတို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းမှာ နှစိခြမ်းကွဲခြင်းဟာ စေ့ဆော်မှု မဟုတ်ပါဘူး၊

This was not impulse.

This was learning.

သင်ယူမှုပါ။

နေ့စဉ် ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် သင်ကြားနေကြပါတယ်၊

Polarization in our society is not impulse,

ကျွန်မတို့ ကလစ်ခ်နှိပ်လိုက်တဲ့ သတင်းတွေ၊

ကျွန်မတို့ အာရုံပြုလိုက်တဲ့ စိတ်ခံစားမှုတွေ၊

it's learning.

အနီ အသင်း၊အပြာ အသင်းဆိုတာနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ပျော်ရွှင်မိတဲ့ အတွေးတွေ၊

Every day we are teaching ourselves:

the news we click on,

ကျွန်မတို့ သိတာဖြစ်စေ မသိတာဖြစ်စေ၊

the emotions that we focus on,

ဒါတွေအားလုံးဟာ သင်ယူမှုဆီကို တွန်းအားပေးပါတယ်။

the thoughts that we entertain about the red team or the blue team.

သတင်းကောင်းကတော့

ကျွန်မ လေ့လာနေတဲ့ သူတွေက သူတို့ ဆုံးဖြတ်ချက်ချထားပြီးရင်တောင်

All of this contributes to learning,

whether we realize it or not.

The good news

ကျွန်မတို့ လမ်းကြောင်းပြောင်းနိုင်သေးတာပါ။

is that while the individuals I study already made their decisions,

သူတို့ချလေ့ရှိတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်မျိုးတွေ ကျွန်မတို့ မချလောက်ပေမယ့်

အကြမ်းဖက်မှု ဂေဟစနစ်ကို တွန်းအားပေးနေတာကို ရပ်တန့်နိုင်ပါတယ်။

we can still change our trajectory.

We might never make the decisions that they made,

ဘယ်လို သတင်းအဝန်းဝိုင်းထဲမှာပဲ ရောက်နေပါစေ ကျွန်မတို့ ပြန်ထွက်နိုင်ပါတယ်၊

but we can stop contributing to violent ecologies.

ကျွန်မတို့ ပိုသတိပြုလာနိုင်တာက ကျွန်မတို့ အာရုံစိုက်တဲ့

ခံစားမှုဆိုင်ရာအချက်ပြမှုတွေရယ်၊

We can get out of whatever news bubble we're in,

ကျွန်မတို့ ကလစ်ခ်နှိပ်လိုက်တဲ့ ဒေါသ ငါးစာတွေရယ်ပေါ့။

we can be more mindful about the emotional cues

ဒါပေမဲ့ အရေးကြီးဆုံးက

အနီ အသင်းဖက်ကလား အပြာ အသင်းဖက်ကလား ဆိုတဲ့ တစ်ဖက်နဲ့တစ်ဖက် ရှုမြင်ပုံတွေကို

that we focus on,

the outrage bait that we click on.

ရပ်လိုက်နိုင်တာပါပဲ။

ဘာကြောင့်လဲဆိုတော့ ခရစ်ယာန်ဖြစ်စေ၊ မွတ် စလင်ဖြစ်စေ၊ဂျုးဖြစ်စေ၊ဘာသာမဲ့ဖြစ်စေ

But most importantly,

we can stop seeing each other as just members of the red team

ဒီမိုကရတ်ဖြစ်စေ၊ရီပတ်ပလစ်ကန်ဖြစ်စေ

or the blue team.

Because whether we are Christian, Muslim, Jewish, atheist,

ကျွန်မတို့ဟာ လူသားပါ၊

ကျွန်မတို့ဟာ သက်ရှိ လူသားတွေပါ။

ကျွန်မတို့ဟာ မကြာခဏဆိုသလို တူညီတဲ့ အမူအကျင့်လေးတွေ မျှဝေတတ်ကြတယ်။

Democrat or Republican,

ကျွန်မတို့မှာ ကွဲပြားမှုလေးတွေရှိတယ်။

we're human.

We're human beings.

အဲဒီကွဲပြားမှုလေးတွေက လှပပါတယ်။

And we often share really similar habits.

အဲဒီကွဲပြားမှုတွေက သိပ်အရေးပါပါတယ်။

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မတို့ အနာဂတ်ဟာ အခြားတစ်ဖက်နဲ့အတူ အခြေခံအကျဆုံးအရာကို

We have differences.

Those differences are beautiful,

ရှာဖွေနိုင်မှုအပေါ်မှာ မူတည်နေပါတယ်။

and those differences are very important.

But our future depends on us being able to find common ground

ဒါကြောင့် အရေးအကြီးဆုံးက

ကျွန်မတို့ဦးနှောက်တွေကို ပြန်ပြီးလေ့ကျင့်ဖို့ရယ်၊

with the other side.

အကြမ်းဖက် ဂေဟစနစ်တစ်ခုဆီ တွန်းအားပေးတာကို ရပ်တန့်လိုက်ဖို့ပါပဲ။

And that's why it is so, so important

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်ရှင်။

for us to retrain our brains

(လက်ခုပ်သြဘာသံများ)

and stop contributing to violent ecologies.

Thank you.

(Applause)