Is war between China and the US inevitable? | Graham Allison

Translator: Julia Kalaputi Reviewer: ALEKSANDAR MITEVSKI

So, let me thank you for the opportunity to talk about

Ви благодарам за можноста да зборувам

the biggest international story of your professional lifetime,

за најголемата меѓународна приказна во вашиот професионален живот

which is also the most important international challenge

која исто така е и најважниот меѓународен предизвик

the world will face for as far as the eye can see.

со кој светот ќе се соочи во догледно време.

The story, of course, is the rise of China.

Приказната е за подемот на Кина.

Never before have so many people risen so far so fast,

Никогаш порано еден толку броен народ не се има издигнато толку брзо

on so many different dimensions.

и во толку различни области.

The challenge is the impact of China's rise --

Предизвикот е влијанието на подемот на Кина-

the discombobulation this will cause the Unites States

збунетоста која ја предизвикува кај САД

and the international order,

и меѓународниот ред,

of which the US has been the principal architect and guardian.

за кој САД беа основните градители и чувари.

The past 100 years have been what historians now call an "American Century."

Последните 100 години историчарите ги нарекуваат „Американски Век“

Americans have become accustomed to their place

Американците беа навиканти на своето место

at the top of every pecking order.

на врвот на секоја ранг листа.

So the very idea of another country

Па, замислата некоја друга држава

that could be as big and strong as the US -- or bigger --

да биде исто толку голема и силна како САД, дури и поголема,

strikes many Americans as an assault on who they are.

многу Американци ја доживуваат како закана по својот идентитет.

For perspective on what we're now seeing in this rivalry,

За да го разбереме ова ривалство,

it's useful to locate it on the larger map of history.

добро е да го сместиме во една поширока историска рамка.

The past 500 years have seen 16 cases

Во последните 500 години видовме 16 случаи

in which a rising power threatened to displace a ruling power.

во кои растечките сили го загрозуваа редот на владеачките сили.

Twelve of those ended in war.

Дванаесет од нив предизвикаа војни.

So just in November, we'll all pause to mark the 100th anniversary

Во ноември ќе одбележиме 100 годишнина

of the final day of a war that became so encompassing,

од последните денови на војната која станаа толку сеопфатна

that it required historians to create an entirely new category: world war.

што ги натера историчарите да создадат нов термин: светска војна.

So, on the 11th hour of the 11th day

На 11-от час од 11-от ден

of the 11th month in 1918,

на 11-от месец во 1918 год.

the guns of World War I fell silent,

оружјето на Првата Светска Војна стивна

but 20 million individuals lay dead.

но 20 милиони луѓе беа мртви.

I know that this is a sophisticated audience,

Знам дека сте публика со добри познавања,

so you know about the rise of China.

знаете за подемот на Кина.

I'm going to focus, therefore, on the impact of China's rise,

Затоа ќе се задржам на влијанието на подемот на Кина

on the US, on the international order

врз САД, на меѓународниот ред

and on the prospects for war and peace.

и на можностите за војна и мир.

But having taught at Harvard over many years,

Предавав на Харвард долги години

I've learned that from time to time, it's useful to take a short pause,

и сфатив дека од време на време треба да подзастанеме

just to make sure we're all on the same page.

за да видиме дали сме на иста фрекфенција.

The way I do this is, I call a time-out,

Јас тоа го правев така што ќе свикав тајмаут

I give students a pop quiz -- ungraded, of course.

и ќе им дадев на студентите брз тест, без оцени, се разбира.

So, let's try this. Time-out, pop quiz.

Ајде да пробаме. Тајмаут, брз тест.

Question:

Прашање:

forty years ago, 1978, China sets out on its march to the market.

пред 40 години, т.е. во 1978 г. Кина започнува да продира на пазарот.

At that point, what percentage of China's one billion citizens

Во тоа време, колкав процент од 1-та милијарда жители на Кина

were struggling to survive on less than two dollars a day?

се бореле да преживеат со помалку од 2 долари на ден?

Take a guess -- 25 percent?

Погодете-25 проценти?

Fifty?

50 проценти?

Seventy-five?

75?

Ninety.

90.

What do you think?

Што мислите?

Ninety.

90.

Nine out of every 10 on less than two dollars a day.

Девет од 10 луѓе со помалку од 2 долари на ден.

Twenty eighteen, 40 years later.

2018, 40 години подоцна.

What about the numbers?

Кои се броевите?

What's your bet?

Што велите?

Take a look.

Погледнете.

Fewer than one in 100 today.

Денес, помалку од еден на 100.

And China's president has promised that within the next three years,

Претседателот на Кина ветува дека во наредните 3 години,

those last tens of millions will have been raised up

и последните 10-ина милиони ќе го надминат

above that threshold.

прагот на сиромаштија.

So it's a miracle, actually, in our lifetime.

Тоа е чудо.

Hard to believe.

Тешко е да се поверува.

But brute facts are even harder to ignore.

Но уште потешко e да не се забележи.

A nation that didn't even appear on any of the international league tables

Нација која не учествувала на ниту еден меѓународен натпревар

25 years ago

пред 25 години,

has soared,

наеднаш воскресна,

to rival -- and in some areas, surpass -- the United States.

стана противник, дури и ги надмина САД во некои области.

Thus, the challenge that will shape our world:

Еве го предизвикот што ќе го одбележи нашето време:

a seemingly unstoppable rising China

очигледно незапирливиот подем на Кина

accelerating towards an apparently immovable ruling US,

кој забрзано се стреми кон неприкосновеното владеење на САД

on course for what could be the grandest collision in history.

со движење кое може да прерасне во најграндиозен судир во историјата.

To help us get our minds around this challenge,

За да го разбереме овој предизвик,

I'm going to introduce you to a great thinker,

ќе ви претставам еден голем мислител,

I'm going to present a big idea,

ќе ви претставам една голема идеја,

and I'm going to pose a most consequential question.

и ќе го поставам најочекуваното прашање.

The great thinker is Thucydides.

Големиот мислител е Тукидид.

Now, I know his name is a mouthful,

Знам, тешко име,

and some people have trouble pronouncing it.

некои не можат ни да го изговорат.

So, let's do it, one, two, three, together:

Па ајде да го изговориме сите заедно:

Thucydides.

Тукидид.

One more time: Thucydides.

Уште еднаш: Тукидид

So who was Thucydides?

Значи, кој бил Тукидид?

He was the father and founder of history.

Тој беше таткото и основачот на историјата.

He wrote the first-ever history book.

Тој ја напишал првата историска книга,

It's titled "The History of the Peloponnesian War,"

насловена „Историјата на Пелопонеските војни“,

about the war in Greece, 2500 years ago.

за војната во Грција, пред 2500 години.

So if nothing else today, you can tweet your friends,

Денес, ако не друго, можете да пратите твит на пријател:

"I met a great thinker.

„Се запознав со еден голем мислител.

And I can even pronounce his name: Thucydides."

Дури можам и името да го изговорам: Тукидид.“

So, about this war that destroyed classical Greece,

Значи, за ова војна која ја уништа античка Грција,

Thucydides wrote famously:

Тукидид има изјавено:

"It was the rise of Athens and the fear that this instilled in Sparta

„ Подемот на Атина и стравот предизвикан кај Спарта

that made the war inevitable."

ја создаде неизбежната војна.“

So the rise of one

Значи, подемот на едната

and the reaction of the other

и реакцијата на другата

create a toxic cocktail of pride,

создадоа отровен спој од гордост,

arrogance, paranoia,

арогантност и параноја

that drug them both to war.

што ги доведе двете страни до војна.

Which brings me to the big idea:

Стигнуваме до една голема идеја:

Thucydides's Trap.

Замката на Тукидид.

"Thucydides's Trap" is a term I coined several years ago,

„Замката на Тукидид“ е термин кој го создадов пред неколку години,

to make vivid Thucydides's insight.

за да го појаснам видувањето на Тукидид.

Thucydides's Trap is the dangerous dynamic that occurs

Замката на Тукидид е опасната динамичност која се појавува

when a rising power threatens to displace a ruling power,

кога една сила во подем ја загрозува владеачката сила,

like Athens --

како Атина-

or Germany 100 years ago, or China today --

или Германија пред 100 години, или Кина денес

and their impact on Sparta,

и нивното влијание врз Спарта,

or Great Britain 100 years ago, or the US today.

или В. Британија пред 100 години, или САД денес.

As Henry Kissinger has said,

Како што рекол Хенри Кисинџер,

once you get this idea, this concept of Thucydides's Trap in your head,

кога ја имаме во главата идејата или концептот на Тукидид,

it will provide a lens

веднаш можеме да се соочиме

for helping you look through the news and noise of the day

со дневните вести и збиднувања

to understand what's actually going on.

и можеме да разбереме што всушност се случува.

So, to the most consequential question about our world today:

Сега, најочекуваното прашање во врска со светот денес:

Are we going to follow in the footsteps of history?

Дали ќе ги следиме стапките на историјата?

Or can we, through a combination of imagination and common sense

Или ќе нѐ водат фантазијата, здравиот разум

and courage

и храброста

find a way to manage this rivalry

за да најдеме начин да се справиме со ова ривалство

without a war nobody wants,

без војна која никој не ја посакува,

and everybody knows would be catastrophic?

зашто знаеме дека би била уништувачка.

Give me five minutes to unpack this,

Дајте ми пет минути да го објаснам ова,

and later this afternoon, when the next news story pops up for you

и потоа, кога подоцна ќе ја чуете следната вест

about China doing this, or the US reacting like that,

за тоа што прави Кина и како САД реагира на тоа,

you will be able to have a better understanding of what's going on

ќе можете подобро да разберете што се случува навистина,

and even to explain it to your friends.

дури ќе можете и да им објасните на пријателите.

So as we saw with this flipping the pyramid of poverty,

Видовме како пирамидата на сиромаштијата застана на глава,

China has actually soared.

како Кина се воздигна,

It's meteoric.

со молскавична брзина.

Former Czech president, Vaclav Havel, I think, put it best.

Поранешниот чешки претседател В.Хавел, најдобро го објасни:

He said, "All this has happened so fast, we haven't yet had time to be astonished."

„Сето тоа се случи толку брзо што дури немамве време да се изненадиме.“

(Laughter)

(Смеа)

To remind myself how astonished I should be,

За да се потсетам себеси колку треба да бидам изненаден,

I occasionally look out the window in my office in Cambridge

повремено погледнувам низ прозорецот од мојата канцеларија во Кембриџ

at this bridge, which goes across the Charles River,

на мостот на реката Чарлс,

between the Kennedy School and Harvard Business School.

помеѓу училиштето Кенеди и Бизнис школата на Харвард.

In 2012, the State of Massachusetts said they were going to renovate this bridge,

Во 2012 -та државата Масачусетс вети дека ќе го реновира мостот

and it would take two years.

и дека ќе заврши за 2 години.

In 2014, they said it wasn't finished.

Во 2014-та рекоа дека не е готов.

In 2015, they said it would take one more year.

Во 2015-та изјавија дека ќе потрае уште една година.

In 2016, they said it's not finished,

Во 2016-та рекоа не е готов

we're not going to tell you when it's going to be finished.

и дека нема да соопштат кога ќе биде завршен.

Finally, last year, it was finished -- three times over budget.

Конечно, минатата година завршија - 3 год подолго од предвиденото.

Now, compare this to a similar bridge that I drove across last month in Beijing.

Споредете го тоа со сличен мост низ кој поминав во Пекинг минатиот месец.

It's called the Sanyuan Bridge.

Тоа е мостот Санјуан.

In 2015, the Chinese decided they wanted to renovate that bridge.

Во 2015 Кинезите одлучија да го реновираат мостот.

It actually has twice as many lanes of traffic.

Имаше двапати повеќе сообраќајни ленти.

How long did it take for them to complete the project?

Колку време им требаше да го завршат проектот?

Twenty fifteen, what do you bet?

2015-та. Што мислите?

Take a guess -- OK, three --

Погодете! Добро, 3 години.

Take a look.

Погледнете.

(Laughter)

(Смеа)

The answer is 43 hours.

Одговорот е 43 часа.

(Audience: Wow!)

(Публика: Навистина????)

(Laughter)

(Смеа)

Graham Allison: Now, of course, that couldn't happen in New York.

Се разбира, тоа не може да се случи во Њујорк.

(Laughter)

(Смеа)

Behind this speed in execution is a purpose-driven leader

Зад ова извршена задача стои лидер со јасни цели

and a government that works.

и влада која работи.

The most ambitious and most competent leader

Најамбициозниот и најкомпетентниот лидер

on the international stage today is Chinese President Xi Jinping.

на меѓународната сцена денес е кинескиот претседател Ши Џинпинг.

And he's made no secret about what he wants.

Нема ништо тајно околу тоа што сака да постигне.

As he said when he became president six years ago,

Кога стана претседател пред 6 години, тој изјави дека

his goal is to make China great again --

неговата цел е да ја направи Кина повторно голема,

(Laughter)

(Смеа)

a banner he raised long before Donald Trump picked up a version of this.

слоган кој го создал долго време пред Трамп да го присвои.

To that end, Xi Jinping has announced specific targets for specific dates:

За таа цел, Ши Џинпинг истакна специфични мерки за специфични датуми:

2025, 2035, 2049.

2025-та, 2035-та, 2049-та.

By 2025, China means to be the dominant power

До 2025-та Кина ќе прерасне во доминантна сила

in the major market in 10 leading technologies,

на главните пазари за 10 водечки технологии

including driverless cars, robots,

вклучувајќи автоматски возила,роботи,

artificial intelligence, quantum computing.

вештачка интелигенција и квантни компјутери.

By 2035, China means to be the innovation leader

До 2035-та Кина ќе биде лидер во иновации

across all the advanced technologies.

на сите напредни технологии.

And by 2049, which is the 100th anniversary

До 2049-та, на 100 годишнината

of the founding of the People's Republic,

од основањето на Народна Република Кина,

China means to be unambiguously number one,

Кина ќе биде несомнено број еден,

including, [says] Xi Jinping, an army that he calls "Fight and Win."

заедно со армијата „Бори се и победи“, како што вели Ши Џинпинг.

So these are audacious goals, but as you can see,

Овие се одважни цели, но како што гледате,

China is already well on its way

Кина е на својот пат

to these objectives.

кон остварување на целите.

And we should remember how fast our world is changing.

Треба да запамтиме колку брзо се менува светот.

Thirty years ago,

Пред 30 години,

the World Wide Web had not yet even been invented.

светската пајажина (www) не беше уште откриена.

Who will feel the impact of this rise of China most directly?

Кој најмногу го чувствува влијанието од подемот на Кина?

Obviously, the current number one.

Очигледно сегашниот број еден.

As China gets bigger and stronger and richer,

Со тоа што Кина станува поголема и побогата,

technologically more advanced,

технолошки поусовршена,таа неизбежно

it will inevitably bump up against American positions and prerogatives.

ќе се судри со американската позиција и нејзините исклучителни права.

Now, for red-blooded Americans --

Сега, за жестоките Американци-

and especially for red-necked Americans like me; I'm from North Carolina --

особено за тврдокорните Американци како мене, јас сум од Северна Каролина-

there's something wrong with this picture.

нешто не е во ред тука.

The USA means number one, that's who we are.

САД значат број еден, тоа сме ние.

But again, to repeat: brute facts are hard to ignore.

Но,пак да повторам:суровата вистина не можеме да ја игнорираме.

Four years ago, Senator John McCain asked me to testify about this

Пред 4 год. сенаторот Мек Кејн ме замоли да посведочам за ова

to his Senate Armed Services Committee.

пред Комитетот на Сенатот на Вооружените Сили.

And I made for them a chart that you can see,

Подготвив за нив приказ, кој го гледате.

that said, compare the US and China

Во приказот САД и Кина се споредени

to kids on opposite ends of a seesaw on a playground,

со деца на спротивни страни на нишалка во игралиште,

each represented by the size of their economy.

секое претставувајќи ја големината на нивната економија.

As late as 2004, China was just half our size.

До крајот на 2004-та Кина беше половина од нас.

By 2014, its GDP was equal to ours.

До 2014-та нивниот БДП беше еднаков на нашиот.

And on the current trajectory, by 2024, it will be half again larger.

Со сегашниот тек, до 2024-та ќе биде за половина поголем.

The consequences of this tectonic change will be felt everywhere.

Последиците од оваа тектонска промена ќе се почувствуваат насекаде.

For example, in the current trade conflict,

На пример, во сегашниот трговски судир,

China is already the number one trading partner

Кина е веќе партнер број еден во трговија

of all the major Asian countries.

од сите поголеми азиски земји.

Which brings us back to our Greek historian.

Да се вратиме на грчкиот историчар.

Harvard's "Thucydides's Trap Case File" has reviewed the last 500 years of history

Проектот на Харвард „Замката на Тукидид“, опфаќа 500 години историја

and found 16 cases in which a rising power

и откриени се 16 случаи во кои силите во подем

threatened to displace a ruling power.

им се заканиле на владеачките сили.

Twelve of these ended in war.

12 од нив завршиле со војна.

And the tragedy of this is that in very few of these

Трагедијата е што кај сите случаи

did either of the protagonists want a war;

и двете страни сакале војна;

few of these wars were initiated by either the rising power

војните биле иницирани од владеачката сила

or the ruling power.

или од силата во подем.

So how does this work?

Како функционира тоа?

What happens is, a third party's provocation

Се случува провокација од трета страна

forces one or the other to react,

која ја тера едната или другата страна да реагира,

and that sets in motion a spiral,

и се преплетуваат меѓусебе

which drags the two somewhere they don't want to go.

одејќи во правец кој не е нивен избор.

If that seems crazy, it is.

Лудо звучи, ама така е.

But it's life.

Но, таков е животот.

Remember World War I.

Сетете се на Првата Светска Војна.

The provocation in that case

Провокацијата тогаш

was the assassination of a second-level figure,

беше атентат врз субјект од второстепено значење.

Archduke Franz Ferdinand,

Принцот Франц Фердинанд,

which then led the Austro-Hungarian emperor

што го натера тогашниот Автро-Унгарски владетел

to issue an ultimatum to Serbia,

да достави ултиматум на Србија,

they dragged in the various allies,

и ги вовлече разните сојузници

within two months, all of Europe was at war.

во Европа, за два месеци во војна.

So imagine if Thucydides were watching planet Earth today.

Замислете Тукидид да ја гледа планетата денес.

What would he say?

Што би рекол?

Could he find a more appropriate leading man for the ruling power

Ќе најде посоодветен лидер од Доналд Трамп

than Donald J Trump?

за водач на владеачка сила?

(Laughter)

(Смеа)

Or a more apt lead for the rising power than Xi Jinping?

Или поприкладен лидер за сила во подем од Ши Џинпинг?

And he would scratch his head

Би се почешал по глава

and certainly say he couldn't think of more colorful provocateur

и со сигурност би рекол дека нема поколиретен провокатор

than North Korea's Kim Jong-un.

од лидерот на Северна Kореја, Ким Џонг-Ун.

Each seems determined to play his assigned part

Секој од нив е предодреден да ја одигра својата улога

and is right on script.

според прописите.

So finally, we conclude again with the most consequential question,

Конечно, ќе завршиме со најочекуваното прашање,

the question that will have the gravest consequences

прашање кое ќе има најтешки последици

for the rest of our lives:

до крајот на нашите животи.

Are Americans and Chinese going to let the forces of history drive us to a war

Ќе дозволат Американците и Кинезите историските сили да нѐ одведат во војна

that would be catastrophic for both?

која ќе биде катастрофална за обете страни?

Or can we summon the imagination and courage

Или ќе ги здружиме храброста и фантазијата

to find a way to survive together,

за да најдеме начин да преживееме заедно,

to share the leadership in the 21st century,

да споделуваме лидерство во 21-от век,

or, as Xi Jinping [said], to create a new form of great power relations?

или,како Ши Џинпинг вели да создадеме нова форма на односи на моќните сили?

That's the issue I've been pursuing passionately

Ова е прашањето со кое се занимавам со страст

for the last two years.

последните 12 години.

I've had the opportunity to talk and, indeed, to listen

Имав можности да зборувам и да слушам

to leaders of all the relevant governments --

лидери од сите релевантни влади-

Beijing, Washington, Seoul, Tokyo --

Пекинг, Вашингтон, Сеул, Токио-

and to thought leaders across the spectrum of both the arts and business.

и со лидери мислители од рангот на уметноста и бизнисот.

I wish I had more to report.

Би сакал повеќе да ви кажам.

The good news is that leaders are increasingly aware

Добрата вест е тоа што лидерите сѐ повеќе се свесни

of this Thucydidean dynamic

за динамиката на Тукидид

and the dangers that it poses.

и за опасностите од неа.

The bad news is that nobody has a feasible plan

Лошата вест е што никој нема оддржлив план,

for escaping history as usual.

како да се избегнат историските случувања.

So it's clear to me that we need some ideas

Јасно ми е дека ни требаат идеи

outside the box of conventional statecraft --

надвор од вообичаените конвенционалните шеми-

indeed, from another page or another space --

од друга страна, од друго место.

which is what brings me to TED today

Тоа е причината што дојдов на ТЕД

and which brings me to a request.

и што ме тера да упатам молба.

This audience includes many of the most creative minds on the planet,

Во оваа публика има многу креативни умови,

who get up in the morning and think

станувате наутро и размислувате

not only about how to manage the world we have,

не само за тоа како да го управувате светот кој го имаме

but how to create worlds that should be.

туку како да создадете свет каков што сакаме.

So I'm hopeful that as this sinks in and as you reflect on it,

Се надевам откако ова ќе ви легне и ќе размислите,

some of you are going to have some bold ideas, actually some wild ideas,

некои од вас ќе имаат смели идеи, всушност дрски идеи

that when we find, will make a difference in this space.

кои ќе направат промени таму каде што сме.

And just to remind you if you do,

Само да ве потсетам, ако ги имате,

this won't be the first time.

нема да биде првпат.

Let me remind you of what happened right after World War II.

Да ве потсетам што се случи веднаш по Втората Светска Војна.

A remarkable group of Americans and Europeans and others,

Една значителна група Американци, Европејци и други,

not just from government, but from the world of culture and business,

не само луѓе од владата туку и од областа на уметноста и бизнисот,

engaged in a collective surge of imagination.

во зедништво осмислија една колективна замисла.

And what they imagined and what they created

Тие замислија и создадоа

was a new international order,

еден нов меѓународен поредок,

the order that's allowed you and me to live our lives, all of our lives,

поредок кој ни дозволува на сите да го живееме сопствениот живот

without great power war

без војни на големите сили

and with more prosperity than was ever seen before on the planet.

и со напредок кој досега не е виден на планетава.

So, a remarkable story.

Исклучителна приказна.

Interestingly, every pillar of this project that produced these results,

Интересно е што секој столб од овој проект кој ги даде тие резултати,

when first proposed,

кога првпат беше прикажан,

was rejected by the foreign policy establishment

светските политички влади го одбија

as naive or unrealistic.

велејќи дека е наивен и нереален.

My favorite is the Marshall Plan.

Мојот омилен е Маршаловиот план.

After World War II, Americans felt exhausted.

По Втората Светска Војна, Американците беа истоштени.

They had demobilized 10 million troops,

Имаа демобилизирано 10 милиони трупи,

they were focused on an urgent domestic agenda.

беа фокусирани на домашните, неодложни планови.

But as people began to appreciate how devastated Europe was

Но,кога луѓето почнаа да согледуваат колку е уништена Европа

and how aggressive Soviet communism was,

и колку агресивен е комунизмот во Русија,

Americans eventually decided to tax themselves

Американците одлучија да се оданочат:

a percent and a half of GDP every year for four years

еден и пол процент од БДП годишно во траење од 4 години

and send that money to Europe to help reconstruct these countries,

и парите да се испраќаат на Европа за да се помогне во обновување на земјите,

including Germany and Italy,

вклучувајчи ги Германија и Италија

whose troops had just been killing Americans.

чии трупи убивале Американци.

Amazing.

Неверојатно!

This also created the United Nations.

Така се создадоа Обединетите Нации.

Amazing.

Неверојатно!

The Universal Declaration of Human Rights.

Универзалната декларација за човековите права.

The World Bank.

Светската Банка.

NATO.

Нато.

All of these elements of an order for peace and prosperity.

Сите овие се деловите на поредокот за мир и напредок.

So, in a word, what we need to do is do it again.

Значи,треба повторно да го направиме тоа што еднаш го направивме.

And I think now we need a surge of imagination, creativity,

Сега ни е потребен нов бран, нова замисла и креативност

informed by history,

поткрепени од минатото,

for, as the philosopher Santayana reminded us,

бидејќи, како што нѐ потсетува фолозофот Сантајана,

in the end, only those who refuse to study history

на крај, само оние кои одбиваат да ја учат историјата

are condemned to repeat it.

се проколнати да ја повторуваат.

Thank you.

Ви благодарам!

(Applause)

(Аплауз)