Gary Greenberg: The beautiful nano details of our world

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

So I want to talk a little bit about seeing the world

دەمەوێت باسێکی کورت بکەم لەسەر گەڕان و بینینی جیهان

from a totally unique point of view,

لە گۆشە نیگایەکی تەواو جیاوازەوە

and this world I'm going to talk about is the micro world.

وە ئەم جیهانەش کە من دەمەوێت باسی ئێوە بکەم بریتیە لە جیهانی بچوک

I've found, after doing this for many, many years,

لە دوای چەندان ساڵ کارکردنەوە تیایدا بۆم دەردەکەوێت

that there's a magical world behind reality.

جیهانێکی خەیاڵە، سحری هەیە لە پشت جیهانی ڕاستەقینەوە

And that can be seen directly through a microscope,

کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی راستەوخۆ لە مایکرۆسکۆبێکەوە ببینرێت

and I'm going to show you some of this today.

هەر ئەوەشە ک ئەمڕۆ نیشانی ئێوەی بدەم

So let's start off looking at something rather not-so-small,

کەواتە، با لەسەرەتادا لە شتێکەوە دەست پێ بکەین کە زۆر بچوک نەبێت و

something that we can see with our naked eye,

ئێوە بتوانن تەنها بە چاوی ئاسایی ببینن

and that's a bee. So when you look at this bee,

ئەو شتەش کە هەڵمبژاردوە هەنگێکە، کاتێک سەیری ئەم هەنگە دەکەیت

it's about this size here, it's about a centimeter.

تەنها ئەوەندە دەبێت، قەبارەکەی نزیکەی سانتیمەترێکە

But to really see the details of the bee, and really

بەڵام بۆ ئەوەی بە تەواوی سەیری وردەکاریەکانی ئەم هەنگە بکەیت

appreciate what it is, you have to look a little bit closer.

دەیەوێت بەڕاستی پێکهاتنەکەی لە پێش چاو بگرێت و بزانێت چۆنە، دەبێت کەمێک لە نزیکترەوە سەیری بکەیت

So that's just the eye of the bee with a microscope,

ئەمە تەنها چاوی هەنگەکەیە لە مایکرۆسکۆبەکەوەیە

and now all of a sudden you can see that the bee has

کە سەیری دەکەیت لە پڕێکدا دەبینیت کە هەنگەکە

thousands of individual eyes called ommatidia,

هەزاران چاوی هەیە کە بە (ئۆماتیدیا) ناو دەبرێت

and they actually have sensory hairs in their eyes

وە تەنانەت مووی هەستەوەریان هەیە لەسەر ئەو چاوانەیان

so they know when they're right up close to something,

هەر بەهۆی ئەوەشەوە کاتێک لە شتێک نزیک دەبنەوە زۆر بە ئاسانی هەستی پێدەکەن

because they can't see in stereo.

لەبەرئەوەی ئەوان بە سیستەمی دەنگی هەست بە شتەکانی دەوروبەریان دەکەن

As we go smaller, here is a human hair.

کاتێک بەرەو شتێکی بچوکتر بڕۆین بۆ نمونە، موویەکی بچوک

A human hair is about the smallest thing that the eye can see.

مووی مرۆڤ بە نزیککراوەیی بچوکترین شتە کە مرۆڤ بتوانێت بە چاو بیبینێت

It's about a tenth of a millimeter.

قەبارەکەی نزیکەی یەک لەسەر دەی ملیمەترێکە

And as we go smaller again,

وە ئەگەر لێرەشەوە بەرەو شتی بچوکتر بڕۆین

about ten times smaller than that, is a cell.

بۆ نزیکەی (١٠) جار کەمتر لەوە دەگەینە خانە، خانەی مرۆڤ

So you could fit 10 human cells

واتە ١٠ خانەی تەندروستی مرۆڤ

across the diameter of a human hair.

بەقەد تیرەی موویەک دەبێت

So when we would look at cells, this is how I really got

وە کاتێک سەیری خانەکان دەکەین، لە ڕاستیدا ئەم

involved in biology and science is by looking

سەیرکردنە وای لێکردم بچمە ناو بواری زیندەوەرزانی و زانستەوە

at living cells in the microscope.

ئەویش لە ڕێگەی سەیرکردنی خانەکانەوە بوو بە مایکرۆسکۆب

When I first saw living cells in a microscope, I was

کاتێک یەکەم جار سەیری خانەیەکی زیندوم کرد بە مایکرۆسکۆب

absolutely enthralled and amazed at what they looked like.

بەتەواوەتی سەرم سوڕما لە شێوەیان

So if you look at the cell like that from the immune system,

ئەگەر سەیری خانەیەک لە خڕۆکە سپیەکان بکەیت لە کۆئەندامی بەرگری لە مرۆڤدا

they're actually moving all over the place.

لە ڕاستیدا، بەم شێوەیە بە هەموو لایەکدا دەجوڵێن

This cell is looking for foreign objects,

بۆ نمونە، ئەم خانەیە خڕۆکەیەکی سپیە بەدوای هەر تەنێکی نامۆدا دەگەڕێت

bacteria, things that it can find.

بەکتریا، یاخود ئەو شتانەی کە دەتوانێت بیان دۆزێتەوە

And it's looking around, and when it finds something,

سەیری دەوروبەری دەکات، هەرکاتێک شتێکی دۆزیەوە

and recognizes it being foreign,

دەیناسێتەوە کە تەنێکی نامۆیە

it will actually engulf it and eat it.

لەڕاستیدا قوتی دەدات و دەیخوات

So if you look right there, it finds that little bacterium,

بۆ نمونە، وەکو لێرەدا دەیبینن، کاتێک ئەو بەکتریا بچوکانە دەدۆزێتەوە

and it engulfs it and eats it.

قوتی دەدات و دەیخوات

If you take some heart cells from an animal,

وە ئەگەر چەند خانەیەکی دڵ وەر بگریت لە ئاژەڵدا

and put it in a dish, they'll just sit there and beat.

وە بیانخەیتە قاپێکەوە، دادەنیشن و لێیدەدەن

That's their job. Every cell has a mission in life,

چونکە کارەکەیان ئەوەیە لێبدەن. هەموو خانەیەک کارێکی تایبەت بە خۆی هەیە لە ژیاندا

and these cells, the mission is

وە کاری ئەم خانانەی دڵیش ئەوەیە لێبدەن و

to move blood around our body.

خوێن بە جەستەی مرۆڤدا بگوێزنەوە

These next cells are nerve cells, and right now,

ئەم خانانەش خانەی دەمارین، هەر ئێستا

as we see and understand what we're looking at,

کە ئێمە سەیری دەکەین تێدەگەین کە باسی چی دەکەین

our brains and our nerve cells are actually doing this

واتە مێشکمان کاردەکات، خانەکانی مێشکمان ئاوا دەکەن

right now. They're not just static. They're moving around

ڕێک لەم ساتەوەختەدا ئەوان دەجوڵێنەوە، واتە وەستاو نین بەدەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە

making new connections, and that's what happens when we learn.

پەیوەندی نوێ لەگەڵ خانەکان دروست دەکەن، کاتێک ئەمە ڕوودەدات کە ئێمە لە پڕۆسەی فێربونداین

As you go farther down this scale here,

ئەگەر سەیری ئەم نەخشەیە بکەین

that's a micron, or a micrometer, and we go

ئەوە مایکرۆنێکە، یان مایکرۆ میتەرێکە، دەڕۆین بۆ

all the way down to here to a nanometer

خوارەوەی ئەمە لەوەش بچوکتر دەگەینە نانۆمەتر

and an angstrom. Now, an angstrom is the size

وە لەوەش بچوکتر ئەنگسترۆمە، ئەنگسترۆمیش دەگاتە

of the diameter of a hydrogen atom.

تیرەی ئەتۆمێکی هایدرۆجین

That's how small that is.

ئەوە ئەوەندە بچوکە

And microscopes that we have today can actually see

ئەو مایکرۆسکۆبانەش کە ئێمە ئەمڕۆ هەمانن لە ڕاستیدا دەتوانن

individual atoms. So these are some pictures

ئەتۆمێک ببینن، ئەمانەش هەندێک وێنەی

of individual atoms. Each bump here is an individual atom.

ئەتۆمن. هەریەکێک لەمانە تاکە ئەتۆمێکن

This is a ring of cobalt atoms.

ئەمە ئەڵقەیەکە لە ئەتۆمی مادەی کۆباڵت

So this whole world, the nano world, this area in here

هەموو ئەم جیهانە، جیهانی نانۆیە، ئەم ناوچەیەی لێرەدایە

is called the nano world, and the nano world,

پێی دەوترێت جیهانی نانۆ، جیهانی نانۆ

the whole micro world that we see,

هەموو ئەو مایکرۆ بچوکانەیە لە جیهاندا کە ئێمە دەیان بینین

there's a nano world that is wrapped up within that, and

ئەو جیهانی نانۆیەی لەوێدایە، دەڕژێنە ئەوەوە

the whole -- and that is the world of molecules and atoms.

بەتەواوی،... ئەوە جیهانی گەردیلەکان و ئەتۆمەکانن

But I want to talk about this larger world,

بەڵام دەمەوێت قسەبکەم دەربارەی جیهانێکی گەورەتر

the world of the micro world.

کە ئەویش جیهانی مایکرۆیە

So if you were a little tiny bug living in a flower,

باشە، ئەگەر تۆ مێروویەکی بچوک بوویتایە و لەسەر گوڵێک بژیتایە

what would that flower look like, if the flower was this big?

گوڵەکەت بەم شێوەیە دەبینی، ئەگەر ئەمەندا گەورەبوایە؟

It wouldn't look or feel like anything that we see

هیچ شتێکی لەو گوڵە نەدەچوو کە ئێستا ئێمە دەیبینین

when we look at a flower. So if you look at this flower here,

کاتێک سەیری گوڵێک بکەین، کەواتە ئەگەر سەیری ئەم گوڵە بکەین لێرەدا

and you're a little bug, if you're on that surface

وە تۆش مێروویەکی بچوک بوویتایەو لەسەر ڕووی

of that flower, that's what the terrain would look like.

ئەو گوڵە بوویتایە، زەوییەکە بەم شێوەیە دەبوو

The petal of that flower looks like that, so the ant

وە پەڕەی گوڵەکە بەم شێوەیە دەبێت، بۆیە مێروولەکە

is kind of crawling over these objects, and if you look

بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆی دەخشێنێت بەسەر تەنەکانی ناویدا، ئەگەر تۆزێک

a little bit closer at this stigma and the stamen here,

ووردتر سەیر بکەی ئەم پەڵەیە لێرەدا

this is the style of that flower, and you notice

کە هی جۆری گوڵەکەیە، تێبینی ئەوە دەکەیت

that it's got these little -- these are like little jelly-like things

ئەو شتە بچوکانەی پێوەیە... ئەم شتە بچوکانە لە شیرینی دەچن

that are what are called spurs. These are nectar spurs.

ئەوانە پێیان دەوترێت سپورس. ئەوانە سەرچاوەی شیلەی گوڵەکەن

So this little ant that's crawling here, it's like

ئەو مێروولە بچوکەی بە ئێرەدا دەڕوات، وەکو

it's in a little Willy Wonka land.

ئەوە وایە بەناو زەوی (ویلی وانکا)دا بڕوات

It's like a little Disneyland for them. It's not like what we see.

وەکو (دیزنی لاند)ی بچوکراوە وایە بۆ مێرووەکان. هیچی بەو شێوەیە نیە کە ئیمە دەیبینین

These are little bits of individual grain of pollen

ئەمانە کەمێکن لە دەنکە هەڵاڵەی بچکۆلانە

there and there, and here is a --

لەوێ و لەوێ و لێرەشدا

what you see as one little yellow dot of pollen,

ئەوەی ئێوە دەیبینن تەنها یەک خاڵی زەردە لە هەڵاڵە

when you look in a microscope, it's actually made

بەڵام ئەگەر بە مایکرۆسکۆبێک سەیری بکەیت لە ڕاستیدا دەبینیت کە

of thousands of little grains of pollen.

هەزاران دەنکە هەڵاڵەی زۆر بچوکتر دروست بووە

So this, for example, when you see bees flying around

بۆ نمونە کاتێک هەنگەکان دەبینن دەفڕن

these little plants, and they're collecting pollen,

ئەم دەنکە هەڵاڵە بچوکانە کۆ دەکەنەوە

those pollen grains that they're collecting, they pack

ئەم دەنکە هەڵاڵانە هەڵدەگرن، کۆیان دەکەنەوە و هەڵیان دەگرن

into their legs and they take it back to the hive,

بە پێکانیان و دەیانبەنەوە بۆ شانەکەیان

and that's what makes the beehive,

هەر ئەوەشە کە شانەکەی لێ دروست دەکرێت

the wax in the beehive. And they're also collecting nectar,

ئەو مۆمەی کە شانەکەی لێ دروست کراوە لەمە پێک هاتوە، هەروەها شیلەی گوڵەکانیش کۆدەکەنەوە

and that's what makes the honey that we eat.

ئەوەشە دەیکەنە ئەو هەنگوینەی کە ئێمە دەیخۆین

Here's a close-up picture, or this is actually a regular picture

ئەمەش وێنەیەکی نزیکترە، لە ڕاستیدا ئەمە وێنەی

of a water hyacinth, and if you had really, really good vision,

ئەم گوڵە ئاوییەیە، وە ئەگەر چاوت زۆر باش بێت

with your naked eye, you'd see it about that well.

ئەوا دەتوانیت بە تەنها چاوی خۆت بە باشی ببینی

There's the stamen and the pistil. But look what the stamen

ئەوە نێرە ئەندام و ئەندامە لە گوڵدا، بەڵام سەیرکەن نێرە ئەندامەکە

and the pistil look like in a microscope. That's the stamen.

لەگەڵ مێ ئەندامەکە شێوەیان چۆنە لە کاتێکدا بە مایکرۆسکۆب سەیری دەکەیت، ئەوە نێرە ئەندامی گوڵەکەیە

So that's thousands of little grains of pollen there,

ئەوانە هەزاران دەنکە هەڵاڵەی بچوکن

and there's the pistil there, and these are the little things

وە ئەوانەش مێ ئەندامن، وە ئەو شتە بچوکانەش پێیان دەوترێت

called trichomes. And that's what makes the flower give

تریکۆمس لە ڕاستیدا ئەوەش بۆن دەبەخشێت بە گوڵەکان

a fragrance, and plants actually communicate

ڕووەکەکان پەیوەندی بەیەکەوە دەکەن

with one another through their fragrances.

لەگەڵ یەکتر بەهۆی بۆنەکانیانەوە

I want to talk about something really ordinary,

دەمەوێت باسی شتێکی سادە بکەم

just ordinary sand.

تەنها لمی ئاسایی

I became interested in sand about 10 years ago,

لە ماوەی دە ساڵێک لەمەوبەر لم بوە شتێکی سەرنجڕاکێشە لەلام

when I first saw sand from Maui,

کاتێک یەکەم جار لا ماوی لمم بینی

and in fact, this is a little bit of sand from Maui.

ئەمە نمونەیەکە لە لمی ماوی

So sand is about a tenth of a millimeter in size.

وە لمیش قەبارەکەی نزیکەی یەک لەسەر دەی ملیمەترێکە

Each sand grain is about a tenth of a millimeter in size.

هەریەکە لەم دەنکە لمانە قەبارەکەی نزیکەی دەیەکی ملیمەترێکە لە قەبارەدا

But when you look closer at this, look at what's there.

بەڵام کاتێک ووردتر سەیری ئەمە بکەیت دەبینیت

It's really quite amazing. You have microshells there.

کە زۆر سەرنجڕاکێشە، سەدەفی بچوک دەبینیت لێرەدا

You have things like coral.

شتێکی وەکو مەرجانت هەیە

You have fragments of other shells. You have olivine.

جۆری تری لەسەدەف تێدایە، وە کانزاشت هەیە

You have bits of a volcano. There's a little bit

تۆزێک بەردی بورکانی تێدایە، لەو تۆزە

of a volcano there. You have tube worms.

بورکانەی لەوێدایە، کرمی بە بەردبوشی تێدایە

An amazing array of incredible things exist in sand.

ڕێککەوتنێکی زۆر سەیر و سەرنجڕاکێشی پێکهاتەی جیا هەیە لە ناو لمدا

And the reason that is, is because in a place like this island,

هۆکارەکەشی ئەوەیە، بۆ نمونە لە شوێنێکی وەکو ئەم دورگەیەدا

a lot of the sand is made of biological material

زۆرینەی لمەکەی لە مادەی زیندەوەری دروست بووە

because the reefs provide a place where all these

هۆکاری ئەمەش ئەوەیە شوێنەکە گونجاوە

microscopic animals or macroscopic animals grow,

بۆ گەشەکردنی جۆرەها زیندەوەری جیاواز لە قەبارە و جۆردا

and when they die, their shells and their teeth

وە لە کاتێکدا دەمرن، سەدەفەکانیان و ددانەکانیان

and their bones break up and they make grains of sand,

وە ئێسکەکانیان تێک دەشکێن و دەبنە وردیلەی لمی

things like coral and so forth.

شتەکانن وەک مەرجانن و زیاتریش

So here's, for example, a picture of sand from Maui.

بۆ نمونە ئەمە وێنەیەکە لە لمی ماوی

This is from Lahaina,

ئەمەش لە لاهانیاوە

and when we're walking along a beach, we're actually

وە کاتێک بەسەر کەنارێک دا دەڕۆین، لەڕاستیدا

walking along millions of years of biological and geological history.

بەسەر ملیۆنان ساڵ لە مێژوی زیندەوەری و زەوی زانیدا پیاسە دەکەین

We don't realize it, but it's actually a record

خۆمان ئەوە نازانین بەڵام لەڕاستیدا ئەوە تۆمارێکی

of that entire ecology.

گشتی ژینگەزانی ئەو ناوچەیەیە

So here we see, for example, a sponge spicule,

بۆ نمونە لێرەدا ئیسفەنجێکی دەریایی دەبینین

two bits of coral here,

لێرەشدا دوو پارچەی بچوک لە مەرجان

that's a sea urchin spine. Really some amazing stuff.

ئەوە بڕبڕەی ژوشکێکی دەریاییە، بەڕاستی کۆمەڵە سەیر و جوانن

So when I first looked at this, I was -- I thought,

کاتێک بۆ یەکەمجار سەیری ئەمەم کرد... بیرم کردەوە

gee, this is like a little treasure trove here.

واو، ئەمە وەکو کەنزێکی بچوک وایە لێرەدا

I couldn't believe it, and I'd go around dissecting

نەمدەتوانی بڕوا بکەم، لەبەرئەوە

the little bits out and making photographs of them.

پارچەکانم جیادەکردەوە و دیسان پێکەوە دامدەنانەوە و وێنەم دەگرتن

Here's what most of the sand in our world looks like.

ئەمەش ئەو شێوەیەیە کە زۆربەی لمی ئەم جیهانەی ئێمەی لێ پێکهاتوە

These are quartz crystals and feldspar,

ئەمانە کوارتزی کریستاڵی و فڵدسبارن

so most sand in the world on the mainland

زۆربەی لمی جیهان لە کیشوەرەکاندا

is made of quartz crystal and feldspar. It's the erosion of granite rock.

لە کوارتزی کریستاڵی و فڵسبار پێک هاتون بەهۆی داماڵینی بەردی گرافیتەوە

So mountains are built up, and they erode away by water

پاش دروست بونیان، شاخەکان دادەماڵرێن بە هۆی ئاو

and rain and ice and so forth,

و باران و بەستنیانەوە دواتر

and they become grains of sand.

بەو هێزانە ووردتر دەبن و دەبنە ووردیلەی لمین

There's some sand that's really much more colorful.

هەندێک جۆر لم هەن کە زۆرتر ڕەنگاو ڕەنگن، ڕەنگی جیاجیان هەیە

These are sand from near the Great Lakes,

ئەم جۆرە لمانە لە نزیک دەریاچە گەورەکانەوە هەیە

and you can see that it's filled with minerals

کاتێک سەیریان دەکەیت، تێبینی ئەوە دەکەیت کە پڕن لە کانزاکان

like pink garnet and green epidote, all kinds of amazing stuff,

وەک پەمەیین یان خاڵ خاڵی ڕەنگی سەوزیان هەیە، کۆمەڵێک ڕەنگی سەرنجڕاکێشن

and if you look at different sands from different places,

ئەگەر بێیت و سەیری جۆرە جیاوازەکانی لم بکەیت لە شوێنە جیاوازەکاندا

every single beach, every single place you look at sand,

دەبینیت کە چۆن هەریەکە لە کەنارەکان، هەریەکە لە جێگا جیاوازەکانی سەرزەوی

it's different. Here's from Big Sur, like they're little jewels.

جیاوازن. لێرە لە(بیگ سور) وەک خشڵی ڕەنگاو ڕەنگ وان

There are places in Africa where they do the mining

هەندێک ناوچە هەن لە ئەفریقا کە

of jewels, and you go to the sand where the rivers have

خشڵ دەردەهێنن، ئەگەر بڕۆیت سەیری ئەو لمانە بکەیت کە ئاوی ڕووبارەکان دەیانهێنن

the sand go down to the ocean, and it's like literally looking

وە دواتر ڕۆشتنی لمەکە بە ناو ئاوی ڕووبارەکەدا بۆ ناو زەریا وەکو ئەوە وایە سەیری

at tiny jewels through the microscope.

خشڵی زۆر وورد و بچوک بکەیت لە ناو مایکرۆسکۆبێکەوە

So every grain of sand is unique. Every beach is different.

هەر لەبەر ئەوەشە کە هەریەکە لەو دەنکە لمانە دەگمەنن، هەریەک لە کەنارەکان جیاوازن

Every single grain is different. There are no two grains

تاکە تاکەی ئەو دەنکە لمانە جیاوازن لەیەکتر. بەهیچ جۆرێک ناتوانیت دوو دەنکی

of sand alike in the world.

لم بدۆزیتەوە لە هەموو جیهاندا کە لەیەک بچن

Every grain of sand is coming somewhere and going somewhere.

بەجۆرێک جیان کە هەریەکەیان لە شوێنێکەوە هاتوون و بەرەو شوێنێکی تر دەچن

They're like a snapshot in time.

لە گرتنی وێنەیەک دەچن لە یەک کاتدا

Now sand is not only on Earth, but sand is

لم تەنها لەسەر زەوی نیە، بەڵکو

ubiquitous throughout the universe. In fact, outer space

بەناو هەموو گەردوندا گوزەر دەکەن. لە ڕاستیدا ئەم گەردونەی ئێمە

is filled with sand, and that sand comes together

پڕە لە لم، هەر ئەو لمەشە پێکەوە لکاون

to make our planets and the Moon.

ئەم هەسارەیەی ئێمە و مانگیان دروست کردوە

And you can see those in micrometeorites.

دەشتوانیت ئەوە لە مایکرۆمیتەرەکانوە ببینیت

This is some micrometeorites that the Army gave me,

ئەمانە چەند مایکرۆمیتەرێکن کە هێزی سوپا پێیان داوم

and they get these out of the drinking wells in the South Pole.

وە ئەمانەشیان لە بیرەکانی ئاو خواردەنەوە لە جەمسەری باشور دەرهێناوە

And they're quite amazing-looking, and these are the

بەڕاستی زۆر دەگمەن و سەرنجڕاکێشن، هەر ئەم دەنکە وردیلە

tiny constituents that make up the world that we live in --

بچوکانەش پێکهاتەی ئەم جیهانەیە کە ئێمەی تێدا دەژین

the planets and the Moon.

ئەم هەسارەیەمان و تەنانەت مانگیش

So NASA wanted me to take some pictures of Moon sand,

لەبەرئەوە ناسا داوایان لێکردم کە هەندێک وێنەی لمی سەر مانگ بگرم

so they sent me sand from all the different landings

نمونەی لمی زۆریان بۆ ناردم کە لە کاتی نیشتنەوەی

of the Apollo missions that happened 40 years ago.

کەشتی ئاسمانی (ئەپۆلۆ)دا لەسەر مانگ هەڵیان گرتبوو نزیکەی چل ساڵێک لەمەوبەر

And I started taking pictures with my three-dimensional microscopes.

منیش دەستم کرد بە گرتنی وێنە بە کامێراکە کە توانای وێنەی سێ دووری هەیە

This was the first picture I took. It was kind of amazing.

ئەمەش یەکەمین وێنە بوو کە گرتم. بەڕاستی شتێکی سەرنجڕاکێش بوو

I thought it looked kind of a little bit like the Moon, which is sort of interesting.

چونکە وا هەستم دەکرد وێنەکان تۆزێک لە مانگ خۆی دەچوو

Now, the way my microscopes work is, normally

ئێستا، مایکرۆسکۆبەکەم بە جۆرێک ئیش دەکات کە لەکاتی ئاسایدا

in a microscope you can see very little at one time,

وەک هەر مایکرۆسکۆبێکی تر دەتوانیت لەیەک کاتدا زۆر کەم ببینیت

so what you have to do is you have to refocus the microscope,

بۆیە دەبێت چاوی مایکرۆسکۆبەکە بسوڕێنیت

keep taking pictures, and then I have a computer program

وێنەی جیا جیا بگریت بۆ ئەوەی ڕوونترین وێنەت دەست بکەوێت، لە کۆمپیوتەرەکەمدا بەرنامەیەکم هەیە

that puts all those pictures together

هەموو ئەو وێنانە دەخاتە سەر یەک

into one picture so you can see actually what it looks like,

بۆئەوەی پێکەوە وێنەیەکی تەواو ڕوونت بۆ دەربچێت

and I do that in 3D. So there, you can see,

کامێراکەشم توانای گرتنی سێ دووری هەیە، دەتوانن بیبینن

is a left-eye view. There's a right-eye view.

ئەمە وێنەیەکە لە گۆشەی لای چەپەوە و ئەمەش لە لای ڕاستەوە

So sort of left-eye view, right-eye view.

کەواتە ئەمە وێنەکەیە لە گۆشەی لای چەپەوە، ئەمەش لە لای ڕاستەوە

Now something's interesting here. This looks very different

بەڵام شتێکی سەیر هەیە لێرەدا، ئەمەیان شێوەی زۆر جیاوازە

than any sand on Earth that I've ever seen, and I've

بە بەراورد لەگەڵ هەموو لمەکانی تری سەر زەوی کە تا ئێستا بینیومە

seen a lot of sand on Earth, believe me. (Laughter)

زۆر جۆری لمیشم بینیوە بڕوا بکەن

Look at this hole in the middle. That hole was caused

سەیری ئەو کونە بکەن لە ناوەڕاستدا. ئەو کونە بە هۆی

by a micrometeorite hitting the Moon.

ئەوەوە بوە کە مایکرۆمیتەرێک بەر مانگ کەوتوە

Now, the Moon has no atmosphere, so micrometeorites

لەبەرئەوەی مانگ بەرگی هەوایی نیە، مایکرۆمیتەرەکان

come in continuously, and the whole surface of the Moon

بە ڕێژەیەکی زۆر دەکەونە سەر مانگ

is covered with powder now, because for four billion years

هەر بۆیە ئەگەر ئێستا سەیری مانگ بکەیت بە چینێک خۆڵ داپۆشراوە، لەبەرئەوەی بۆ ماوەی چوار ملیۆن ساڵە

it's been bombarded by micrometeorites,

مانگ بەهۆی مایکرۆمیتەرەکانەوە بۆمباران دەکرێت

and when micrometeorites come in at about

لە کاتێکدا مایکرۆمیتەرەکان دێن بە

20 to 60,000 miles an hour, they vaporize on contact.

خێرایی ٦٠،٠٠٠ میل لە سەعاتێکدا، وورد دەبن کاتێک بەر ڕووی مانگ دەکەون

And you can see here that that is --

دەتوانن لێرەدا ئەوە ببینن

that's sort of vaporized, and that material is holding this

ئەمە جۆرە ووردبونە وا دەکات ئەم دەنکە لمانە

little clump of little sand grains together.

پێکەوە بمێننەوە

This is a very small grain of sand, this whole thing.

هەموو ئەمەی دەیبینن یەک دەنکە لمی زۆر بچوکە

And that's called a ring agglutinate.

ئەوەش پێی دەوترێت ئەڵقەیەکی پێکەوە لکاو

And many of the grains of sand on the Moon look like that,

وە زۆرینەی دەنکە لمەکانی سەر مانگ لەمە دەچن

and you'd never find that on Earth.

هەرگیز شتی وا لەسەر زەوی نادۆزیتەوە

Most of the sand on the Moon,

زۆرینەی لمەکانی سەر مانگ

especially -- and you know when you look at the Moon,

بە تایبەتی... دەزانن کاتێک سەیری ئەو لمانەی سەر مانگ دەکەیت

there's the dark areas and the light areas. The dark areas

ئەم ناوچە تاریک و ڕووناکانە بەدی دەکەیت. ناوچە تاریکەکان

are lava flows. They're basaltic lava flows,

هی ئەو تەنانەن کە لەکاتی تەقینی بورکانەکاندا دێنە دەرەوە، ئەوانە ئەو تەنانەن کە لە بورکانەکانەوە هاتونەتە دەرەوە

and that's what this sand looks like, very similar

بەم شێوەیە زۆر لێکچون هەیە لە نێوان ئەم لمەدا

to the sand that you would see in Haleakala.

لەگەڵ ئەو لمەی کە لە (هالێکالا) بینیوتە

Other sands, when these micrometeorites come in,

لمەکانی تر ، کاتێک مایکرۆمیتەرەکان دێنە ناوەوە

they vaporize and they make these fountains,

دەبنە خۆڵ و وورد دەبن و ئەمانە فوارەکان دروست دەکەن

these microscopic fountains that go up into the --

ئەم مایکرۆسکۆبانە کاتێک فوارەکان دەبەنە دەرەوە

I was going to say "up into the air," but there is no air --

ئۆو خەریک بوو بڵێم دەچنە هەواوە، بەڵام لەوێ هەوا نیە

goes sort of up, and these microscopic glass beads

کاتێک دەچنە سەرەوە یەکسەر دەبنە دەنکە شوشەی ڕەنگاو ڕەنگ

are formed instantly, and they harden, and by the time

ئەوانە زۆر بەهێزن، بە تێپەڕبوونی کات

they fall down back to the surface of the Moon,

دەکەونە سەر ڕووی مانگ

they have these beautiful colored glass spherules.

ئەوان درەوشانەوەیەکی ڕەنگاوڕەنگی زۆر جوان دروست دەکەن

And these are actually microscopic;

لەڕاستیدا ئەمانەش هەر تەنی مایکرۆسکۆبین

you need a microscope to see these.

چونکە بۆ بینینیان پێویستت بە مایکرۆسکۆبە

Now here's a grain of sand that is from the Moon,

ئەمەش دەنکە لمێکە کە هی سەر مانگە

and you can see that the entire

دەتوانن ئەوە ببینن

crystal structure is still there.

هێشتا پێکهاتە کریستاڵیەکەی لە وێدایە

This grain of sand is probably about

بۆ نمونە ئەم دەنکە لمە لەوە دەچێت

three and a half or four billion years old,

تەمەنی سێ بلیۆن ساڵ و نیو بۆ چوار بلیۆن بێت

and it's never eroded away like the way we have sand

هەرگیز لە شوێنی خۆی نەجوڵاوە، وەکو لمەکانی

on Earth erodes away because of water and tumbling,

سەرزەوی کە چۆن بەسەر زەویدا ڕێدەکەن بەهۆی ئاو و

air, and so forth. All you can see is a little bit of erosion

هەواوە. تاکە شت کە دەتوانیت بیبینیت تۆزێک کاریگەری

down here by the Sun, has these solar storms,

خۆرە لەسەری و تۆزێکی تر لە کاریگەری

and that's erosion by solar radiation.

تیشکدانەوە لەسەری

So what I've been trying to tell you today is

کەواتە ئەوەی دەمویست ئەمڕۆ پێتان بڵێم

things even as ordinary as a grain of sand

ئەوەیە تەنانەت شتی زۆر ئاسایی وەکو لمیش

can be truly extraordinary if you look closely

دەکرێت زۆر نائاسایی و سەرنجڕاکێش بێت، ئەگەر لەنزیکەوە سەیری بکەیت

and if you look from a different and a new point of view.

یان ئەگەر لە گۆشەنیگایەکی جیاوازەوە سەیری بکەیت

I think that this was best put by William Blake when he said,

وابزانم ئەم قسانەی من بەباشترین شێوە لەلایەن(ویلیام بلەیک)ەوە ووتراوە کە دەڵێت

"To see a world in a grain of sand

دەبێت جیهان لەدەنکە لمێکەوە سەیر بکەیت

and a heaven in a wild flower,

وە بەهەشتیش لە گوڵێکی کێویەوە

hold infinity in the palm of your hand,

وە شتە بێ کۆتاکانیش لە لەپی دەستتدا هەڵبگریت

and eternity in an hour."

بۆ ئەوەی هەتا هەتایی ببینیت لە کاتژمێرێکدا

Thank you. (Applause)

سوپاس. چەپڵە لێدان