Earth's mass extinctions | Peter Ward

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Daban Q Jaff

So, I want to start out with

کەواتە، دەمەوێت دەست پێبکەم بە

this beautiful picture from my childhood.

وێنە خنجیلانەیەی منداڵیم.

I love the science fiction movies.

زۆر حەز بە فلیمی زانستی وخەیاڵی دەکەم.

Here it is: "This Island Earth."

ئەوەتە:" ئەوە دوورگەی زەوییە."

And leave it to Hollywood to get it just right.

و تەنها بە هۆڵیودی بەس پێرە.

Two-and-a-half years in the making.

دوو ساڵ و نیو لە دروست کردنی بەسەربردەبەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

I mean, even the creationists give us 6,000,

مەبەست ئەوەیە، تەنانەت خوڵقێنەرەکان ٦،٠٠٠ساڵیان پێ بەخشیوین،

but Hollywood goes to the chase.

بەڵام هۆڵیوود کورتی ئەکاتەوە.

And in this movie, we see what we think is out there:

و لە ناو ئەو فلیمەدا، چی دەبیبین بیر لە چی دەکەینەوە لەدەرەەی گەردوون:

flying saucers and aliens.

گەشتیە ئاسمانیەکان و بونەوەرە بێگانەکان.

Every world has an alien, and every alien world has a flying saucer,

هەموو جیهانێک بونەوەی بێگانەی هەیە، و هەموو بونەوەرێکی بێگانەی جیهان گەشتیەکی ئاسمانی هەیە

and they move about with great speed. Aliens.

و دەجووڵێن بە خێرایەکی بێ وێنە. بونەوەرە بێگانەکان.

Well, Don Brownlee, my friend, and I finally got to the point

باشە، دۆن براونڵی، هاوڕێکەم، و لەکۆتایدا گەیشتین بەو خاڵە

where we got tired of turning on the TV

لە داگیرساندنی تەلەڤیزۆن بێ تاقەت دەبیت

and seeing the spaceships and seeing the aliens every night,

و هەموو شەوێک بینینی گەشتیە ئاسمانیەکان و بینینی بونەوەرە بێگانەکان،

and tried to write a counter-argument to it,

و هەوڵدان بۆ نووسینی دەلیلێکی پێچەوانە،

and put out what does it really take for an Earth to be habitable,

و ئەو پێداویستیە سەرەکەیە چیە بۆ نیشتەچێ بوون لەسەر زەوی،

for a planet to be an Earth, to have a place

بۆ هەسارەیەک بیەوێت ببێت بە زەوی بۆ شوێنێکی هەبێت

where you could probably get not just life, but complexity,

کە لەوێ نەک تەنها بژی، بەڵام ئاڵۆزێتی،

which requires a huge amount of evolution,

بەرەو پێش چونێکی زۆری دەوێت،

and therefore constancy of conditions.

وە پاشان کە شێکی جێگیر.

So, in 2000 we wrote "Rare Earth." In 2003, we then asked,

بۆیە، لە ٢٠٠٠ دا "زەوی دەگمەنمان" نوسی. لە ٢٠٠٣ پرسیمان،

let's not think about where Earths are in space, but how long has Earth been Earth?

بابیر لەوە نەکەینەوە کە زەویەکان لە کوێدا لە ئاسمان، بەڵام ماوەی چەندێکە زەوی زەویبوەتەوە؟

If you go back two billion years,

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ دوو بلێۆن ساڵ،

you're not on an Earth-like planet any more.

تۆ چیتر لەسەر هەسارەیەکی شێوەی زەوی نیت.

What we call an Earth-like planet is actually a very short interval of time.

ئەوەی ئێمە پێی دەڵێین هەسارەیەکی وەک زەوی لە ڕاستیدا ماوەیەکی زۆر کەمی کاتە.

Well, "Rare Earth" actually

لە ڕاستیدا، "زەوی دەگمەن"

taught me an awful lot about meeting the public.

بەشێکی زۆری فێر کردم لەسەر بە یەک گەیشتن لە گەڵ جموردا.

Right after, I got an invitation to go to a science fiction convention,

ڕێک دوای ئەوە، دەعوەت نامەیەکم بۆ هات بۆ کۆنگرەیەکی خەیاڵی زانستی،

and with all great earnestness walked in.

وە بە باوەڕ بە خۆ بوونێکی زۆرەوە چومە جورێ.

David Brin was going to debate me on this,

لەمەودا دەڤید برێن موناقەشەی دەربارەی ئەم بابەتە لەگەڵ دەکردم

and as I walked in, the crowd of a hundred started booing lustily.

هەر چومە ژورێ بۆ کۆنگرەکە، ڕەت فیعلێکی زۆر سلبیم لە جمهورەوە وەر گرت.

I had a girl who came up who said, "My dad says you're the devil."

کچێکی لێ بوو هاتە سەرەوە وتی، "باوکم ئەڵێت کە تۆ شەیتانی".

You cannot take people's aliens away from them

تۆ ناتوانیت ئالیانسی خەڵکەکان بەریت بۆ خۆت

and expect to be anybody's friends.

وە چاوەڕوان بکەیت باوەشت بۆ بگرنەوە وە ببنە هاوڕێت.

Well, the second part of that, soon after --

دووەم بەشی ئەوە، هەر زوو داوای....

and I was talking to Paul Allen; I saw him in the audience,

قسەم لەگەڵ پاول ئالێن دەکرد؛ لە ناو جموورەکە بیبینم،

and I handed him a copy of "Rare Earth."

کوپێیەکی "زەوی دەگمەن"م دایە دەستی.

And Jill Tarter was there, and she turned to me,

وە جێل تارتێر لەوێ بوو،ڕوی تێ کردم،

and she looked at me just like that girl in "The Exorcist."

وە ڕێک وەکو کچەکەی فیلمی "زە ئێکسورزست" سەیری کردم.

It was, "It burns! It burns!"

"ئەسوتێ!ئەسوتێ!"

Because SETI doesn't want to hear this.

لەبەر ئەوەی(سێتی) نایەوێت گوێبیستی ئەمە بێت.

SETI wants there to be stuff out there.

"سێتی"ئەوەیەوێت بەردەست بەێت.

I really applaud the SETI efforts, but we have not heard anything yet.

بەڕاستی من هەوڵەکانی (سێتی) م بەباش زانی، بەڵام گوێ بیستی هیچ نەبووین هێشتا.

And I really do think we have to start thinking

وە من بە ڕاستی بڕوام وایە کە ئێمە دەبێت دەست بکەین بە بیر کردنەوە

about what's a good planet and what isn't.

دەربارەی ئەوەی کە کامە هەسارەیەکی باشە وە کامە باش نیە.

Now, I throw this slide up because it indicates to me that,

ئێستا، ئەم سلایدە هەڵئەیەمەوە لە بەر ئەوەی لەوە دڵنیام دەکاتەوە،

even if SETI does hear something, can we figure out what they said?

کە ئەگەر (سێتی)یش گوێ بیستی شتێک بێت، وە تۆ بڵێیت بزانین چیان وتت؟

Because this was a slide that was passed

لەبەر ئەوەی ئەمە سلایدێک بوو کە تێپەڕی

between the two major intelligences on Earth -- a Mac to a PC --

لە نێوان دوو زیرەکی سەرەکیدا لەسەر زەوی ...لە ماک بۆ پیسی...

and it can't even get the letters right --

وە تەنانەت پیتەکانیشی بە ڕاستی دەست ناکەوێت --

(Laughter)

(پێکەنین)

-- so how are we going to talk to the aliens?

-- کەواتە ئێمە چۆن قسە لەگەڵ ئالیانەکان دەکەین؟

And if they're 50 light years away, and we call them up,

ئە نەگەر ئەوەن لە دوری پەنجا ساڵی ڕوناکی بن، وە ئێمە بانگیان بکەین،

and you blah, blah, blah, blah, blah,

وە تۆ بڵا، بڵا، بلا، بڵا،

and then 50 years later it comes back and they say, Please repeat?

وە دوای پەنجا ساڵی دی دەگەڕێتەوە وە ئەوان ئەڵێن، تکایە دوبارەی بکەرەوە؟

I mean, there we are.

وە بیستم ئەوەیە ،ئەمە حاڵەکەیە.

Our planet is a good planet because it can keep water.

هەسارەکەی ئێمە هەسارەیەکی باشە لەبەر ئەوەی ئەتوانێ ئاو بپارێزێ.

Mars is a bad planet, but it's still good enough for us to go there

هەسارەی مارس هەسارەیەکی خراپە، بەڵام هەر باشە بۆ ئێمە کە بتوانین بچەنە ئەوێ

and to live on its surface if we're protected.

وە لەسەر ڕوبەرەکەی بژین ئەگەر ئێمە پارێزراو بین.

But Venus is a very bad -- the worst -- planet.

بەڵام هەسارەی ڤینۆس خراپە, -- خراپترین -- هەسارەیە.

Even though it's Earth-like, and even though early in its history

هەر چەندە وەک زەویە, وە هەر چەندە لە مێژویەکی کۆندا

it may very well have harbored Earth-like life,

لەوانەیە وەک زەوی ژیانی تێدا بوبێت,

it soon succumbed to runaway greenhouse --

هەر زوو خۆی بەدەستەوە ئەدا بۆ احتباس حەراری --

that's an 800 degrees [Fahrenheit] surface --

کە ئەمە ڕوبەرەکەی ٨٠٠ پلەی فهرن هایتە --

because of rampant carbon dioxide.

لەبەر کۆنتڕۆڵ نەکردنی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن.

Well, we know from astrobiology that we can really now predict

ئێستا لە فەلەک ناسیەوە ئەوە دەزانین کە ئێمە دەتوانین پێشینی ئەوە بکەین کە

what's going to happen to our particular planet.

چی ڕودەدات لەم هەسارە دیاری کراوەماندا.

We are right now in the beautiful Oreo

ئێستا لە ئۆریۆ جوانەداین

of existence -- of at least life on Planet Earth --

بوونمان هەیە -- بەلایەنی کەمەوە لەسەر هەسارەی زەوی --

following the first horrible microbial age.

دوای یەکەم تەمەنی میکرۆبی کەوتیت.

In the Cambrian explosion, life emerged from the swamps,

لە تەقینەوەکەی کامبریان دا، ژیان لە گەرەکە ئاوە کاندا دەرکەوت،

complexity arose,

ئاڵۆز بوونی پەرەی سەند،

and from what we can tell, we're halfway through.

وە ئەوەی دەتوانین بیڵێین، نیوەیمان تێپەڕاندووە.

We have as much time for animals to exist on this planet

وە ئەوەندە کاتی ئاژەڵمان هەیە کە بوونی هەبێت لەسەر ئەم هەسارەیە

as they have been here now,

هەر وەک لێرە بوون چەنێکە.

till we hit the second microbial age.

هەتا بەردووەم تەمەنی میکرۆبی دەکەوین.

And that will happen, paradoxically --

وە ئەمەش ڕوو دەدات، بەشێوەیەکی موتەناقیز --

everything you hear about global warming --

هەموو ئەو شتانەی گوێ بیستی دەبی لەگەرم بوونی جیهانی --

when we hit CO2 down to 10 parts per million,

کاتێک "سی ئۆ توو" بەش ئەکەین هەتا ئەگاتە ١٠ بەشی لە ملێۆنێک دا،

we are no longer going to have to have plants

ئێمە چیتر هەسارەمان نامێنێت

that are allowed to have any photosynthesis, and there go animals.

ئەو ئەوەش ڕێگە بە هەر پێکهاتێکی ڕوناکی دەدات، وە لە وێوە ئاژەڵەکان دەڕۆن.

So, after that we probably have seven billion years.

بۆیە، لە دوای ئەوەوە پێدەچێت ئێمە حەوت بلێۆن ساڵی تر بژین.

The Sun increases in its intensity, in its brightness,

ڕۆژ چڕ بوونی زیاتر دەکات، لە ڕوناکیەکەدا،

and finally, at about 12 billion years after it first started,

وە لە کۆتایدا، لە دەورو بەری دوانزە بلێۆن ساڵ لە دوای ئەوەی دەستی پێکرد،

the Earth is consumed by a large Sun,

زەوی وردە وردە لەکەڵک ئەکەوێت لەلایەن خۆرەوە،

and this is what's left.

وە ئەمەی لێی دەمێنێتەوە.

So, a planet like us is going to have an age and an old age,

بۆیە، هەسارەیەکی وەک زەوی تەمەنێکی دەبێت تەمەنێکی زۆر کۆن،

and we are in its golden summer age right now.

وە ئێستا ئێمە لەسەردەمی هاوینی زێڕینی تەمەنی زەویدا دەژین.

But there's two fates to everything, isn't there?

بەڵام دوو چارەنووس هەیە بۆ هەموو شتێک، وانیە؟

Now, a lot of you are going to die of old age,

ئێستا، زۆر لە ئێوە بە هۆی پیریەوە ئەمرێت،

but some of you, horribly enough, are going to die in an accident.

بەڵام هەندێک لە ئێوە، بە هۆی کارەساتی دڵ تەزێنەوە دەمرێت.

And that's the fate of a planet, too.

ئا ئەمەشە چارەنووسی هەسارەیەکە، بەهەمان شێوە.

Earth, if we're lucky enough -- if it doesn't get hit by a Hale-Bopp,

زەوی، ئەگەر زۆر خۆش بەخت بێت -- وە لێی نەدرێت لەلایەن مزنب-هالی.

or gets blasted by some supernova nearby

یاخود نەتەقێنرێتەوە لەلایەن پارچەی گەورەوە کە لە بۆشایدە هەیە

in the next seven billion years -- we'll find under your feet.

کە لە حەوت بلێۆن ساڵی داهاتوودا -- لە ژێر پێماندا بەدی دەکرێت.

But what about accidental death?

ئەی چی دەربارەی مردن و لەناو چونی لە ناکاو؟

Well, paleontologists for the last 200 years

زانایانی شارەزای بواری زەوی ناسی لەم ٢٠٠ساڵەی پێشودا

have been charting death. It's strange --

خشتەیەکی هێڵکاری مردنیان داڕشتووە. شتێکی ناموویە --

extinction as a concept wasn't even thought about

لەناوچون وەک بیرۆکە هەرگیز بەلایدا نە چوون وە بیریان لێنەکردۆتەوە

until Baron Cuvier in France found this first mastodon.

تا ئەوکاتەی بارۆن کاڤێر لە فەڕەنسا گیانداری ماستۆ دۆنی دۆزیەوە کە گیاندارێکی بیدائی بووە و شێوەی وەک فیل وابووە.

He couldn't match it up to any bones on the planet,

نەیتوانی ئێسکەکانی ئەو گیاندارە لەگەڵ هیچ گیاندارێکی تری سەر زەوی بەراورد بکات،

and he said, Aha! It's extinct.

لە کۆتایدا وتیی. ئەها! ئەوە گیاندارێکە دەمێکە لەناو چووە.

And very soon after, the fossil record started yielding

هەر دوا بە دوای، ئەو تۆمارەکانی لیستی زەوی ناساند دۆستیان کرد بە دۆزینەوەی

a very good idea of how many plants and animals there have been

بیرۆکەیەکی زۆر باش دەربارەی ئەوەی کە چەند ڕوەک و گیاندار پێشتر هەبووون و

since complex life really began to leave

لەبەر ئاڵۆزی باری ژیان و سەختی لە ناو چووون

a very interesting fossil record.

بەڕاستی تۆمارێکی زۆر بەسووود و دەگمەنە.

In that complex record of fossils,

لەو تۆمارەی زەوی ناسییەدا،

there were times when lots of stuff

ڕۆژگارێک هەبووە کە زۆر گیان لەبەر و ڕوەک و زیندەوەر هەبوون

seemed to be dying out very quickly,

کە زۆر بە خێرای مردوون و لەناو چوون،

and the father/mother geologists

زانایانی بواری جیۆلۆجی

called these "mass extinctions."

بەم جۆرە لەناوچونە دەڵێن "لەناو چونی سەرتاسەری"

All along it was thought to be either an act of God

بەدرێژای ئەو کاتە وای بۆ چوون کە ئەمە ڕەفتارێکی خوا وەند بێت

or perhaps long, slow climate change,

یاخود گۆڕانێکی کەشی دورو درێژی زۆر هێواش و خاو بێت،

and that really changed in 1980,

وە ئەمە بەڕاسستی بەڕاستی گۆڕا لە ساڵی ١٩٨٠.

in this rocky outcrop near Gubbio,

لەم ناوچە شەختە بەرداویانەی نزیک گوبیو،

where Walter Alvarez, trying to figure out

کە والتێر ئەلڤەرێز، هەوڵدەدات

what was the time difference between these white rocks,

جیاوازیەکانی نێوان ئەم بەردە سپیانە بدۆزێتەوە،

which held creatures of the Cretaceous period,

کە بوونەوەرەکانی چەرخی تەباشیری هەڵگرتووە،

and the pink rocks above, which held Tertiary fossils.

وە بەردە پەمەییەکانی سەرەوە، زەوی ناسی یە بەرزەکانی هەڵگرتووە.

How long did it take to go from one system to the next?

چەندی خایاند کە ئام سیستەمە بگۆڕێت لە یەکێکیانەوە بۆ ئەوی تریان؟

And what they found was something unexpected.

وە ئەوەی دۆزیانەوە شتێکی چاوەڕوان نەکراو بوو.

They found in this gap, in between, a very thin clay layer,

لەم بۆشاییەدا، تابا قێکی قوووڕی تەنکیان دۆزیەوە،

and that clay layer -- this very thin red layer here --

وەئەو تەبەقە قووڕە -- ئەم تەبەقە قووڕە سوورەی ئێرە --

is filled with iridium.

پڕە لە ئێریدۆم.

And not just iridium; it's filled with glassy spherules,

تەنها ئیریدیۆم نا؛ پڕە لە شوشەواتی خڕ،

and it's filled with quartz grains

وە پڕە لە دەنکە کوەرتز

that have been subjected to enormous pressure: shock quartz.

وە ئەمە خراوەتە بەر پەستانێکی زۆر گەورەوە: کوارتزی لە پڕ.

Now, in this slide the white is chalk,

ئێستا، لەم سلایدەدا .سپییەکە تەباشیرە،

and this chalk was deposited in a warm ocean.

وە ئەم تەباشیرە لە زەریایەکی گەورەوە دروستکراوە.

The chalk itself's composed by plankton

تەباشیرەکە خۆی لە بوونەوەرەوە زیندووە هەڵوەشەوەکانەوە شێوەی وەرگرتووە

which has fallen down from the sea surface onto the sea floor,

کەلەسەر ڕووبەری دەریاکەوە کەوتۆتە ناو بنی دەریاکە،

so that 90 percent of the sediment here is skeleton of living stuff,

بۆیە لە سەدا نەووەی ئەم پارچە بچووکانە لە خوارەوە پەیکەرێکەری شتێ زیندووە،

and then you have that millimeter-thick red layer,

پاشان ئەم تەبەقە سوورە تەنکە ملیمەتر یەمان هەیە،

and then you have black rock.

وە پاشان بەردی ڕەش هەیە.

And the black rock is the sediment on the sea bottom

وە بەردە ڕەشەکە پارچە بچووکەکەانی وەستاوی بنی دەریاکەیە

in the absence of plankton.

لە غیابی بوونەوەرە زیندووە هەڵواسراوەکاندا.

And that's what happens in an asteroid catastrophe,

وە ئەمەش ئەوەیە لە ڕوو دەدات لە ئەستێرەی دەریا، هەسارەی بچوکدا،

because that's what this was, of course. This is the famous K-T.

لەبەر ئەوەی ئەمە مەوە بوو. ئەمە کەی - تی بەناوبانگە.

A 10-kilometer body hit the planet.

لاشەیەک لە دووری ١٠ کیلومەتر بەر هەسارەکە دەکەوێت.

The effects of it spread this very thin impact layer all over the planet,

شوێنەواری بڵاوبوونەوەی ئەم ئاسەواری تەبەقەیە کە دەورو بەری هەسارەکە،

and we had very quickly the death of the dinosaurs,

وە زۆر بە خێرای مردنی دایناسورەکانمان بووە،

the death of these beautiful ammonites,

مردنی ئەم جوانانە،

Leconteiceras here, and Celaeceras over here,

لێرەوە سیلیسرات، وە لێرە لیکۆزات،

and so much else.

وە زۆری تر.

I mean, it must be true,

مەبەستم ئەوەیە، ئەبێت ڕاست بێت،

because we've had two Hollywood blockbusters since that time,

لەبەر ئەوەی دوو فیلمی هۆڵیوودمان هەبووە لەو کاتەدا،

and this paradigm, from 1980 to about 2000,

وە ئەم نموونەیە، لە ١٩٨٠ بۆ دەوروبەری ٢٠٠٠،

totally changed how we geologists thought about catastrophes.

بەتەواوی ئەوەی گۆڕی کە ئێمە زەوی ناسان بیرمان کردۆتەوە دەربارەی کارەساتەکان،

Prior to that, uniformitarianism was the dominant paradigm:

پێش ئەوە، بیردوزی بەیەکبوون زەقترین نموونەبووە:

the fact that if anything happens on the planet in the past,

ڕاستی ئەوەی هەرشتێک ڕووی دابێت لە ڕابردوویەوە لەسەر هەسارەکە،

there are present-day processes that will explain it.

پڕۆسەی ئەمڕۆمان هەیە کە ئەو روودانە شی دەکاتەوە.

But we haven't witnessed a big asteroid impact,

بەڵام ئێمە تەئسیرێکی گەورەی ئەم هەسارە بچوکەمان نەبینیوە،

so this is a type of neo-catastrophism,

کەواتە ئەمە جۆرێکە لە کاریثەی تازە،

and it took about 20 years for the scientific establishment

وەنزیکەی ٢٠ساڵی ویستووە بۆ زانایان دایبمەزرێنن

to finally come to grips: yes, we were hit;

تالە کۆتایدا هاتە دەستمانەوە: بەڵێ، بەری کەوتین؛

and yes, the effects of that hit caused a major mass extinction.

وە بەڵێ، تەئسیری ئەو بەرکەوتنە بوو بە هۆی لەناوچوونە سەرتاسەریە گەورەکە.

Well, there are five major mass extinctions

پێنج جۆرەی سەرەکی لەناوچوونی سەرتاسەریمان هەیە

over the last 500 million years, called the Big Five.

بۆزیاتر لە ٥٠٠ملێۆن ساڵی ڕابردوو پێیان وتراوە پێنجە گەورەکە.

They range from 450 million years ago

٤٥٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر کۆمەڵە کراون

to the last, the K-T, number four,

بۆ کۆتای:کەی تی، یەکە ژمارە چوار،

but the biggest of all was the P, or the Permian extinction,

بەڵام لە هەموویان گەورەتر هەبوو کە پێیان دەوت پی، یان لەناوچوونی سەرتاسەری پێرمیان،

sometimes called the mother of all mass extinctions.

هەندێ جار پێی وتراوە دایکی هەموو لەناوچوونی سەرتاسەرییەکان.

And every one of these has been subsequently blamed

وە هەریەکێک لەمانە دوای ئەمە لۆمەکراون

on large-body impact.

لەسەر کارتێکردنی لاشەی گەورە.

But is this true?

بەڵام ئایا ئەمە ڕاستە؟

The most recent, the Permian, was thought to have been an impact

تازەترینیان، چاخی پێرمی، وازانراوە کە هێزێکی شکێنەربووە

because of this beautiful structure on the right.

لەبەو ئەم هەیکەلە جوانەی لای ڕاست.

This is a Buckminsterfullerene, a carbon-60.

ئەمە باکمنسرفویرین، کاربونێکی پلە ٦٠'ە.

Because it looks like those terrible geodesic domes

لەبەر ئەوەی لەو جیودیسە قووبە خراپانە دەچێ

of my late beloved '60s,

بۆسەدە شێستەکانمی.

they're called "buckyballs."

پێیان ئەوترێت "تۆپی بۆکێ".

This evidence was used to suggest

ئەم دەلیلە بەکارهێنراوە بۆ پێشنیار کردن

that at the end of the Permian, 250 million years ago, a comet hit us.

کەلە کۆتای چاخی پێرمیان، ٢٥٠ ملێۆن ساڵ لەمەوبەر، لاشێکی ئاسمانی بەرمان کەوتووە.

And when the comet hits, the pressure produces the buckyballs,

وەکاتێ مزنبەکە بەری ئەکەوێت، پەستانەکە تۆپی بۆکێ بەرهەم دێنێت.

and it captures bits of the comet.

وە لدغات دروست دەکا لەسەر منزبەکە

Helium-3: very rare on the surface of the Earth, very common in space.

هیلیۆمی پلە-٣؛ زۆر دەگمەنە لەسەر ڕوبەری زەوی، وە زۆر باوە لە بۆشای ئاسمان.

But is this true?

بەڵام ئایا ئەمە ڕاستە؟

In 1990, working on the K-T extinction for 10 years,

لە ساڵی ١٩٩٠، کارکردنەوە لەسەر لەناوچوونی "کەی-تی"بۆ ماوەی ١٠ساڵ،

I moved to South Africa to begin work twice a year

ڕۆێشتم بۆ باشوری ئەفریقا بۆ ئەوەی کاربکەم دوو جار لە ساڵێکدا

in the great Karoo desert.

لە بیابانی کارۆی مەزن.

I was so lucky to watch the change of that South Africa

زۆر بە بەخت بووم بۆ بینینی شەو گۆڕانە لە باشوری ئەفریقا

into the new South Africa as I went year by year.

بۆ ئەفریقای باشوری نوێ کاتێ ساڵ بە ساڵ م بەسەر ئەبرد.

And I worked on this Permian extinction,

وەکارم لەسەر لەناو چوونی پێرمی کردووە،

camping by this Boer graveyard for months at a time.

خێمەم هەڵڵاوە وە لە ئەم قەبرانە بۆ چەند مانگێک.

And the fossils are extraordinary.

وە پاشماوەکان زۆر جوانن.

You know, you're gazing upon your very distant ancestors.

دەزانن، شێوەی سەیری مێژو ناسان دەکەن

These are mammal-like reptiles.

ئەم شیردەرانە وەک خشۆکەکان وان.

They are culturally invisible. We do not make movies about these.

ئەمانە لە ناو کەلتورەکان نابینرێن. ئێمە فیلم لەسەر ئەمانە ناکەین.

This is a Gorgonopsian, or a Gorgon.

ئەمە گورگانە یان گورگونسیان.

That's an 18-inch long skull of an animal

ئەمە ئێسکی ئاژەڵێکە بە درێژای ١٨ ئینج

that was probably seven or eight feet, sprawled like a lizard,

ئەمە لەوانەیە ٧ بۆ ٨ پێ بێت وەک "لیزەرد"قووڕی درێژی پان بێت،

probably had a head like a lion.

لەوانەیە سەری وەک شێربێ.

This is the top carnivore, the T-Rex of its time.

ئەمە گۆشت خۆرە تی-ڕیکس ی کاتی خۆیەتی.

But there's lots of stuff.

بەڵام زۆریش هەیە.

This is my poor son, Patrick.

ئەمە کوڕە فەقیرەکەمە پاتریک.

(Laughter)

(پێکەنین)

This is called paleontological child abuse.

ئەمە پێی دەوترێت خواندنەوەی هەسارەکان بەرامبەر منداڵ.

Hold still, you're the scale.

ڕێک بووەستە ئێستا تۆ خشتەی.

(Laughter)

(پێکەنین)

There was big stuff back then.

لە ڕابردوودا شتی گەورە هەبوو.

Fifty-five species of mammal-like reptiles.

٥٥ جۆری شیردەرەکان وەک خشۆکەکان.

The age of mammals had well and truly started

چاخی شیردەرەکان بە باشی و بە ڕاستی دەستی پێ کردووە

250 million years ago ...

٢٥٠ ملێۆن ساڵ لەمەو بەر...

... and then a catastrophe happened.

... وەپاشان کارەساتێک ڕووی دا.

And what happens next is the age of dinosaurs.

وە پاش ئەوە چاخی دایناسوورەکان ڕوویدا.

It was all a mistake; it should have never happened. But it did.

هەمووی هەڵە بوو؛ ئەبوایە هەرگیز ڕوی نەدایە. بەڵام ڕوویدا.

Now, luckily,

ئیستا، بە بەختانە،

this Thrinaxodon, the size of a robin egg here:

ئەم تریناکساودونەکە لێرەدا بەقەدەر هێلکەی بولبلێک ئەبێت:

this is a skull I've discovered just before taking this picture --

ئەم ئێسکە پێش ئەوەی وێنەکەی بگرم دۆزیمەوە --

there's a pen for scale; it's really tiny --

قەڵەمێ هەبوو بۆ ئەوەی پلەی قیاسەکان تێبگەین، بە ڕاستی بچوکە --

this is in the Lower Triassic, after the mass extinction has finished.

ئەمە چاخی تریاسیکی خوارەوەیە، دوای کۆتای لەناوچوونی سەرتاسەری.

You can see the eye socket and you can see the little teeth in the front.

ئەتوانی کونی چاوەکە بببینیت، وا ئەتوانیت ژوردانە بچوکەکانە ببینیت لە پێشەوە.

If that does not survive, I'm not the thing giving this talk.

ئەگەر ئەو ئێسکە زیانی پێ بگەیەندرێت، ناتوانم ئەم موحازەرەیەتان پێ بڵێم.

Something else is, because if that doesn't survive, we are not here;

شتێکی تر هەیە ئەویش ئەوەیە ئەگەر ئەو ئێسکە زیانی پێ بگەیشتبایە ئێمە لێرە نەدەبووین؛

there are no mammals. It's that close; one species ekes through.

شیردەرەکان لێ نیە، هەموو جۆرەکان بەر هەڵستی مانەوە بەردەوامی دەکەن.

Well, can we say anything about the pattern of who survives and who doesn't?

ئایا، ئەتوانین شتێک بڵێین دەربارەی نمونەیەک کە ببێ بەرداوامیش ئەبێت لەسەر ژیان و کێ لەناو ئەچێت؟

Here's sort of the end of that 10 years of work.

ئەمە جۆرێکە لە کۆتای هێنان بە کاری ١٠ ساڵ.

The ranges of stuff -- the red line is the mass extinction.

مەودای شتەکان -- هێڵە سوورەکە لەناوچوونی بە کۆمەڵ دەنوێنێ.

But we've got survivors and things that get through,

بەڵام لامانە بەردەوارم بووە لەسەر ژیان و ڕزگاری بووە.،

and it turns out the things that get through preferentially are cold bloods.

وە دەرکەوتووە، ئەوانەی بەردەوام بوون لە خوێن ساردەکان بوون.

Warm-blooded animals take a huge hit at this time.

ئاژەڵە خوێن گەرمەکان زیانێکی گەورەیان بەرکەووتووە ئەم جارە.

The survivors that do get through

ئەو ڕزگار بوانەی کە لە ژیاندا سەرکەوتوون

produce this world of crocodile-like creatures.

ئەو ژیانە پێک دێنن کە هەمووی وەک تیمساح وان.

There's no dinosaurs yet; just this slow, saurian, scaly, nasty,

یێشتا دەیناسور نیە؛ تەنها ئەم شوێنە قورس و ناخۆشە و پیسە،

swampy place with a couple of tiny mammals hiding in the fringes.

جووتێ شیردەرەکانی بچووک کە خۆیان شاردۆتەوە لە قەراغەکاندا.

And there they would hide for 160 million years,

وە لەویا خۆیان دەشارنەوەوە بۆ ١٦٠ملیۆن ساڵ،

until liberated by that K-T asteroid.

هەتا ڕزگاریان دەبێت لەلایەن هەسارە بچوکەکەی "کەی-تی"

So, if not impact, what?

کەواتە ئەگەر پێک دادان ڕوو نەدات چی؟

And the what, I think, is that we returned, over and over again,

وە ئەوەی ڕووی دەدا بە ڕای من، گەڕانەوە بووو دووبارە و دووبارە.

to the Pre-Cambrian world, that first microbial age,

بۆ جیهانی پێش کامبریان، بۆ چاخی یەکەم میکرۆبەکان،

and the microbes are still out there.

وە میکرۆبەکان تا ئێستا لە دەرەوەن.

They hate we animals.

ڕقیان لێمانە، ئێمەی ئاژەڵ.

They really want their world back.

ئەوان دەیانەوێت جیهانەکەی خۆیان بگەڕێننەوە.

And they've tried over and over and over again.

وە ئەوان هەوڵیان داوە دووبارە.

This suggests to me that life causing these mass extinctions

ئەمەش ئەمان بات بۆ بیرۆکەی ئەوەی کە ژیان بۆتە هۆی لەناوچوونی سەرتاسەری

because it did is inherently anti-Gaian.

وە لەبەر ئەوەی ئەوەش بە سروشت پێجەوانەی غایایە.

This whole Gaia idea, that life makes the world better for itself --

ئەم بیرۆکەکەی غایا، کەوا لە ژیان دەکات کە باشتر بگونجێت بۆ خۆی --

anybody been on a freeway on a Friday afternoon in Los Angeles

هەرچ کەسێک ئەتوانێت لە ڕێگەیا بێت لە ڕۆژێکی هەینی پاش نیوەڕۆ بەرە و لۆس ئانجەلوس

believing in the Gaia theory? No.

بڕوای بە بیردۆزی غایا دۆبێت؟ نەخێر.

So, I really suspect there's an alternative,

کەواتە، من وای بۆ دەچم کە بەدیلێک هەبێت،

and that life does actually try to do itself in --

وە ژیان هەوڵ دەدات بە داستی خۆی خۆی لە ناو ببات --

not consciously, but just because it does.

نەک لەبەر ئەوەی کە خۆی بڕیار دەدات، بەڵکوو تەنها لەبەر ئەوەی ئەوە ڕوودەدات.

And here's the weapon, it seems, that it did so over the last 500 million years.

وە ئەمەش چەکەکەیە، لەوە ئەچێ، کە ئەوەی کردبێت لەم ٥٠٠ ساڵی دوای.

There are microbes which, through their metabolism,

چەند میکرۆبێک هەیە بە ڕێگەی گۆڕانکاری میتابۆلزمی لە خۆیدا،

produce hydrogen sulfide,

هەڵدەستێت بە بەرهەم هێنانی گوگردیدی هایدرۆجین،

and they do so in large amounts.

ئەمەش بە بڕی زۆر گەورە ڕودەدات.

Hydrogen sulfide is very fatal to we humans.

گوگردیدی هایدرۆجین ماددەیەکی کوشندەیە بۆ ئێمەی مرۆڤ.

As small as 200 parts per million will kill you.

بڕی ٢٠٠ بەشی بۆ یەک ملێۆن بەشی ئەبێت بەهۆی مردن.

You only have to go to the Black Sea and a few other places -- some lakes --

ئەتوانی تەنها سەردانی دەریای ڕەش بکەین یان چەند شوێنێکی تر -- کە دەریای لێبێت --

and get down, and you'll find that the water itself turns purple.

وردە وردە بچیتە قوڵای یەوە، ئەوکاتە ئەبینیت ئاوەکەشی ڕەنگی ئەرخەوانیە.

It turns purple from the presence of numerous microbes

ئەو ڕەنگە ئەرخەوانەی بەهۆی بڕی زۆری میکرۆبات لەناویدا وەرگرتووە

which have to have sunlight and have to have hydrogen sulfide,

کە پێویستی بە تێشکی خۆرەوە هەیە بۆ ئەوەی بگۆڕێت بە گوگردیدئ هایدرۆجین،

and we can detect their presence today -- we can see them --

ئەتوانین هەست بە بوونیان بکەین ئێستا وە -- ئەتوانین بیان بینین --

but we can also detect their presence in the past.

وە هەروەها دەتوانین بوونیان تێبینی بکەین لە ڕابردودا.

And the last three years have seen

وە سێ ساڵی پێشوو

an enormous breakthrough in a brand-new field.

کرانەوەیاکی زۆر گەورەی بە خۆیەوە بینی لە بوارێکی زۆر نوووێدا.

I am almost extinct --

من خەریکە لەناوبچێم --

I'm a paleontologist who collects fossils.

من زانایەکم ئێسک و پرووسکی کۆن کۆدەکاتەوە.

But the new wave of paleontologists -- my graduate students --

بەڵام شەپۆلی تازەی زانایانی ئەم بوارە -- واتە خوێندکارەکانم لە کۆلێژ --

collect biomarkers.

ئەوان نیشانە سروشتی یەکان کۆدەکاتەوە.

They take the sediment itself, they extract the oil from it,

ئەوان ئەو چینە نیشتوانە وەردەگرن و ڕؤنەکە بە تەنها پێ دەردەهێنن،

and from that they can produce compounds

وە لە ڕێگەی ئەوەوە ئاوێتەکان بەرهەم دەهێنن

which turn out to be very specific to particular microbial groups.

کە پەیوەندی هەیە بە جۆرێکی دیاری کراوی مۆڵگە میکرۆبیەکان.

It's because lipids are so tough, they can get preserved in sediment

لەبەر ئەوەی ئەو ڕۆن و زەیتانە ئەوەندە بەهێزن، دەتوانرێت بە پارێزراوی لە ناو ئەو چینە نیشتوانە بمێننەوە

and last the hundreds of millions of years necessary,

وە بۆ سەدەها ملیۆنساڵ بمێننەوە،

and be extracted and tell us who was there.

و پێمان بڵێ کێ لێرەدا ژیاوە و بوونی هەبووە وە بەستمان زیندەوەران سەر زەوی یە.

And we know who was there. At the end of the Permian,

وە ئەزانین کێ لێرە بووە. لە کۆتای چاخی پێرمیان،

at many of these mass extinction boundaries,

لە هەمبەر زورێک لەم لەناوچوونی بە کۆمەڵدا،

this is what we find: isorenieratene. It's very specific.

ئەوەمان بۆ دەرکەوت: ئایزورینیاراتین. ئەوەیە کە پەیوەندی بەو چاخەوە هەیە.

It can only occur if the surface of the ocean has no oxygen,

ئەوەش بەس لە کاتێک ڕوودەدات کە ڕووکەشی ئۆقیانووس هیچ ئۆکسجینی تیا نەبێت،

and is totally saturated with hydrogen sulfide --

وە هەمووی سەرتاسەر داپۆشرابێت بە گوگردیدی هایدرۆجین --

enough, for instance, to come out of solution.

بە بڕێکی تەواو، بۆ نموونە، :بۆ ئەوەی بگەینە ئانجام.

This led Lee Kump, and others from Penn State and my group,

ئەمە وای لە (لی کامب)و ئەوانەی تر لە زانکۆی پنسلڤانیا و گرووپەکەی من کرد،

to propose what I call the Kump Hypothesis:

کە پێشنیاری ئەوە بکەین کە ناوم نابە باڵگە نەویستی کامب:

many of the mass extinctions were caused by lowering oxygen,

زۆربەی زۆری ئەو لەناوچوونە سەرتاسەریە بە هۆی کەمی یان نەبوونی ڕێژەی ئۆکسجین بوو،

by high CO2. And the worst effect of global warming, it turns out:

وە زۆری ڕێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن. وە دەرکەوت، کە خراپتین کارتێکەر لەسەر گەرمبوونی جیهانی،

hydrogen sulfide being produced out of the oceans.

ئەوەیە کە گوگردیدی هایدرۆجین لە ئۆقیانووسەکانەوە بەرهەم دێت.

Well, what's the source of this?

ئەی سەرچاوەی ئەم جۆرە کیبریتە چییە؟

In this particular case, the source over and over has been flood basalts.

لەم حاڵەتەدا، سەرچاوەی دوووبارە و دوووبارە لافاوی باز لت بوو.

This is a view of the Earth now, if we extract a lot of it.

ئائەوەیە دیمەنی زەوی ئێستا، ئەگەر زیاترمان لێوەرگرتوو لێ دەرهێنا.

And each of these looks like a hydrogen bomb;

ئەوە وەک و ئەوە وایە کە هەریەکێکیان بۆمبێکی هایدرۆجینی بێت؛

actually, the effects are even worse.

لە ڕاستیدا، کارتێکەریەکان زۆر لەوە خراپترن.

This is when deep-Earth material comes to the surface,

ئەمەشی لە کاتێکدایە کە بڕێکی زیاتر لە کانزا جۆراو جۆرەکانی زەوی دەردەهێنرێت بۆ سەر ڕووی زەوی،

spreads out over the surface of the planet.

بڵاوو دەکرێتەوە بەسەر سەرتاسەری هەسارەی زەویدا.

Well, it's not the lava that kills anything,

تەنها گڕکانەکان نییە، کە هەموو شتێک لەگەڵ خۆیدا لەناو ئەبات،

it's the carbon dioxide that comes out with it.

بەڵکوو ئەو دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەیە کە لە گڕکانەکان بەرز ئەبێتەوە.

This isn't Volvos; this is volcanoes.

ئەمە ئۆتۆمبێلی ڤۆڵڤۆ نیە ،ئەمە گڕکانەکانە!!

But carbon dioxide is carbon dioxide.

بەڵام دووەم ئزکسیدی کاربۆن، دووەم ئۆلکسیدی کاربۆنە.

So, these are new data Rob Berner and I -- from Yale -- put together,

کەواتە ئەمە هەموو ئەو زانیاریانەیە کە لەگەڵ (ڕۆب بێرنی)لە زانکۆی -- یاڵ -- کۆمان کردەوە،

and what we try to do now is

وە ئەوەی کە هەووڵ ئەدەین کە پێی هەستین ئەوەیە

track the amount of carbon dioxide in the entire rock record --

بە دوادا چوون بکەین بۆ تۆمارکردنی بڕی دووەم ئۆکسیدە کاربۆن لە تۆماری بەردیدا هەر هەمووی --

and we can do this from a variety of means --

وە دەتوانین ئەم کارە ئەنجام بدەین بە چەند ڕێگەیەک --

and put all the red lines here,

وە هەموو خەتە سوورەکان لێرەدا دادەنێین،

when these -- what I call greenhouse mass extinctions -- took place.

کاتێک ئەم ڕووداوانە ڕووی دا -- کە ناوی دەنێین لە ناوچوونی شووشەکان

And there's two things that are really evident here to me,

وە دوو شت هەیە لێرەدا کە زۆر جێی بەڵگەن بۆ من،

is that these extinctions take place when CO2 is going up.

ئەوەیە کە ئەم لە ناو چوونە بە کۆمەڵانە ڕوو دەدات کاتێک کە ڕێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیاد دەکات.

But the second thing that's not shown on here:

بەڵام دووەم شت کە لێرەدا دەرمان نەخستتوە:

the Earth has never had any ice on it

زەری هیچ سەهۆڵی لەسەر نەبووە

when we've had 1,000 parts per million CO2.

کاتێ کە ١٠٠٠ بەشمان هەبووە بو هەر ملیۆنێک لە دووەم ئۆکسیدە کاربۆن.

We are at 380 and climbing.

ئێستا لە ئاستی ٣٨٠ داین و سەردەکەوین.

We should be up to a thousand in three centuries at the most,

دەبێت بگەینە ئاستی ١٠٠٠ لە سێ سەدەدا بە لایەنی زۆرەوە،

but my friend David Battisti in Seattle says he thinks a 100 years.

بەڵام داڤید باتیستی هاوڕێم لە سیاتڵ ئەڵێ کە پێوویستمان بە سەد ساڵە.

So, there goes the ice caps,

بۆیە ئەم چینە داپۆشراوانە بە سەهۆڵ،

and there comes 240 feet of sea level rise.

وە ئەم ٢٤٠پێ =٧٣م لە ئاستی ڕووی دەریاوە.

I live in a view house now;

لە ماڵێکدا دەژیم کە باڵکۆنی هەیە ئێستا؛

I'm going to have waterfront.

وای لێدێت کە دیمەنێکی ئاویم لەبەر چاودا دەبێ.

All right, what's the consequence? The oceans probably turn purple.

ئەی دوای ئەمە چی ڕوودەدات؟ هەموو ئۆقیانووس دەبێت بە ڕەنگێکی پەمەی.

And we think this is the reason that complexity took so long

بەبڕوای ئێمە ئەوەیە ئەو هۆکارەی کە ئێمە هەموو ئاڵۆزکاری یەی دوورودرێژ

to take place on planet Earth.

بۆ ئەوەی ئەم گۆڕانکاریە لەسەر زەوی ڕووبدات.

We had these hydrogen sulfide oceans for a very great long period.

ئێمە زۆر دەمێکە ئۆقیانووسەکانمان تێرربووە بە گوگردیدی هایدرۆجین بۆ ماوەیەکی دورو درێژ.

They stop complex life from existing.

رێ لە ژیانی ئاڵۆزدەگرن لە هەبووندا.

We know hydrogen sulfide is erupting presently a few places on the planet.

ئێمە دەزانین کە گوگردیدی هایدرۆجین بوونی هەیە لە زۆر شوێنی سەر زەویدا.

And I throw this slide in -- this is me, actually, two months ago --

ئێستا ئەم سلایدەتان نیشان دەدەم -- ئەمە منم، دوو مانگ لەمەو بەر --

and I throw this slide in because here is my favorite animal, chambered nautilus.

وە ئێستا سلایدێکی ترتان نیشان دەدەم لەبەر ئەوەی ئەمە گیاندارەموفەزەلەکەمە.

It's been on this planet since the animals first started -- 500 million years.

لەسەر ئەم هەسارەیە بووە لە سەرەتای بوونی گیانداراندا ٥٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەو بەر.

This is a tracking experiment, and any of you scuba divers,

ئەمە تاقی کردنەوەیەکی بە دوادا چوونە، کەسێ لە ئێوە مەلەوانەی سکوبایە؟.

if you want to get involved in one of the coolest projects ever,

ئەگەر بتانەوێت بچنە ناو یەکێ لە خۆشترین پڕۆژەکانەوە،

this is off the Great Barrier Reef.

ئەمە لە دەرەوەی ئەم چینە مەرجانیە مەزنەیە.

And as we speak now,

لەم کاتەدا ئێمە قسە دەکەین

these nautilus are tracking out their behaviors to us.

ئەم نیوتلوسانە رەفتاری خۆیان دەگۆڕن لەبەرژەوەندی ئێمە کاتێک کە لەوێ دەبین.

But the thing about this is that every once in a while

بەڵام تەنها شتێک دەربارەی ئەو ئەوەیە کە هەرجارێ لە ماوەیەکی دیاریکراودا

we divers can run into trouble,

ئێمەی مەلەوان کە لەوانەیە تووشی گرفت ببین،

so I'm going to do a little thought experiment here.

ئێستا هەڵدەستم بەتاقی کردنەوەیەکی مێشکی بچکۆلە.

This is a Great White Shark that ate some of my traps.

ئەمە قرشێکی سپی گەورەیە کە هەندێک لەداوەکانی منی خواردووە.

We pulled it up; up it comes. So, it's out there with me at night.

بەرزمان کردەوە؛ هەتا سەرەوە. ئەوە لەگەڵمدایە بەم شەوە.

So, I'm swimming along, and it takes off my leg.

بۆیە، لەگەڵی مەلە دەکەم، وە گازی گرت لە قاچم.

I'm 80 miles from shore, what's going to happen to me?

٨٠ میل دوورم لە کەنارەوە، هیچم لێ بەسەر دێت؟

Well now, I die.

ئێستا، ئەمرم.

Five years from now, this is what I hope happens to me:

پێنج ساڵی تر، هیوادارم ئەمەم لێ ڕوبدات:

I'm taken back to the boat, I'm given a gas mask:

ئەمگەڕێننەوە بۆلای بەلەمەکە، ماسکێکی گازی پێم ئەبەخشرێت:

80 parts per million hydrogen sulfide.

لە ملیۆنی ٨٠ بەشی گوگردیدی هایدرۆجین.

I'm then thrown in an ice pond, I'm cooled 15 degrees lower

پاشان فڕێ دەدرێمە ناو حەوزێکی سەهۆڵی یەو، سارد دەکرێمەوە تا ١٥ پلە سارد تر

and I could be taken to a critical care hospital.

وە لەوانەیە ببرێم بۆ نەخۆشخانە بۆ بەشی حاڵەتە چاودێری تایبەت.

And the reason I could do that is because we mammals

وە ئەم هۆکارەی کە من دەتوانم ئەمە بکەم لەبەر ئەوەیە کە ئێمە شیردەرەکان

have gone through a series of these hydrogen sulfide events,

بە زنجیرەیەک لەم ڕووداوی گوگردیدی هایدرۆجینانە دا تێ پەڕیوین،

and our bodies have adapted.

وە لاشەکانمان ڕاهاتووە.

And we can now use this as what I think will be a major medical breakthrough.

وە ئێستا دەتوانین ئەمە بەکاربهێنین وەک تازەگەری یەکی سەرەکی بواری پزیشکی

This is Mark Roth. He was funded by DARPA.

ئەمە مارک ڕۆسە، وەکالەتی دارپا توبڵیان بۆ کردووە،

Tried to figure out how to save Americans after battlefield injuries.

هەوڵیداوە لە چۆنیەتی ڕزگارکردنی ئەمریکیەکان بدۆزێتەوە بە برینداربوونی جەنگە مەیدانیەکانیان.

He bleeds out pigs.

ئەو بەرازی تەریف کردووە.

He puts in 80 parts per million hydrogen sulfide --

٨٠ بەشی لە ملیۆنێ گوگردیدی هایدرۆجینی بۆ داناوە --

the same stuff that survived these past mass extinctions --

هەمان ئەم شتانە لە ناو چوونە سەرتاسەری یەکانی ڕزگار کردووە --

and he turns a mammal into a reptile.

وە مەمیلەکانی کردوە بە خشۆکەکان.

"I believe we are seeing in this response the result of mammals and reptiles

"بە بڕوای من وەڵامی نەتیجەی مەمیلەکان و خشۆکەکان دەبینین

having undergone a series of exposures to H2S."

بەچونە ژێر کاریگەری زنجیرەیەک لە گوگردیدی هایدرۆجین."

I got this email from him two years ago;

ئەم ئیمێڵەم لەوەوە پێگەیشت دووساڵ لەمەو بەر؛

he said, "I think I've got an answer to some of your questions."

وتی: "وابزانم وەڵامی هەندێ لە پرسیارەکانم دەست کەووتووە."

So, he now has taken mice down

وە، مشکەکان خستە ژێر تاقی کردنەوەکانیەوە

for as many as four hours, sometimes six hours,

وە بۆ ماوەیەکی زۆر لە چوار سەعات وە شەش سەعات،

and these are brand-new data he sent me on the way over here.

وە ئەمە زانیاری زۆر نووێیە بۆی ناردووم لە ڕێگەم بۆ ئێرە.

On the top, now, that is a temperature record of a mouse who has gone through --

لەسەرەوە، ئێستا، پلەی گەرمی مشکێکە کەلەژێر تاقی کردنەوەدا بووە --

the dotted line, the temperatures.

وە ئەو ڕیزە خاڵە، پلەی گەرمیەکانە.

So, the temperature starts at 25 centigrade,

کەوەتە پلەی گەرمیەکە لە ٢٥ پلەی سەدیدایە،

and down it goes, down it goes.

وە دادە بەزێ، و نزمی دەبێنێتەوە.

Six hours later, up goes the temperature.

وە دوای شەش سەعات، پلەی گەرمیەکەی بەرز دەبێتەوە.

Now, the same mouse is given 80 parts per million hydrogen sulfide

ئێستا، هەمان مشک ٨٠ بەشی لە ملیۆنێ گوگردیدی هایدرۆجینی پێ دەدرێ

in this solid graph,

لەم پێنە بەیانیەدا،

and look what happens to its temperature.

سەیرکەن پلەی گەرمیەکەی چی لێدێت.

Its temperature drops.

پلەی گەرمیەکەی دادەبەزێ.

It goes down to 15 degrees centigrade from 35,

لە ٣٥ پلەی سەدیەوە دادەبەزێت بۆ ١٥ پلەی سەدی،

and comes out of this perfectly fine.

وە لە تاقی کردنەوەکە دەردەچن بە باشترین شێوە.

Here is a way we can get people to critical care.

ئەمە ڕێگەیەکە کە دەتوانین خەڵکی ڕاکێشین بۆ نەخۆشخانەی حاڵەتە چاودێری تایبەتەکان.

Here's how we can bring people cold enough to last till we get critical care.

ئەمە چۆنێتی ئەو ڕێگەیەیە کە چۆن دەتوانین خەڵک بهێنین کە پلەی سەدی یان زۆر نزم دەبێت هەتا دەگەنە نەخۆشخانە.

Now, you're all thinking, yeah, what about the brain tissue?

ئێستا، هەمووتان دەپرسن، بەڵێ، ئەی شانەی مێشک؟

And so this is one of the great challenges that is going to happen.

وە ئەمە یەکێکە لە مەزنترین ڕووبەڕوبونەوەکانی کە ڕوودەدات.

You're in an accident. You've got two choices:

ئێوە لە ڕودابێکدان. دوو هەڵبژاردنتان لەبەر دەستایە:

you're going to die, or you're going to take the hydrogen sulfide

یان دەمرن، یان دەبێت گوگردیدی هایدرۆجینتان بدرێتێ

and, say, 75 percent of you is saved, mentally.

با بڵێین لە سەدا ٧٥ تان زیان بە مێشکتان نەگە شتووە.

What are you going to do?

چی دەکەن؟

Do we all have to have a little button saying, Let me die?

ئایا هەموومان دووگمەیەکمان هەیە بڵێی، با بمرم؟

This is coming towards us,

ئەمەمان بۆ دێت،

and I think this is going to be a revolution.

بە بڕوای من ئەمە شۆڕشێک دەبێت.

We're going to save lives, but there's going to be a cost to it.

ئێمە ژیان ڕزگاردەکەین، بەڵام ئەمە نرخی دەبێت.

The new view of mass extinctions is, yes, we were hit,

سەیرکردنە نوێی لەناو چوونە سەرتاسەری بکات ئەوەیە دەڵێ بە ڵێ ئێمە لێرەداین،

and, yes, we have to think about the long term,

وە بەڵێ ئێمە دەبێ دوور بیر بکەینەوە،

because we will get hit again.

لەبەر ئەوەی دووبارە لێدەدرێنەوە.

But there's a far worse danger confronting us.

بەڵام مەترسیەکی گەورە ڕوبەڕومان دەبێتەوە.

We can easily go back to the hydrogen sulfide world.

زۆر بە ئاسانی دەتوانین بگەڕێینەوە بۆ جیهانی گوگردیدی هایدرۆجین.

Give us a few millennia --

کۆزێ هەزار ساڵمان بەنێ --

and we humans should last those few millennia --

وە ئێمەی ئادەمیزاد دەبێت بەردەوام بین لەو هەزار ساڵانەدا --

will it happen again? If we continue, it'll happen again.

ئایا دووبارە ڕودەداتەوە ؟ ئەگەر بەردەوام بین، بەڵێ ڕوو دەداتەوە دووبارە.

How many of us flew here?

چەند لە ئێمە بە فڕۆکە هاتووە بۆ ئێرە؟

How many of us have gone through

چەند لە ئێمە پابەند بووە

our entire Kyoto quota

بەرستی تەواوی خۆی لە لێکولینەکانی بە پێی ڕێکەوتنی کیوتو

just for flying this year?

تەنها لە ڕێگەی سەفەر کردنەوە لەم ساڵدا؟

How many of you have exceeded it? Yeah, I've certainly exceeded it.

چەندێ لە ئێوە تێیی پەڕاندووە؟ بەڵێ، بە دڵنیایەوە تێم پەڕاندووە.

We have a huge problem facing us as a species.

گرفتێکی گەورەمان هەیە لە ڕووبەڕووبونەوەی جۆریدا.

We have to beat this.

ئەبێ بەسەر ئەمەدا زاڵ بین.

I want to be able to go back to this reef. Thank you.

ئەمەوێ لەتوانامدا بێت بگەڕێمەوە بۆ ئەم ژێردەریایە. زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Chris Anderson: I've just got one question for you, Peter.

چرێس ئەندێرسن: من تەنها پرسیارێکم هەبوو بۆت، پیتر.

Am I understanding you right, that what you're saying here

ئایا بە باشی تێگەشتووم لە تۆ، لێرەدا دەڵێیت

is that we have in our own bodies

کە ئێمە لەلاشەکانیدا

a biochemical response to hydrogen sulfide

وەڵام دانەوەی کیمیاییانەی هەیە بۆ گوگردیدی هایدرۆجین

that in your mind proves that there have been past mass extinctions

وەکۆ ئەوە دەسەلمێنێت کە لە ڕابردوودا لەناوچوونی سەرتا سەری هەبووە

due to climate change?

بەهۆی گٶڕینی کەش؟

Peter Ward: Yeah, every single cell in us

پیتەر وارد: بەڵێ. هەموو خانەیەک تێماندا

can produce minute quantities of hydrogen sulfide in great crises.

ئەتوانێ هەندێ نا کۆتای گوگردیدی هایدرۆجین بەرهەم بهێنێ لە کاتی ئەزمە گەورەکاندا.

This is what Roth has found out.

ئەمە ئەوەیە ڕۆس دۆزیەوە.

So, what we're looking at now: does it leave a signal?

کەواتە، ئەوەی ئێستا سەیری ئەکەین: ئایا هێما جێدێڵێ؟

Does it leave a signal in bone or in plant?

ئایا هێما جێدێڵێ لەسەر ئێسک یاخود ڕووەک؟

And we go back to the fossil record and we could try to detect

وە دەگەڕێنەوە تۆمارە پاشماوەیەکان بۆ دۆزینەوەی

how many of these have happened in the past.

ئەوەی کە چەند لەمانە لە ڕابردوودا ڕویان داوە.

CA: It's simultaneously

کرێس: ئەمە تەمەنێکی پزیشکیە باوەڕی پێ ناکرێت

an incredible medical technique, but also a terrifying ...

بەڵام لە هەمان کاتدا تۆقێنەرە...

PW: Blessing and curse.

پیتەر: بەرکەوتێکی ترسێنەرە.