Dennis vanEngelsdorp: Where have the bees gone?

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

What I'd like you to do is, just really quickly,

ئەوەی کە حەزدەکەم ئەنجامی بدەن، زۆر بەخێرایی

is just, sort of, nod to the person on your right,

تەنها جۆرێکە لەسەر لەقاندن بۆ ئەو کەسەی لای ڕاستتان

and then nod to the person on your left.

پاشان سەر لەقاندنێکیش بۆ ئەو کەسەی لای چەپتان

(Laughter)

پێکەنین

Now, chances are that over the last winter,

ئێستا هەموو ئەو هەڵانەی کە لە زستانی ڕابردودا

if you had been a beehive, either you or one of the two people

ئەگەر پورە هەنگێک بن، ئەوا تۆ یان کەسێك لەو دوو کەسەی

you just nodded at would have died.

کەسەرت بۆ لەقاند مردوون

Now, that's an awful lot of bees.

ئەوە ژمارەیەکی زۆر ترسێنەرە لە هەنگەکان

And this is the second year in a row we have lost over 30 percent

وە ئەمەش دووەمین ساڵە لەدوای یەک لە دەستچونێکمان بە ڕێژەی لە %٣٠ هەیە

of the colonies, or we estimate we've lost 30 percent of the colonies over the winter.

لە پورەکانمان، وە یان دەیزەمڵێنین کە ئەوانە لە %٣٠ پورەکانمانن بە درێژایی زستانەکە

Now, that's a lot, a lot of bees, and that's really important.

ئەوە زۆرە، ئەوە ژمارەیەکی زۆرە لە هەنگ، ئەوەش زۆر گرنگ و بەبایەخە

And most of those losses are because of things we know.

وە زۆربەی ئەو لەدەست چونانەشمان بەهۆی کۆمەڵە شتانێکەوەیە کە دەیانزانین

We know that there are these varroa mites that have introduced

ئێمە دەزانین کە مڕە هەیە و بڵاوبۆتەوە

and caused a lot of losses, and we also have this new phenomenon,

وە بۆتە هۆی لەدەست چونێکی گەورە، وە هەروەها ئەم دیاریدە تازانەشمان هەیە

which I talked about last year, Colony Collapse Disorder.

کە ساڵی ڕابردوو لە بارەیەوە دوام، نا ئارامی لە لەناوچونی پورەکان

And here we see a picture on top of a hill in Central Valley last December.

لێرەشدا ئەوەتا وێنەیەکی ''سێنتڕال ڤالێی'' دەبینین لەلای سەرەوە کە هی دیسەمبەری ڕابردووە

And below, you can see all these out yards,

وە لەخوارەوەشدا دەتوانین ئەو هەموو گۆڕەپانە سەوزاییە ببینین

or temporary yards, where the colonies are brought in until February,

یان باخچە کاتییەکان، کە کورە هەنگەکانی بۆ هێنراوە هەتا مانگی٢

and then they're shipped out to the almonds.

پاشان دێینەوە بۆ گوڵی بادەمەکان

And one documentary writer, who was here and looked at this two months

وە نوسەرێکی بەڵگە نامەیی، کە لێرە بووە و سەیری ئەمانەی کردووە ماوەی دوو مانگ

after I was here, described this not as beehives

دوای ئەوەی کە لێرە بووم، ئاماژەی پێکرد نەک وەک پوورەی هەنگێک

but as a graveyard, with these empty white boxes with no bees left in them.

بەڵکو وەک گۆڕستانێک، کە ئەو سندوقە سپییە بەتاڵانە کە هیچ هەنگیان تیادا نەماوە

Now, I'm going to sum up a year's worth of work in two sentences

من ڕەنج و سامانی دوو ساڵ کورت دەکەمەوە لە دوو ڕستەدا

to say that we have been trying to figure out

تا بڵێم ئەوی کە هەوڵمان دەدا بیزانین

what the cause of this is.

هۆکاری ئەمە چییە؟

And what we know is that it's as if the bees have caught a flu.

ئەوەی کە ئێمە دەیزانین ئەوەیە وەک ئەوەی بڵێین هەنگەکان ئەنفلۆنزایان گرتووە

And this flu has wiped through the population of bees.

وە ئەم ئەنفلۆنزایەش ژمارەی هەنگەکانی سڕییەوە

In some cases, and in fact in most cases in one year,

لە هەندێک دۆخدا، لەڕاستیدا لە زۆربەی دۆخەکاندا لە ساڵێکدا

this flu was caused by a new virus to us,

ئەم ئەنفلۆنزایە بەهۆی ڤایرۆسێکەوە بووە لە لایەن ئێمەوە

or newly identified by us, called Israeli Acute Paralysis virus.

یاخود تازە ناسراوە لەلایەن ئێمەوە ، ناسراوە بە ڤایرۆسی شەلەلی توندی ئیسرائیلی

It was called that because a guy in Israel first found it,

بەو ناوەوە ناونراوە چونکە یەکەم جار گەنجێک لە ئیسرائیل دۆزییەوە

and he now regrets profoundly calling it that disease, because,

ئێستا ئەو گەنجە زۆر پەشیمانە لە ناوبردنی بەو ناوە، چونکە

of course, there's the implication.

بەدڵنیاییەوە، تێوە گلان هەیە

But we think this virus is pretty ubiquitous.

بەڵام وا بیردەکەینەوە کە ئەم ڤایرۆسە لە هەموو شوێنێکدا هەیە

It's also pretty clear that the bees sometimes catch other viruses

وە هەروەها ئەوەش زۆر ڕوونە کە هەنگەکان هەندێ جار ڤایرۆسی تریشیان تووش دەبێت

or other flus, and so the question we're still struggling with,

یاخود ئەنفلۆنزاکانی تر، وە ئەو پرسیارەش کە هێشتا ئێمە لە هەوڵداین لەگەڵیدا

and the question that keeps us up at night,

وە ئەو پسیارەش شەو ئێمە بەبێداری دەهێڵێتەوە

is why have the bees suddenly become so susceptible to this flu,

ئەوەیە بۆچی وا لەپڕ هەنگەکان هەستیار بوون بۆ ئەم ئەنفلۆنزایە

and why are they so susceptible to these other diseases?

وە ئەوان بۆ ئەوەندە هەستیارن بۆ ئەو نەخۆشیانەی تریش؟

And we don't have the answer to that yet,

هێشتا وەڵامی ئەوەمان لا نییە

and we spend a lot of time trying to figure that out.

ئێمە کاتێکی زۆر تەرخان دەکەین لە هەوڵی زانینی ئەمەدا

We think perhaps it's a combination of factors.

وای بۆ دەچین کە دەشێت پێکهاتەیەک لە فاکتەرەکان بێت

We know from the work of a very large and dynamic working team

ئێمە دەزانین کە کار کردن لە گروپێکی زۆر گەورەی چالاکدا کرا

that, you know, we're finding a lot of different pesticides

کە ئێمە ژمارەیەکی زۆر لەناوبەرە جۆربەجۆرەکانمان دۆزییەوە

in the hive, and surprisingly, sometimes the healthiest hives

لە پورەکەدا، وە زۆر سەرسوڕهێنەرانە، هەندێ جار تەندروسترین پورەکان

have the most pesticides. And so we discover all these

بڕێکی زۆرتریان لە لەناو بەرەکان تێدایە، وە بەم شێوەیەی ئێمە بۆمان دەرکەوت هەموو ئەم

very strange things that we can't begin to understand.

شتە زۆر سەیرانە کە ناتوانین لێیان تێبگەین

And so this opens up the whole idea of looking at colony health.

وە ئەمەش بیرۆکەی تەماشاکردنی تەندروستی هەموو پورە هەنگەکان دەهێنێتە ئاراوە

Now of course, if you lose a lot of colonies,

بە دڵنیاییەوە ئەگەر ژمارەیەکی زۆر پورەت لەدەست دا

beekeepers can replace them very quickly.

هەنگەوانەکان زۆر بەخێرایی دەتوانن شوێنەکانیان پڕ بکەنەوە

And that's why we've been able to recover from a lot of loss.

وە بەم هۆیەشەوە توانیومانە کۆنتڕۆڵی ئەو ژمارە زۆرەی لەدەست دانی هەنگەکان بکەین

If we lost one in every three cows in the winter, you know,

ئەگەر ئێمە یەک مانگامان لە هەر سێ مانگایەک لەدەست دا لە زستاندا، دەزانن

the National Guard would be out.

بەرگری نیشتمانی لەدەرەوە دەبێت

But what beekeepers can do is, if they have one surviving colony,

بەڵام ئەوەی کە هەنگەوانەکان دەتوانن بیکەین ئەوەیە، ئەگەر پورەیەکیان مابێت

they can split that colony in two.

دەتوانن بیکەن بە دوو بەشەوە

And then the one half that doesn't have a queen, they can buy a queen.

وە ئەو نیوەیەی کە شا ژنی نییە، دەتوانن شاژنێک بکڕن

It comes in the mail; it can come from Australia or Hawaii or Florida,

کە بە پۆست دێت، دەشێت لە ئوسترالیا یان هاوای یان فلۆریداوە بێت

and you can introduce that queen.

وە دەتوانن ئەو شاژنە بە پورەکە بناسێنن

And in fact, America was the first country

وە لە ڕاستیشدا، ئەمەریکا یەکەمین دەوڵەت بوو

that ever did mail-delivery queens and in fact,

کە لە ڕستیدا یەکەم جار هەستاین بە گەیاندنی پۆستەی هەنگە شاژنەکان

it's part of the postal code that you have to deliver queens by mail

ئەوەیە بە شێکە لە کۆدی پۆستکردن، کە دەتوانێت شاژنە هەنگێک بە پۆست پێی بگات

in order to make sure that we have enough bees in this country.

تاکو دڵنیا ببینەوە کە ژمارەیەکی گونجاومان هەیە لەم وڵاتەدا

If you don't just want a queen, you can buy, actually,

ئەگەر تۆ هەنگێکی شاژنت نەبێت، دەتوانیت بیکڕیت

a three-pound package of bees, which comes in the mail, and of course,

سندوقێکی ٣ پاواندی هەیە، کە بە پۆستە دەگات، بە دڵنییایەوە

the Postal Office is always very concerned when they get,

پۆست ئۆفیسەکەشی هەمیشە دودڵن کاتێک کە

you know, your three-pound packages of bees.

سندوقی ٣ پاوەنییەکی تۆیان بەدەست دەگات

And you can install this in your hive and replace that dead-out.

وە دەتوانیت ئەمە جێگیر بکەیت و جێی هەنگە مردوەکانی پێبگرێتەوە

So it means that beekeepers are very good at replacing dead-outs,

ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە هەنگەوانەکان زۆر باشن لە پڕکردنەوەی جێگەی هەنگە مردووەکاندا

and so they've been able to cover those losses.

کەواتە ئەوان توانیویانە کە ئەو ژمارە زۆرەی لە دەست چونی هەنگەکان کۆنتڕۆڵ بکەن

So even though we've lost 30 percent of the colonies every year,

کەواتە بیر بکەرەوە کە ئێمە هەموو ساڵێک %٣٠ پورە هەنگەکانمان لە دەست بچێ

the same number of colonies have existed in the country,

هەمان ژمارەی پورەکان لە وڵاتدا بونیان هەیە

at about 2.4 million colonies.

نزیکەی ٢.٤ ملیۆن پورەیە

Now, those losses are tragic on many fronts,

ئەو لەدەست چونانە کارەساتاوین لە زۆر ڕووەوە

and one of those fronts is for the beekeeper.

یەکێکیش لەو ڕووانە بۆ هەنگەوانەکانە

And it's really important to talk about beekeepers first,

وە ئەوەش زۆر گرنگە کە سەرەتا لەبارەی هەنگەوانەکانەوە بدوێین

because beekeepers are among the most fascinating people you'll ever meet.

چونکە هەنگەوانەکان لە باشترین کەسەکانن کە تا ئێستا بینرا بن

If this was a group of beekeepers, you would have everyone

ئەگەر ئەمە کۆمەڵێک لە هەنگەوان بن، دەبینی هەموویان

from the card-carrying NRA member who's, you know, live free or die,

لە هەڵگرانی (ئێن ئاڕ ئەی)ین دەزانن، سەربەست بژی یان بمرە

to the, you know, the self-expressed quirky San Francisco

لەگەڵ ئەوانەی کە خۆیان ناساندبوو لە فڕانسیسکۆ بە ئارەزوومەندانی

backyard pig farmer.

جوتیارانی بەرازی کێڵگە

(Laughter)

پێکەنین

And you get all of these people in the same room,

وە هەموو ئەم خەڵکە لەیەک چووەت لەهەمان ژوردا هەبێت

and they're all engaged and they're getting along,

هەموو بە درێژایی ماوەشی بەیەکەوەن

and they're all there because of the passion for bees.

وە هەموویان لێرەدان چونکە ئارەزووی ئەوان بۆ هەنگێک کۆکردنەوەیە بەیەکەوە

Now, there's another part of that community

بەشێکی تریش لەو کۆمەڵگەیە

which are the commercial beekeepers,

کە هەنگەوانە بازرگانییەکانن

the ones who make their livelihood from beekeeping alone.

ئەوانەی کە کاری ڕۆژانەیان بە تەنها لە هەنگەوانی کردنەوە دەست دەکەوێت

And these tend to be some of the most independent, tenacious,

وە ئەمەش بەرەو ئەوە دەچێت کە کۆمەڵێک بن لە سەربەخۆترین، ڕەقترین

intuitive, you know, inventive people you will ever meet.

ئاگادارترین، داهێنەرترین کەسانێکن کە چاومان پێیان کەوتبێت

They're just fascinating. And they're like that all over the world.

ئەوان زۆر سەرسوڕهێنەرن، ئەوان لە سەرانسەری جیهاندا بەو شێوەیەن

I had the privilege of working in Haiti just for two weeks earlier this year.

هەلێکی کارکردنم هەبوو لە هایتی بۆ ماوەی دوو هەفتە، ئا لەم ساڵەدا

And Haiti, if you've ever been there, is just a tragedy.

وە هایتی ئەگەر پێشتر لەوێ بوبن، تەنها کارەساتێکە

I mean, there may be 100 explanations

مەبەستم ئەوەیە، دەشێ ١٠٠ ڕوونکردنەوە هەبێت

for why Haiti is the impoverished nation it is,

لەسەر ئەوەی کە بۆچی هایتی گەلێکی هەژارن

but there is no excuse to see that sort of squalor.

بەڵام هیچ بەهانەیەک نییە بۆ بینینی ئەو جۆرە بێ هیواییە

But you meet this beekeeper, and I met this beekeeper here,

بەڵام چاوت بەم هەنگاوانە دەکەوێت، مەبەستم ئەم هەنگاوانەی ئێرەیە

and he is one of the most knowledgeable beekeepers I've ever met.

یەکێکیش لە زیرەکترین ئەو هەنگاوانەی کە تا ئێستا چاوم پێیان کەوتبێت

No formal education, but very knowledgeable.

خاوەن پلەیەکی خوێندەواری ئاسایی نییە، بەڵام زۆر زیرەکە

We needed beeswax for a project we were working on; he was so capable,

پێویستمان مێوی هەنگ بوو بۆ ئە پڕۆژەیەی کە کارمان لەسەر دەکرد، ئەو زۆر بەتوانا بوو

he was able to render the nicest block of beeswax I have ever seen

ئەو توانی جوانترین پارچە مێوی هەنگیان پێشکەش بکات کە تا ئێستا بیندرا بێت

from cow dung, tin cans and his veil, which he used as a screening,

لە ڕیخی مانگاوە، قوتووە سەرەکانیان، کە بەکارهێنابوو وەک تاقیکردنەوە

right in this meadow. And so that ingenuity is inspiring.

ڕاست لەم مێرگەدا. وە بە شێوەی داهێنانێک، ئەوە ئیلهام بەخشە

We also have Dave Hackenberg, who is the poster child of CCD.

بە هەمان شێوەی (دایڤ هانکنبێرگ)مان هەیە ئەو منداڵەی پۆستەی (سی سی دی) ئەو

He's the one who first identified this condition

یەکەم کەس بوو کە ئەم دۆخەی ناساند

and raised the alarm bells.

وە زەنگی مەترسی لێدا

And he has a history of these trucks,

ئەو مێژوویەکی هەیە لەگەڵ بارهەڵگرانە

and he's moved these bees up and down the coast.

وە ئەو ئەم هەنگانەی بەرە و سەرو بەرەو خواری کەنارەکە دەگواستەوە

And a lot of people talk about trucks and moving bees,

وە زۆرێک لە خەڵک باسیان لە بارەی بارهەڵگرەکان و گواستنەوەی هەنگەکان دەکرد

and that being bad, but we've done that for thousands of years.

وەک شتێکی خراپ، بەڵام ئێمە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ ئەو کارەمان کردووە

The ancient Egyptians used to move bees up and down the Nile on rafts,

میسڕییە کۆنەکان خەریکی گواستنەوەی هەنگەکان بوون لە خوارووی ڕووباری نیلەوە لە کەنارەکان

so this idea of a movable bee force is not new at all.

بۆیە بیرۆکەی هەنگی گوازراوە بیرۆکەیەکی تازە نییە بۆ هەمووان

And one of our real worries with Colony Collapse Disorder

وە یەکێک لە نیگەرانییەکانی ئێمە لەبارەی نائارامی لەناوچوونی پورەکان

is the fact that it costs so much money to replace those dead-out colonies.

ئەوەیە کە جێ گرتنەوەی ئەو هەموو پورە مردووە بە پورەیەکی زیندوو پارەیەکی زۆری تێدەچێت

And you can do that one year in a row,

تانها ساڵێک بەدوایەکدا دەتوانیت ئەوە بکەیت

you may be able to do it two years in a row.

لەوانەشە دوو ساڵ بەدوای یەکدا پێوانی ئەوە بکەین

But if you're losing 50 percent to 80 percent of your colonies,

بەڵام ئەگەر لە %٥٠ی بۆ لە %٨٠ی پورەکانت لەدەست دا

you can't survive three years in a row. And we're really worried

ئەوا ناتوانیت سێ ساڵ لەسەر یەک ڕزگارت ببێت، ئێمە زۆر خەممانە

about losing this segment of our industry.

لەبارەی لەدەست دانی ئەم یەکەیەی پیشەسازی

And that's important for many fronts,

ئەوەش لە زۆر ڕووەوە گرنگە

and one of them is because of that culture that's in agriculture.

یەکێکیش لەوانە بەهۆی ئەوەوەیە کە ئەوە کلتورە لە کشتوکاڵدا

And these migratory beekeepers are the last nomads of America.

ئەم هەنگەوانە کۆچبەرانە دوایین ڕەهەندی ئەمریکان

You know, they pick up their hives;

ئەوان پوورە هەنگەکانیان هەڵدەگرن

they move their families once or twice in a year.

خێزانەکانیان دەگوازنەوە جارێک یان دووان لە ساڵێکدا

And if you look at Florida, in Dade City, Florida,

وە ئەگەر تەماشای فلۆریدا بکەین، لە دەید سیتی لە فلۆریدا

that's where all the Pennsylvania beekeepers go.

ئەو شوێنەیە کە هەموو هەنگاوەکانی پەنسلڤانیای بۆ دەچێت

And then 20 miles down the road is Groveland,

وە پاشان ٢٠ میل خوارووی ڕێگەکە گۆڤێلاندە

and that's where all the Wisconsin beekeepers go.

ئەوەش ئەو شوێنەیە کە هەموو هەنگاوەکانی ویسکۆنینی بۆ دەچێت

And if you're ever in Central Valley in February, you go to this café

وە ئەگەر ڕۆژێک چووبیت بۆ سێتڕاڵ ڤالی لە مانگی ٢، دەچێت بۆ ئەم کافێیە

at 10 o'clock in the morning, Kathy and Kate's.

لە کاتژمێر ١٠ ی بەیانی دا، کاسی و کەیت

And that's where all the beekeepers come after a night of moving bees

ئەوە ئەو شوێنەیە کە هەموو هەنگەوانەکانی بۆ دەچێت لەدوای شەوێکی دوور درێژ لە گواستنەوەی هەنگەکان

into the almond groves.

بۆ باخەکانی بادەم

They all have their breakfast

هەموو نانی بەیانی دەخۆن و

and complain about everyone right there. And it's a great experience,

سکاڵا دەکەنەوە بۆ هەموو ئەوانەی ئەوێ، وە ئەو ئەزمونێکی مەزنە

and I really encourage you to drop in at that diner during that time,

من زۆر هانتان دەدەم کە لەوێدا لا بدەن لەکاتی نانخواردنەکەدا

because that's quite essential American experience.

چونکە ئەوە بەتەواوەتی ئەزمونێکی بنەڕەتی ئەمریکییە

And we see these families, these nomadic families, you know,

ئەم خێزانانە دەبینین، ئەمخێزانە ڕەهەندانە

father to son, father to son, and these guys are hurting.

لە باوکەوە بۆ کوڕ، لە باوکەوە بۆ کوڕ، ئەم خەڵکانە ئازار دەچێژن

And they're not people who like to ask for help,

ئەوانە کەسانێکیش نین کە داوای یارمەتی لە کەسی تر بکەن

although they are the most helpful people ever.

وە ئەوانە بەسوودترین کەسن

If there's one guy who loses all his bees because of a truck overhaul,

ئەگەر کەسێک هەبێت کە هەموو پورە هەنگاکانی لەدەست دابێت لەکاتی گواستنەوەی بە بار هەڵگرەکان

everyone pitches in and gives 20 hives

هەمووان خۆیان تێهەڵدەقورتێنن و ٢٠ پورە هەنگێکی پێ دەبەخشن

to help him replace those lost colonies.

تا یارمەتی بدەن جێی ئەو هەموو زیانەی پورە لەدەست چووەکانی پڕبکاتەوە

And so, it's a very dynamic, and I think,

بەم شێوەیە، ئەوە زۆر چالاکە، وە باوەڕم وایە

historic and exciting community to be involved with.

ئەوە کۆمەڵگەیەکی مێژووی و دڵخۆشکەرە کە تێکەڵیان ببیت

Of course, the real importance for bees is not the honey.

بەدڵنیاییەوە، گرنگی تایبەتی بەلای هەنگەکانەوە هەنگوینەکەی نیە

And although I highly encourage you, all use honey.

هانتان دەدەم کە بچن هەنگوین بەکاربهێنن

I mean, it's the most ethical sweetener,

مەبەستم ئەوەیە شیرینیەکەی زۆر بەسودە

and you know, it's a dynamic and fun sweetener.

وەک دەزانن، ئەوە شیرینیەکی خۆش و چالاک کەرەوەیە

But we estimate that about one in three bites of food we eat

بەڵام وای هەڵدەسەنگێنین یەکێک لە هەر سی پاروویەک کە ئێمە دەیخۆین

is directly or indirectly pollinated by honeybees.

ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەهەنگوین بەتامکراوە

Now, I want to just illustrate that in the fact

دەمەوێت ئەوە ڕوون بکەمەوە کە لەڕاستیدا

that if we look at the breakfast I had yesterday morning --

ئەگەر تەماشایەکی ئەو نانی بەیانییە بکەین کە دوێنێ بەیانی هەم بوو

a little cranberry juice, some fruits, some granola,

کەمێک شەربەتی توتڕک، هەندێک میوە، هەندێک گرانۆلا

I should have had whole wheat bread, I realized, but you know,

دەبوو ئەوە نانی گەنمی تەواوەتی بوایە، بۆ دەرکەوت

jam on my Wonderbread, and some coffee --

مرەبا لەسەر پارچە نانەکەم، وە هەندێک قاوەش

and had we taken out all those ingredients,

ئەگەر هەموو ئەم پێکهاتانەمان وەرگرت

-- except for the almonds I wasn't going to pick out from the granola --

جگە لەو بادەمەی کە نەمتوانی لە گرانۆلاکە دەری بهێنم

if we had taken out all those ingredients

ئەگەر هەموو پێکهاتەکانمان وەرگرت کە

the bees had indirectly or directly pollinated,

هەنگەکان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تامیان پێبەخشیون

we wouldn't have much on our plate.

هیچی وامان بۆ نامێنێتەوە لەسەر قاپەکانمان

So if we did not have bees, it's not like we would starve,

کەواتە ئەگەر هەنگمان نەبوو، وەک ئەوە نابێت کە زۆر برسی بین

but clearly our diet would be diminished.

بەڵام سیستەمی خۆراکیمان بەتەواوەتی دادەبەزێت

It's said that for bees, the flower is the fountain of life,

وتراوە بۆ هەنگەکان، کە گوڵ چاوگی ژیانە

and for flowers bees are the messengers of love.

وە بۆ گوڵەکانیش هەنگەکان نامەبەری خۆشەویستین

And that's a really great expression, because really,

ئەمەش دەربڕینێکی زۆر جوانە، چونکە بەڕاستی

bees are the sex workers for flowers. They are, you know --

هەنگەکان ژیانی سێکسی گوڵەکانن، ئەوان وان

they get paid for their services.

ئەوان لەبەرامبەر خزمەتگوزاریەکانیاندا پاداشت وەردەگرن

They get paid by pollen and nectar,

ئەوان هەڵاڵەو پیتێنەر وەردەگرن

to move that male sperm, the pollen, from flower to flower.

بۆ گواستنەوەی سپێرمی نێرینە. پیتێنەر، لە گوڵێکەوە بۆ گوڵێکی تر

And there are flowers that are self-infertile. That means they can't --

هەندێک گوڵ هەن کە خۆیان نەزۆکن، ئەوە واتە ناتوانن

the pollen in their bloom can't fertilize themselves.

ئەو پیتێنەرانەی ناو گوڵەکانیان ناتوانن خۆیان بپیتێنن

So in an apple orchard, for instance, you'll have rows of 10 apples

بۆیە لە باخێکی سێودا، بۆ نمونە بە جارێک دە دار سێو لە ڕیزێک

of one variety, and then you have another apple tree

لەهەمان جۆر دەبن، پاشان دار سێوێکی ترت دەبێت

that's a different type of pollen.

ئەوەش جۆرێکی جیاوازە لە پیتاندن

And bees are very faithful.

هەنگیش زۆر بەوەفایە

When they're out pollinating or gathering pollen from one flower,

ئەوان هەڵاڵە دەردەکەن یان پیتاندن دەکەن لە یەک گوڵەوە

they stay to that crop exclusively, in order to help generate.

لەسەر ئەو بەرە دەمێننەوە بەشێوەیەکی بەردەوام هەتا یارمەتی وەچەخستنەوە بدەن

And of course, they're made to carry this pollen.

وە بەدڵنیاییەوە، ئەوان بۆ ئەوە دروست بوون کە ئەم هەڵاڵە هەڵبگرن

They build up a static electric charge and the pollen jumps on them

ئەوان هەڵگری تەزوویەکی کارەبایی جێگیرن و هەڵاڵەکانیش باز دەدەنە سەر ئەوان

and helps spread that pollen from bloom to bloom.

وە یارمەتی بڵاوبونەوەی ئەو هەڵاڵەیە دەدەن لە گوڵێکەوە بۆ گوڵێکی تر

However, honeybees are a minority.

هەرچەندە، هەنگی هەنگوین کەمینەن

Honeybees are not native to America; they were introduced

هەنگی هەنگوین نیشتەجێی سروشتی ئەمریکان، ئەوان درکەوتن

with the colonialists.

لەگەڵ داگیرکاریەکاندا

And there are actually more species of bees

لە ڕاستیدا جۆری زیاتری هەنگەکان هەیە

than there are mammals and birds combined.

لەچاو شیردەرەکان و باڵندەکاندا

In Pennsylvania alone, we have been surveying bees for 150 years,

بەتەنها لە پنسلڤانیادا، بۆ (١٥٠) ساڵ ئەندازەگیریمان بۆ هەنگەکان کردوە

and very intensely in the last three years.

وە بەشێوەیەکی سەرنجڕاکێش لەم سێ ساڵەی داوییدا

We have identified over 400 species of bees in Pennsylvania.

توانیومانە زیاتر لە (٤٠٠) جۆری هەنگ بدۆزینەوە لە پنسڤانیادا

Thirty-two species have not been identified or found in the state since 1950.

سی و دوو جۆریان نەناسراو بوون یان نەدۆزرابونەوە وە لەساڵی (١٩٥٠)ەوە

Now, that could be because we haven't been sampling right,

دەشێت ئەوە بەهۆی ئەوەوە بێت کە نەمانتوانیوە بەباشی نمونەیان لێوەربگرین

but it does, I think, suggest that something's wrong

بەڵام بەو هۆیەوە، باوەڕم وایە، کە پێشنیار دەکات کە کێشەیەک هەیە

with the pollinator force. And these bees are fascinating.

لەگەڵ هێزی پیتێنەرەکان وە ئەم هەنگانە سەرسوڕهێنەرن

We have bumblebees on the top.

لەسەرووی هەموویانەوە هەنگێکی گەورە هەیە

And bumblebees are what we call eusocial: they're not truly social,

هەنگە گەورەکان ئەو جۆرانەن کە پێیان دەڵێین نا کۆمەڵایەتی: ئەوان ناکۆمەڵایەتین

because only the queen is, over winter.

چونکە تەنها شاژنەکە دەبێت، بەدرێژایی زستان

We also have the sweat bees, and these are little gems flying around.

وە هەروەها هەنگی ڕەنگاوڕەنگمان هەیە، ئەمانە گەوهەری ووردن، دەفڕن بەو ناوەدا

They're like tiny little flies and they fly around.

ئەوانە وەک مێش ووردن دەفڕن بەو ناوەدا

And then you have another type of bee, which we call kleptoparasites,

وە پاشان جۆرێکی ترمان لە هەنگ هەیە، کە پێی دەڵێن کلێپتۆپاراسیتیس

which is a very fancy way of saying, bad-minded, murdering --

کە شێوەیەکی زۆر خەیاڵییە، ناسکە بۆ وتنی ، بیر خراپ، کوشتن

what's the word I'm looking for? Murdering --

ئەو ووشەیە چیە بۆی دەگەڕێم؟ کوستن

Audience: Bee?

ئامادەبوان: هەنگ؟

Dennis vanEngelsdorp: Bee. Okay, thanks.

دێنیز ڤان ئینجیلسدۆرپ: هەنگ. باشە، سوپاس

(Laughter)

پێکەنین

What these bees do is, they sit there. These solitary bees,

ئەوەی ئەم هەنگانە دەیکەن، لێرەدا دادەنیشن. ئەم هەنگە تاکانە

they drill a hole in the ground or drill a hole in a branch,

هەوڵدەدەن کونێک لە زەویدا دروست بکەن، یان کونێک لە لقی دارێکدا دروست بکەن

and they collect pollen and make it into a ball,

پاشان هەڵاڵەکە کۆدەکەنەوە و وەک تۆپێکی لێدەکەن

and they lay an egg on it.

پاشان گەرایەکی دەکەنە سەر

Well, these bees hang out at that hole,

ئینجا، ئەم جۆرە هەنگە کوشندانە لە نزیک ئەو کونە خۆیان حەشاردەدەن

and they wait for that mother to fly away, they go in, eat the egg,

چاوەڕێ دەکەن دایکەکە لانەکە بەجێبهێڵێت، پاشان ئەمان دەچنە ناوەوە، گەراکان دەخۆن

and lay their own egg there. So they don't do any work.

پاشان گەرای خۆیانی تێدا دادەنێن، کەواتە ئەم جۆرە هیچ کارلێک ناکەن

And so, in fact, if you know you have these kleptoparasitic bees,

بەم شێوەیە، لەڕاستیدا ئەگەر زانیت کە ئەم هەنگە بکوژانەت هەیە

you know that your environment is healthy,

ئەوە دەزانیت کە ژینگەیەکی تەندروستت هەیە

because they're top-of-the-food-chain bees.

چونکە ئەم هەنگانە لە سەرەوەی زنجیرەی خۆراکین

And in fact, there is now a red list of pollinators

وە لەڕاستیدا، لیسستێکی سوور هەیە لە بارەی پیتێنەرەکانەوە

that we're worried have disappeared, and on top of that list

کە ئێمە نیگەرانین کە دیار نەمابن و لەسەروەی ئەو لیستەشدا

are a lot of these kleptoparasites, but also these bumblebees.

ژمارەیەکی زۆر لەم هەنگە بکوژانە هەن، وە بە هەمان شێوە هەنگە گەورەکانیش

And in fact, if you guys live on the West Coast,

لەڕاستیدا، ئەگەر لە کەنارەکانی خۆرئاوا دەژین

go to these websites here, and they're really looking for people

سەردانی ئەم ماڵپەڕانە بکەن، بەڕاستی ئەوان بەدوای خەڵکیدا دەگەڕێن

to look for some of these bumblebees, because we think

بۆ گەڕان بەدوقای ئەم هەنگە گەورانەدا چونکە باوەڕمان وایە

some have gone extinct. Or some, the population has declined.

کە هەندێکیان لە ناوچوبن، یان ژمارەیان کەمی کردبێت

And so it's not just honeybees that are in trouble,

کەواتە بەتەنها هەنگی هەنگوین لە کێشەدا نیە

but we don't understand these native pollinators

بەڵام ئێمە تێناگەین ئەم پیتێنەرە ڕەسەنانە

or all those other parts of our community.

یان لە هەموو ئەو بەشانەی تری کۆمەڵگاکەمان

And of course, bees are not the only important factor here.

بەدڵنیایشەوە هەنگەکان تاکە فاکتەری گرنگ نین لێرەدا

There are other animals that pollinate, like bats,

چەندین جۆری تر لە ئاژەڵ هەن کە پیتاندن ئەنجام دەدەن، وەکو شەمشەمەکوێرەکان

and bats are in trouble too.

وە بەهەمان شێوە شەمشەمەکوێرەکانیش لە کێشەدان

And I'm glad I'm a bee man and not a bat man,

من دڵخۆشم کە پیاوی هەنگم نەوەک پیاوی شەمشەمەکوێرە

because there's no money to research the bat problems.

چونکە پارە نیە بۆ لێکۆڵینەوە لە کێشەکانی شەمشەمەکوێرە

And bats are dying at an extraordinary rate.

وە شەمشەمەکوێرەکان بە ڕێژەیەکی نائاسایی دەمرن

White-nose syndrome has wiped out populations of bats.

پەتای لوتی_سپی ژمارەی شەمشەمەکوێرەکانی سڕیوەتەوە

If there's a cave in New York that had 15,000 bats in it,

ئەگەر ئەشکەوتێک هەبێت لە نیویۆرک ١٥،٠٠٠ شەمشەمەکوێرەی تێدابوو بێت

and there are 1,000 left. That's like San Francisco

تەنها ١٠٠٠ دانەی تێدا ماوەتەوە. ئەوەش بەهەمان شێوەی سانفرانسیسکۆیە

becoming the population of half of this county in three years.

کە ژمارەیان نیوەی ماوەتەوە لە ماوەی سێ ساڵدا

And so that's incredible. And there's no money to do that.

ئەوەش جێی باوەڕ نیە. پارەش نیە ئەوە ئەنجام بدرێت

But I'm glad to say that I think we know the cause

بەڵام دڵخۆشم لەوەی کە بتوانم بڵێم هۆشدارین لە بارەی،

of all these conditions, and that cause is NDD:

هەموو ئەم دۆخانە، ئەوەش (ئێن دی دی)یە

Nature Deficit Disorder.

کێشەی بێتوانایی سروشت

And that is that I think that what we have in our society is,

ئەوەش ئەوەیە کە من وای بۆ دەچم کە ئەوە بێت لە کۆمەڵگەی خۆشماندا هەمانە

we forgot our connection with nature.

ئێمە پەیوەندیمان لەگەڵ سروشت لە بیر کردوە

And I think if we reconnect to nature,

وا هەست دەکەم ئەگەر دووبارە پەیوەندی ببەستینەوە بە سروشتەوە

we'll be able to have the resources and that interest

دەتوانین سەرچاوە و ئارەزوومان هەبێت

to solve these problems.

بۆ چارسەرکردنی ئەم کێشانە

And I think that there is an easy cure for NDD.

باوەڕم وایە چارەسەرێکی ئاسان هەیە بۆ ئێن دی دی

And that is, make meadows and not lawns.

ئەوەش بە دروستکردنی مێرگی گوڵزار دەبێت نەوەک چیمەن

And I think we have lost our connection,

واشی بۆ دەچم کە ئێمە پەیوەندیمان لەدەست داوە

and this is a wonderful way of reconnecting to our environment.

ئەمەش ڕێگەیەکی زۆر جوانە بۆ دووبارە پەیوەندی بەستن بە سروشتەوە

I've had the privilege of living by a meadow

ئەگەر مێگێکی باشمان هەبێت لە گوڵ و گوڵزار

for the last little while, and it is terribly engaging.

بۆ ماوەیەکی کەمێک درێژ، ئەمەش دەبێتە تێکەڵبونێکی ترسێنەر

And if we look at the history of lawns, it's actually rather tragic.

ئەگەر تەماشایەکی مێژووی چیمەن بکەین، لەڕاستیدا پارچەیەکە لە تراژیدیا

It used to be, two, three hundred years ago,

ئەوە وا ناسراوە کە دوو سەد، سێ سەد ساڵ لەمەوبەر

that a lawn was a symbol of prestige,

کە چێمەن نیشانە بوو بۆ دەسەڵات

and so it was only the very rich that could keep these green

ئەوەش تەنها بۆ زۆر دەوڵەمەندەکان بوو کە بتوانن سەوزی بهێڵنەوە

actually, deserts: they're totally sterile.

لەڕاستیدا، بیابانەکان کە بەتەواوەتی بێ بەرهەمن

Americans spent, in 2001 -- 11 percent of all pesticide use was done on lawns.

ئەمریکیەکان بەکاریان برد، لە ساڵی ٢٠٠١ دا... لە %١١ ی بەکار‌هێنانی هەموو مێروو کوژەکان لەسەر چیمەنەکان بوون

Five percent of our greenhouse gases are produced by mowing our lawns.

وە لە %٥ ی گازەکانی هۆکاری قەتیس بوونی گەرما لە بڕینی چیمەنەکانەوە دەروست دەبێت

And so it's incredible the amount of resources we've spent

ئەوەش جێی باوەڕ نیە بۆ ڕێژەی ئەو سەرچاوانەی کە بەکارمان بردوون بۆ

keeping our lawns, which are these useless biosystems.

هێشتنەوەی چیمەنەکانمان، کە ئەم سیستەم بێسودانەن

And so we need to rethink this idea.

بۆیە پێویستمان بە دووبارە بیرکردنەوەیە لەم بیرۆکەیە

In fact, you know, the White House

لەڕاستیدا کۆشکی سپی

used to have sheep in front in order to help fund

هەندێک مەڕی هەبوو لە بەشی پێشەوەی دا بۆ یارمەتیدانی سەرمایەی

the war effort in World War I, which probably is not a bad idea;

ڕەنجی جەنگ لە جەنگی جیهانی یەکەمدا، کە بەلایەنی کەمەوە بیرۆکەیەکی خراپ نیە

it wouldn't be a bad idea.

وە ناشبێت بە بیرۆکەیەکی خراپ

I want to say this not because I'm opposed completely to mowing lawns.

دەمەوێت بڵێم ئەمە بەهۆی ئەوەوە نیە کە من بەتەواوەتی دژی بڕینی چیمەنم

I think that there is perhaps some advantage to keeping lawns

پێم وایە کە هەندێک لایەنی باشە هەیە لە هێشتنەوەی چیمەنەکاندا

at a limited scale, and I think we're encouraged to do that.

لە پێوەرێکی دیاری کراودا، وە باوەڕم وایە ئێمە هاندراوین بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە

But I also want to reinforce some of the ideas we've heard here,

بەڵام بەهەمان شێوە دەمەوێت هەندێک لەو بیرۆکانەی کە لێرە گوێمان لێبوو بەهێزی بکەم

because having a meadow or living by a meadow is transformational.

چونکە بوونی مێرگی گوڵزار یان ژیان لە نزیک مێرگی گوڵزار گۆڕینە

That it is amazing that connection we can have with what's there.

ئەوە زۆر دڵخۆشکەرە ئەو پەیوەندییەی لەگەڵ ئەو شتانەی ئەوێدا هەیە

These milkweed plants have grown up in my meadow

ئەم ڕووەکە شیردەرانە لە مێرگی گوڵزارەکەی مندا گەشەیان کردوە

over the last four years. Add to watch the different plants,

لەماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا. زیادی کرد بۆ دەرکەوتنی جۆری جیاواز لە ڕووەکەکان

or insects, that come to these flowers, to watch that --

یاخود مێروەکان، کە دێن بۆ ئەم گوڵانە، بۆ تەماشاکردنی ئەوە

and we've heard about, you know, this relationship you can have with wine,

وە بیستومانە لەبارەی ئەم پەیوەندیەوە کە دەتوانیت لەگەڵ مەی هەتبێت

this companion you can have as it matures

ئەم هاودەمە دەتوانیت هەتبێت هەتا پێدەگات

and as it has these different fragrances.

وە ئەو هووم بۆنە جیاوازەشیان هەیە

And this is a companion,

ئەمەش هاودەمی کردنە

and this is a relationship that never dries up.

ئەمەش پەیوەندیەکە کە هەرگیز وشک نابێت

You never run out of that companion as you drink this wine, too.

تۆ هەرگیز بێ هاودەم نابیت بە هەمان شێوە هەتا تۆ ئەم مەیە دەخۆیتەوە

And I encourage you to look at that.

من هانتان دەدەم کە بچن ئەو کارە بکەن

Now, not all of us have meadows,

ئێستا هەموومان مێرگی گوڵزارمان هەیە

or lawns that we can convert, and so you can always, of course,

یاخود چیمەن کە دەتوانین بیگۆڕین، بەم شێوەیە دەتوانیت هەمیشە

grow a meadow in a pot.

مێرگی گوڵزار لە ئینجانەسدا بەرهەم بهێنیت

Bees apparently, can be the gateway to, you know, other things.

هەنگەکان ئاشکران، دەشێت دەرگای کراوە بن بەرەو شتەکانی تر

So I'm not saying that you should plant a meadow of pot,

من ناڵێم پێویستە لەسەرت کە مێرگێک لە ئینجانە دروست بکەیت

but a pot in a meadow.

بەڵکو ئینجانەیەک لە مێرگێکی گوڵزار دروست بکە

But you can also have this great community of city

بەڵام بەهەمان شێوە دەشتوانیت ئەم کۆمەڵگەیەی هەنگەوانەکانت هەبێت لە شاردا

or building-top beekeepers, these beekeepers that live --

یاخود لەسەربانی باڵەخانەکاندا کە ئەم هەنگەوانانە دەژین

This is in Paris where these beekeepers live.

ئەمە لەپاریسە لەو شوێنەی کە هەنگەوانەکانی لێ دەژی

And everyone should open a beehive,

وە پێویستە هەموو کەسێک پورەیەکی هەنگ دابنێت

because it is the most amazing, incredible thing.

چونکە ئەمە خۆشترین و سەرسوڕهێنەرترین شتە

And if we want to cure ourselves of NDD, or Nature Deficit Disorder,

وە ئەگەر وویستمان خۆمان لە (ئێن دی دی) چارەسەر بکەین، یان کێشەی بێتوانایی سروشت

I think this is a great way of doing it.

ئەمە باشترین ڕێگەیە تا ئەو کارە بکەیت

Get a beehive and grow a meadow,

پورەیەکی هەنگ بێنە و مێرگێکی گوڵزاری بۆ دروست بکە

and watch that life come back into your life.

وە تەماشای ئەو ژیانە بکە کە دەگەڕێتەوە بۆ ژیانت

And so with that, I think that what we can do, if we do this,

وە لەگەڵ ئەوەشدا، وای بۆ دەچم ئەوەی کە دەتوانیت بیکەین، ئەگەر ئەمە ئەنجام بدەین

we can make sure that our future -- our more perfect future --

دەتوانیت دڵنیابیتەوە لە داهاتومان.... داهاتویەکی بێ کەموکوڕی تر

includes beekeepers and it includes bees and it includes those meadows.

کە هەنگەوانەکان و هەنگەکانیش بگرێتەوە بە مێرگی گوڵزارەکانیشەوە

And that journey -- that journey of transformation that occurs

وە ئەو گەشتە .... دەرکەوتنی ئەو گەشتی گۆڕانکاریەیە

as you grow your meadow and as you keep your bees

هەتا مێرگی گوڵزارەکەت گەشە بکات و هەتا هەنگەکانت بمێنێت

or you watch those native bees there -- is an extremely exciting one.

یاخود سەیری ئەو هەنگە ڕەسەنانە دەکەیت کە لەوێدان.... گەشتێکی هەتا بڵێی هەژێنەرە

And I hope that you experience it

وە هیوادارم کە ئێوە تاقی بکەنەوە

and I hope you tell me about it one day.

وە هیواداریشم ڕۆژێک لەبارەیەوە شتێکم بۆ باس بکەن

So thank you very much for being here. Thank you very much.

زۆر سوپاستان دەکەم بۆ ئامادەبونتان. زۆر سوپاس