Can we solve global warming? Lessons from how we protected the ozone layer | Sean Davis

Translator: Dastan Khalil Reviewer: Daban Q Jaff

So, I'm a climate scientist,

من زانایی کەشناسیم.

and if this room is representative of the country we live in,

ئەگەر وا دابنێین ئەم ژوورە ئەو وڵاتەبێ کە لێی دەژێین،

that means about 60 percent of you, so maybe from about there over,

واتا نزیکی ٦۰ ئامادەبووان لەوانەشە زیاتر،

don't strongly trust me for information on the causes of climate change.

کاتێک باسی هۆکارەکانی گۆڕانی کەشوهەوا دەکەم متمانە بە زانیاریەکانم ناکەن.

Now, I promise to tell the truth tonight,

بەڵێنبێ ئەمشەو ڕاستیەکنتان پێبڵێم،

but just to humor that demographic,

بەڵام تەنها بۆ گاڵتەکردن،

I've started this talk with a falsehood.

ئەم ئاخاوتنەم بە زانیاری ناڕاست دەست پێکرد.

[The Paris Climate Accord is a product of the recognition

پەیمانامەیی پاریس بەرهەمی دانپێدانە بە

گۆڕانی کەشوهەوا کێشەیەکی جیهانییە...

that climate change is a global problem ...]

ئەو لێدوانە لەلایەن سەرۆک ئۆباما نەدراوە.

This statement was not made by President Obama.

لە لایەن سەرۆک ڕیەگنەوە دراوە،

It was made by President Reagan,

ئەم لێدوانە سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا پەیماننامەی پاریس نییە

and it wasn't about climate change and the Paris Climate Accord.

It was actually about the Montreal Protocol

لە ڕاستدا دەربارەی ڕێکەوتنامەی مونترياڵە

and stratospheric ozone depletion.

و تەنک بوونەوەی بەرگە هەوای ئۆزۆنە.

Now, I'm sure that many of you aren't familiar with this environmental problem,

ئێستا، دڵنیام زۆرێک لە ئێوە لەگەڵ کێشە ژینگەییەکان ئاشنا نین

but you should be,

بەڵام پێویستە ئاشنابن،

because it's a rare environmental success story.

ئەمە بەهۆی دەگمەنی سەرکەوتنی چیرۆکە ژینگەییەکانە.

And it's worth revisiting,

و شایەنی چاو پێداخشانەوەیە،

because sometimes, we need to examine the world we've avoided

چونکە هەندێک جار، پێویستمان بە هەڵسەنگاندنی ئەم جیهانەیە کە پشتگوێمان

in order to find guidance for the choices we make today.

خستووە بۆ ئەوەی پەند لەو هەڵبژاردنانەی ئەمڕۆمان وەربگرین.

So let's go back to the 1970s,

کاواتە با بگەڕێینەوە بۆ ساڵی ۱۹۷۰،

when some questionable choices were made:

کاتێک هەندێک هەڵبژاردەی گوماناوی گیرانەبەر:

first of all -- hoo -- hairstyles. (Laughs)

لە پێش هەموویان، شێوازی قژبڕین. (پێکەنین)

Second of all, objectively terrible quantities of hairspray,

دووەمەمیان، ڕێژەیەکی هێجگار زۆری سپرای قژ،

and third, CFCs, chlorofluorocarbons,

CFCs ،و سێیەمیان، کلۆرۆفلۆرۆکاڕبۆن

man-made chemicals that were used as propellant in aerosol spray cans.

مادەی كيمياويى دەستکرد بۆ دروستکردنی فشار بۆ دەردانی سپڕای ناو قووتوەکان

And see, it turns out these CFCs were a problem

دەركەوت گرفتە CFCs ئەم

because they were destroying the ozone layer.

چونكە ئەوانە چینی ئۆزۆن وێران دەکەن.

Now I'm sure most of you have heard of the ozone layer,

ئێستا دڵنیام زۆرێك لە ئێوە گوێتان لە چینی ئۆزۆن بووە،

but why does it matter?

بەڵام بۆچی ئەمە گرنگە؟

Well, quite simply, the ozone layer is earth's sunscreen,

باش، زۆر بە سادەيى، چينى ئۆزۆن دژەخۆری زەويە،

and it's really fragile.

و ئەم چینە زۆر ناسکە.

If you could take all of the ozone,

ئەگەر بتوانین هەموو ئۆزۆن لابدەین،

which is mostly about 10 to 20 miles up above our heads,

کە نزیکەی ٢٠ بۆ ١٠ میل لەسەر سەرمان جێگیر بووە،

and compress it down to the surface of the earth,

بەرەو ڕووی زەوی بیپەستێنینەوە،

it would form a thin shell only about two pennies thick,

لەوانەيە لە توێكڵێكى تەنک پێك هاتبێت نزيكەى هێندەی دوو دراوی ئاسن

about an eighth of an inch.

یان نزیکەی هەشت ئينجێكە ئەستور بێت.

And that thin shell does an amazing amount of work, though.

و ئەو توێژاڵە تەنکە، سەڕەرای تەنکیەکەی کارێکی سەرسوڕهێنەر دەکات.

It filters out more than 90 percent of the harmful UV radiation

زیاتر لە ٩٠ لە سەدی تیشکە زیان بەخشەکانی سەروبنەوشەیی دەپاڵێوێت

coming from the sun.

کە لە خۆرەوە دێت.

And while I'm sure many of you enjoy that suntan that you get

و لەکاتێکدا دڵنیام ئێوە چێژ لە خۆخستنە بەر خۆردەبینن

from the remaining 10 percent, it causes a lot of problems:

و لەم١٠ لە سەدایە وەردەگرن بەڵام دەبێتە هۆی کۆمەڵێک گرفت

cataracts,

تێکچوونی بیلبیلەی چاو،

damage to crops,

لەناوچوونی دانەوێڵەکان،

damage to immune systems

تێکشکانی سیستەمی بەرگری لەش

and also skin cancer.

و هەروەها شێرپەنجەی پێست.

It's not an exaggeration

زیدەڕۆیی نییە

to say that a threat to the ozone layer is a threat to human safety.

گەر بڵێین هەڕەشەکانی سەر چینی ئۆزۆن هەڕەشەیە بۆ سەلامەتی مرۆڤ.

And actually, ironically, it was human safety

و ڕاستیەکەی، گاڵتەجاڕیە کە سەلامەتی مرۆڤ بووە هۆکاری

that motivated the invention of CFCs in the first place.

هاندانی داهێنانی داCFCs .

You see, in the early days of refrigeration,

لە سەرەتاکانی دروست کردنی ساردکەرەوەکان،

refrigerators used toxic and flammable chemicals

ساردکەرەوەکان ژەهر و مادەی کیمیایی مەترسیداریان بەکاردەهێنا،

like propane and ammonia.

وەک پڕۆپان و ئەمۆنیا.

For good reason, the refrigeration industry

پیشەسازی ساردکەرەوەکان،

wanted a safe alternative,

جێگرەوەیەکی سەلامەتیان دەویست،

and they found that in 1928,

و لە ساڵی ۱۹۲٨دۆزیانەوە،

when a scientist named Thomas Midgley

کاتێک زانایەک بە ناوی سۆماس میدجلیی

synthesized the first commercially viable CFCs.

یەکەم تێکەڵەی گازی بازرگانی CFSs بەردەست کرد.

And in fact, Midgley famously inhaled CFCs and blew out a candle

میدجلی ئەم گازەی هەڵمژی و مۆمێکی پێ کوژاندەوە

to demonstrate, at a scientific conference,

بۆ سەلماندنی، لە کۆنگرەیەکی زانستی،

that they were safe and nonflammable.

کە سەلەمەتە و گڕناگرێت.

And in fact, as a scientist, I can tell you there is no way

و لەڕاستیدا، وەک زانایەک ناتوانم بڵێم هیچ ڕێگەیەک نییە

you could get away with that kind of antic today.

لەم ڕۆژگارە بەم شێوەیە خەڵک هەڵخەڵەتێنیت.

I mean, wow.

مەبەستم، واو.

But really, at the time,

بەڵام لە کاتی خۆییدا

CFCs were a really remarkable invention.

CFCs بەڕاستی داهێنانێکی ناوازە بوو.

They allowed what we now know as modern-day refrigeration

ڕێگەیان بۆ داهێنانی ساردکەرەوەی سەردەم،

and air-conditioning and other things.

و فێنک کەرەوە و شتەکانی تر خۆش کرد.

So it wasn't actually until over 40 years later, in the 1970s,

٤۰ساڵ دواتر، لە ساڵی ۱۹۷۰.

when scientists realized that CFCs would break down high in the atmosphere

کاتێک زاناکان بۆیان دەرکەوت ئەم گازانە لە بەرگی هەوای زەوی تێکدەشکێت

and damage the ozone layer.

و زیان بە چینی ئۆزۆن دەگەیەنێت.

And this finding really set off a lot of public concern.

ئەم دۆزینەوەیە بووە هۆی مەترسی بەکارهێنەران.

It led, ultimately, to the banning of CFC usage in aerosol spray cans

دواتر لە قتووی سپڕا قەدەغەکرا لە،

in the US and a few other countries in 1978.

ولایەتە یەکگرتووەکان و چەند وڵاتێکی تردا لە ۱۹۷٨ کرا.

Now, the story doesn't end there,

چیرۆکی ئەم گازە لێرە کۆتایی نایەت،

because CFCs were used in much more than just spray cans.

چونکە ئەم گازە لە شوێنتریش، جگە لە سپڕای قتوو، بەکاردێت.

In 1985, scientists discovered the Antarctic ozone hole,

لە ۱۹٨٥، زاناکان کونی ئۆزۆنی جەمسەری باشووری زەویان دۆزییەوە،

and this was a truly alarming discovery.

و بەڕاستی دۆزینەوەیەکی ترسناک بوو.

Scientists did not expect this at all.

زاناکان هەرگیز پێشبینی ئەوەیان نەدەکرد.

Before the Antarctic ozone hole,

پێش کونی ئۆزۆنی جەمسەری باشور،

scientists expected maybe a five or 10 percent reduction

زاناکان پێشبینیان دەکرد کە ٥ یان ١٠ لە سەدی چینی

in ozone over a century.

ئۆزۆن لە سەدەیەک تەنکتر بێت.

But what they found over the course of less than a decade

بەڵام بۆیان بەدەرکەوت کە لە کەمتر لە یەک دەیەدا

was that more than a third of the ozone had simply vanished,

٣ لە سەر چواری چینی ئۆزۆن بزر بوو،

over an area larger than the size of the US.

لە شوێنێک کە گەورەترە لە سنوری ویلایەتە یەکگرتووەکان.

And although we now know that CFCs are the root cause of this ozone hole,

CFCs و هەروەها ئێستا ئێمە دەزانین هۆی ڕیشەیی ئەم کونی ئۆزۆنەیە،

at the time, the science was far from settled.

لە کاتێکدا، زاناکان دوورن هاوڕا نەبوون.

Yet despite this uncertainty,

سەڕەرای ئەم دوودڵیە،

the crisis helped spur nations to act.

ئەم تەنگەژەیە هانی گەلەکانیدا تا هەڵویست وەربگرن.

So that quote that I started this talk with,

ئەو قسەی کە ئەم ئاخاوتنەم پێ دەست پێکرد،

about the Montreal Protocol, from President Reagan --

دەربارەی ڕێکەوتنامەی مۆتریاڵ لەلایەن سەرۆک ڕێگەنەوە

that was his signing statement when he signed the Montreal Protocol

ناوبراو لە ساتی واژۆ کردنی ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ ئەم قسەی کردووە

after its unanimous ratification by the US Senate.

پاش ئەوەی بە تێکڕا لەلايەن سێناتی ولایەتە يەكگرتووەكان پەسند کرا.

And this is something that's truly worth celebrating.

ئەمە بۆنەیەکە کە شایستەی ئاهانگ گێڕانە.

In fact, yesterday was the 30th anniversary of the Montreal Protocol.

ڕاستیەکەی، دوێنێ ۳۰ یەمین ساڵیادی ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بوو.

(Applause)

(چەپڵەڕێزان)

Because of the protocol,

بە هۆی ڕێکەوتنامەکەوە،

ozone-depleting substances are now declining in our atmosphere,

ئەم گازانەی دەبنە هۆکاری تەنکبوونەوەی چینی ئۆزۆن، ڕوو لە کەمین

and we're starting to see the first signs of healing in the ozone layer.

ئاماژە سەرەتاییەکانی باشبوونەوەی چینی ئۆزۆنمان هەست پێکرد.

And furthermore, because many of those ozone-depleting substances

و هەروەها، چونکە زۆرێک لەم گازانەی دەبنە هۆی تەنکبوونی ئۆزۆن

are also very potent greenhouse gases,

هەمان گاز زیانبەخشەکانی بەرگی هەوای زەوین،

the Montreal Protocol has actually delayed global warming

ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ گەرم بوونی جیهانی بۆ زیاتر لە

by more than a decade.

سەدەیەک دواخست.

That's just wonderful.

ئەوە دڵڕفێنە.

But I think it's worth asking the question,

بەڵام پێم وایە لە جێگەی خۆیەتی پرسیار بکەین،

as we face our current environmental crisis, global warming,

کاتێ ڕووبەڕووی قەیرانە ژینگەییەکانی و گەرمبوونی جیهان دەبین،

what lessons can we learn from Montreal?

دەتوانین چ وانەیەک لە مۆنتریاڵ فێرببین؟

Are there any? I think there are.

ئایا هیچ وانەیەک هەیە؟ بەڵێ وانە هەیە.

First, we don't need absolute certainty to act.

یەکەم، پێویستمان بە دڵنیایی تەواو نیە تا هەڵوێست وەربگرین.

When Montreal was signed,

کاتێک ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ واژۆ کرا،

we were less certain then of the risks from CFCs

ئێمە ئەو کات کەمتر لە زیانەکانی CFCs دڵنیا نەبووین

than we are now of the risks from greenhouse gas emissions.

وەک ئەوەی ئێستا لە مەترسی دەردانی گازە زیانبەخشەکانی بەرگی زەوی دڵنیاین.

گومان و بە کەم سەیرکردنی مەترسییەکان دوو ڕێگەن کە لە لایەن ئەو کەسانەی کە

A common tactic that people who oppose climate action use

is to completely ignore risk and focus only on uncertainty.

بەرهەڵستی کارکردنن دژی گۆڕانکاریە کەشوهەوایەکان پەنایان بۆ دەبرێت.

But so what about uncertainty?

بەڵام چی دەربارەی گومانەکان؟

We make decisions in the face of uncertainty all the time,

ئێمە هەمیشە هەوڵ دەدەین گومانەکانمان ساغ بکەینەوە،

literally all the time.

بە واتای وشە هەموو کاتێک.

You know, I'll bet those of you who drove here tonight,

گرەو لەگەڵ ئەوانە دەکەم کە ئەمشەو بە ئۆتۆمبێل هاتوون

you probably wore your seat belt.

ئەگەرێکی زۆرە پشتێنی سەلامەتیتان بەستبێت.

And so ask yourself,

و کەوایە لە خۆتان بپرسن،

ئایا لە لایەن کەسێکەوە داواتان لێکراوە پشتێنی سەلامەتی ببەستن

did you wear your seat belt because someone told you

with a hundred percent [certainty]

،بەبێ هیچ گومانێک،

that you would get in a car crash on the way here?

چونکە ڕەنگە لە ڕێگەدا توشی پێکدادانی ئۆتۆمبیل ببیت؟

Probably not.

لە ڕاستیدا دوورە.

So that's the first lesson.

کەواتە ئەمە یەکەم وانەیە.

Risk management and decision making always have uncertainty.

بەڕێوەبردنی سەرکێشیەکان و بڕیاردان هەمیشە گوماناوین.

Ignoring risk and focusing only on uncertainty is a distraction.

پشتگوێ خستنی مەترسی و تیشک خستەنە سەر گومان ڕوخێنەرە.

In other words, inaction is an action.

بە واتايەكى ديكە، دەستەوەستان دەبێتە هەڵوێست.

Second, it takes a village to raise a healthy environment.

دووەم، بۆ سەرخستنی ژینگەیەکی تەندروست پێویستمان بە هەر ٥ پەنجەی دەست هەیە.

The Montreal Protocol wasn't just put together by industry and governments

ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بە تەنها لایەن حکومەت، بازرگانەکان، گروپەکانی داكۆكيکاری

or environmental advocacy groups and scientists.

ژينگە یان زاناکان سەرنەخرا.

It was put together by all of them.

بەڵکو بەیەکەوە هەموویان سەریانخست.

They all had a seat at the table,

هەموویان ڕۆڵیان هەبوو،

and they all played an important role in the solution.

و هەموویان ڕۆڵی کاریگەریان هەبوو.

And I think in this regard,

بۆیە پێم وایە،

we're actually seeing some encouraging signs today.

ئێمە، ئەمڕۆ، هەندێک ئاماژەی موژدەهێنەر دەبینین.

We see not just environmental groups concerned about climate change

نیگەرانیە ژینگەییەکان تەنها لە گروپی چالاکانی بواری ژینگە قەتیس نەبووە

but also civic and religious groups,

بەڵکو گروپە ئاینی، جڤاکی، سەربازی

the military and businesses.

و بازرگانیەکانیش هەمان نیگەرانی دەردەبڕن.

So wherever you find yourself on that spectrum,

لە هەر یەک لەم چینانە خۆت دەدۆزیتەوە،

we need you at the table,

لە سەر مێزی گفتۆگۆ پێویستمان پێتە، چونکە

because if we're going to solve global warming,

گەر قەرار بێت بەرهەڵستی گەرمبوونی زەوی ببینەوە،

it's going to take actions at all levels,

ئەوا لە گشت ئاستەکانی نێونەتەوەی و

from the individual to the international

تاکە کەسی و خەڵک بە گشتی

and everything in between.

پێویستمان بە هەڵویست و کارە.

Third lesson:

وانەی سێیەم:

don't let the perfect be the enemy of the good.

مەهێڵە باشترین ببێتە دوژمنی باش.

While Montreal has become the brake pedal for stopping ozone depletion,

لەو كاتەى مۆنتڕیاڵ بووە هۆی وەستانی تەنکبوونەوەی زیاتری چینی ئۆزۆن،

at its beginning, it was more just like a tap on the brakes.

لە سەرەتا هەوڵێکی زۆر سەرەتایی بوو.

It was actually the later amendments to the protocol

لە ڕاستیدا هەمواركردنەوەکانی ڕێکەوتنامەکە

that really marked the decision to hit the brakes on ozone depletion.

هۆکاری ڕاستەقینەی ڕێگەگرتن لە تەنکبوونی زیاتری ئۆزۆنن.

بۆ ئەو کەسانەی ڕەشبینن و دەڵێن:

So to those who despair

that the Paris Climate Accord didn't go far enough

کە ڕێکەوتنامەی پاریس ئامانجی خۆی نەپێکاوە

or that your limited actions on their own won't solve global warming,

یان سنورداری هەندێ کار لەخۆڕا چارەسەری گەرم بوونی جیهان ناکەن،

I say don't let the perfect be the enemy of the good.

پێیان دەڵێم: مەهێڵن باشترین ببێتە دوژمنی باش.

And finally, I think it helps us to contemplate the world we've avoided.

و لە کۆتایدا، پێموابێ یارمەتیمان دەدات بۆ بیرکردنەوە لە جیهانە پشتگوێخراوەکەمان.

Indeed, the world we have avoided by enacting the Montreal Protocol

لە ڕاستيدا، ئەو جيهانەی بە دەركردنى ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بەرگریمان لێکردوە

is one of catastrophic changes

یەکێکە لە گۆڕانە کاریگەرەکان

to our environment and to human well-being.

بۆ دەوروبەرمان و بۆ باشيى مرۆڤ.

By the 2030s, we'll be avoiding millions of new skin cancer cases per year

تا ٢٠٣٠، ئێمە ڕێگە لە ملیۆنەها حالەتی نوێی شێرپەنجەی پێست دەگرین

with a number that would only grow.

لەگەڵ ڕێژەیەکی گەشەسەندوی بەردەوام.

If I'm lucky, I'll live long enough to see the end of this animation

ئەگەر بەختەوەربم و ئەوەندە دەژێم تاوەکو کۆتایی ئەو فیلم کارتۆنیە ببینم

and to see the ozone hole restored to its natural state.

و کونی ئۆزۆن ببینم بچێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی.

So as we write the story for earth's climate future

هەر وەک چۆن چیرۆکمان بۆ کەشی داهاتووی زەوی داڕشتووە

for this century and beyond,

بۆ ئەم سەدەیە و سەدەی دواتر،

we need to ask ourselves, what will our actions be

ئێمە پێویستە پرسیار لە خۆمان بکەین، هەڵوێستمان چی دەبێت

so that someone can stand on this stage

کاتێک ئەو کەسانەی لەسەر ئەم شانۆیە بوەستن

in 30 or 50 or a hundred years

لە ۳۰ یان ٥۰ یان ۱۰۰ساڵی داهاتوو

to celebrate the world that they've avoided.

بۆ ئاهەنگگێڕان بە بۆنەی ڕێگەگرتن لە هەڵدێری زەوی.

Thank you.

سپاس.

(Applause)

(چەپڵەڕێزان)