Katie Mack: The death of the universe -- and what it means for life | TED Fellows

Translator: sanar dyar Reviewer: Daban Q. Jaff

[SHAPE YOUR FUTURE]

I love the universe.

The vastness, the mystery,

the astonishing beauty of the stars.

I love everything about it,

and I've devoted my life to studying it.

[داهاتووت دروست بکە]

From atoms to galaxies,

گەردوونم خۆشدەوێت.

from beginning to end.

گەورەبوونی، نهێنیەکە،

But lately, I've gotten stuck on that last bit.

جوانی سەرسوڕهێنەری ئەستێرەکان.

The fact that the universe is dying.

حەزم لە هەموو شتێکی ئەوە،

و ژیانم تەرخان کرد بۆ خوێندنی ئەوە.

I know this may come as a shock.

I mean, it's the universe, it's everything.

لە گەردیلەکانەوە بۆ ڕێی کاکێشان،

لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی.

It's supposed to be eternal, right?

بەڵام لەو دواییانە، من گیرم خواردووە لەسەر ئەو دوا بەشە.

But it isn't.

We know the universe had a beginning

ڕاستییەکە ئەوەیە کە گەردوون لە مردندایە.

and everything that begins ends.

The start of the story is a familiar one.

من دەزانم ئەمە لەوانەیە وەک شۆکێک بێت.

In the beginning, there was light.

مەبەستم، ئەوەیە کە گەردوون، هەموو شتێکە.

We know that because we can see it directly.

وا دانراوە هەتاهەتایی بێت ، ڕاستە؟

بەڵام وا نییە.

The cosmos today is filled with low-energy background radiation

دەزانین کە گەردوون سەرەتایەکی هەیە

و هەموو شتێک کە دەست پێدەکات کۆتایی دێت.

left over from a time

سەرەتای چیرۆکەکە ئاشنایە.

when the whole universe was an all-encompassing inferno.

لە سەرەتادا ڕووناکی هەبوو.

In its first 380,000 years, space wasn't cold or dark.

ئەوە دەزانین چونکە دەتوانین ڕاستەوخۆ بیبینین.

جیهان ئەمڕۆ پڕە لە باکگراوندی تیشکی وزە نزم

It was thick with a churning, humming plasma.

ماوە لە کاتێکەوە

It was hot and dense.

کاتێک هەموو گەردوون دۆزەخێکی بێسەروبەر بوو.

It was loud.

But it was also expanding.

لە ٣٨٠.٠٠٠ ساڵی یەکەمیدا بۆشایی سارد و تاریک نەبوو.

Over time, the fire dissipated and space cooled.

ئەستوور بوو لەگەڵ چڕکردنەوەی، لەرەی پلازما.

Clouds of gas pulled together by their own gravity

گەرم و چڕ بوو.

formed stars and galaxies and planets and us.

ئەوە بەرز بوو.

بەڵام هەروەها ئەوە فراوان بوو.

And one day,

بە تێپەڕبوونی کات ئاگرەکە پەرتبوو وە بۆشایی ساردبووەوە.

astronomers using a microwave receiver detected a bit of static

هەورە گازیەکان پێکەوە ڕاکێشراون بە هێزی خۆیان

coming from every direction in the sky,

the leftover radiation from that primordial fire.

ئەستێرەکان و ڕێگەی کاکێشان و هەسارەکان و ئێمە پێك دێنێت.

We can now map out the cosmos

و ڕۆژێك.

ئەستێرەناسەكان بە بەکارهێنانی مایکڕۆویڤ وەرگرێکی کەمێک نەبزێو یان دۆزیەوە

to the farthest reaches of the observable universe.

We can see distant galaxies

لە هەموو لایەکەوە له ئاسمانەوە دێن،

whose light has taken billions of years to reach us.

تیشکی ماوە لەو ئاگرە سەرەتاییە.

So by looking at them, we are looking deep into the past.

ئێستا دەتوانین نەخشەی جیهان بکەین

We can watch how the expansion of the universe has slowed down

بۆ دوورترین مەودا لە گەردوونی بینراو.

since that hot early phase 13.8 billion years ago.

ئێمە دەتوانین کاکێشانە دوورەکان ببینین

کە ڕووناکیەکەی ملیاران ساڵی برد بۆ گەیشتن بە ئێمە.

We can see collisions of entire galaxies

بۆیە بە سەیرکردنی ئەوان، بە قووڵی سەیری ڕابردوو دەکەین.

and watch the bursts of star formation,

دەتوانین سەیر بکەین کە چۆن فراوانبوون لە گەردووندا هێواش بووە

that result from the sudden conflagration of all that cosmic hydrogen.

لەو کاتەوەی قۆناغی زووی گەرم ١٣.٨ ملیار ساڵ پێش ئێستا.

And we can see that these collisions are happening less and less.

دەتوانین بەریەك کەوتنی هەموو ڕێگاکانی کاکێشان ببینین

The expansion of the universe isn't slowing down anymore.

هەروەها سەیرکردنی تەقینەوەکان ئەستێرەکان پێك دێنن،

A few billion years ago, it started speeding up.

ئەو ئەنجامە بەهۆی ئاگرێکی کتوپڕی هەموو ئەو هایدرۆجینی گەردوونیە.

Distant galaxies are getting farther apart

دەبینین کە ئەو پێکدادانانە کەمتر و کەمتر ڕوودەدەن.

faster and faster.

Star formation has slowed.

فراوانبوونی گەردوون چی تر خاو نابێتەوە.

In fact, we can calculate exactly how much.

چەند ملیار ساڵ لەمەوپێش, دەستی بە خێرایی کرد.

And when we do, we find something shocking.

ڕێگای کاکێشانە دوورەکان لە یەکتر دوور دەکەونەوە

Of all the stars that have ever been born or that ever will be,

خێراتر و خێراتر.

پێکهێنانی ئەستێرەکان هێواش بووە.

around 90 percent have already come into being.

لە ڕاستیدا، دەتوانین بە تەواوی ژماردنەکە بکەین کە چەندە.

From now until the end of time,

the universe is working on just that last 10 percent.

و کاتێک ئێمە دەیکەین, شتێکی شۆککەرمان دۆزیەوە.

هەموو ئەو ئەستێرەیانەی هەتا ئێستا لە دایك بوونە یان لە دایك دەبن،

The end of the universe is coming.

نزیکەی لەسەدا ٩٠ پێشتر هاتونەتە بوون.

There are a few ways it could happen,

but the most likely is called the heat death,

لە ئێستاوە تا کۆتایی کات،

and it's an agonizing, slow languishing of the cosmos.

گەردوون تەنها کار لەسەر کۆتا له سەدا ١٠ ی دەکات.

Stars burn out and leave smoldering ash.

کۆتایی گەردوون وا دێت.

Galaxies become increasingly isolated in their own dim pools of light.

چەند ڕێگەیەك هەیە کە دەکرێت ڕوو بدات،

بەڵام بە ئەگەری زۆر پێی دەوترێت مردنی گەرمی،

Particles decay.

و ئازار بەخشە، هێواش لەناوچوونی گەردوون.

Even black holes evaporate into the void.

ئەستێرەکان دەفەوتێن و خۆڵەمێشێکی نەکوژاوە بەجێدەهێڵن.

Of course, we still have some time.

ڕێگای کاکێشانەکان گۆشەگیر دەبن لە حەوزی تەماوی ڕووناکی تایبەتی خۆیان.

The heat death is so far in the future, we hardly have words to describe it.

پوکانەوەی تەنۆلکەکان.

Long past a billion years,

تەنانەت چاڵە ڕەشەکانیش بەرەو بەتاڵی هەڵدەوەشێنەوە.

when the sun expands and boils off the oceans of the Earth.

بە دڵنیاییەوە، هێشتا هەندێک کاتمان ماوە.

Long past 100 billion years,

when we lose the ability to see distant galaxies

مردنە گەرمەکە تا ئێستا لە داهاتووە، بە سەختی ووشەمان هەیە بۆ وەسفکردنی.

and that faint trace of Big Bang light.

بە درێژایی یەك ملیار ساڵ،

Long after we are left alone in the darkness

کاتێك خۆر دەکشێت و زەریاکانی زەوی دەکوڵێنێت.

watching the Milky Way fade.

لە ماوەی ١٠٠ ملیار ساڵدا،

کاتێك توانامان لەدەست دەدەین بۆ بینینی کاکێشانە دوورەکان

It's OK to be sad about it,

هەروەها ئەو شوێنەوارە کزەی ڕووناکی بیگ بانگ.

even if it is trillions of years in the future.

دوای ماوەیەکی درێژ لە بەجێهێشتنمان بە تەنیایی لە تاریکیدا

No one wants to think about something they love coming to an end.

سەیرکردنی کزبوونی ڕێگای شیری.

As disconnected as it may be to us here and now,

it is somehow more profound than personal death.

ئاساییە کە غەمباربیت بۆ ئەوە،

تەنانەت ئەگەر ترلیۆن ساڵ بێت لە داهاتوودا.

We have strategies for accepting the inevitability of that.

کەس نایەوێت بیر لە شتێك بکاتەوە حەزیان لە گەیشتنە بە کۆتایی.

After all, we tell ourselves, something of us will live on.

وەك ئەوەی کە لەوانەیە پەیوەندی پچڕاوە بۆ ئێمە لێرە و ئێستا،

Maybe it will be our great works.

بە جۆرێك کاریگەرترە لە مردنی کەسی.

Maybe it will be our children, carrying on our genetic material

ستراتیژیمان هەیە بۆ قبوڵکردنی مسۆگەر ڕوودانی ئەوە.

or perhaps our basic outlook on life.

Maybe it will be some idea worth spreading.

دوای هەموو شتێك، بە خۆمان دەڵێین شتێك لە ئێمە دا دەژیت.

Humanity might venture out into the stars and evolve and change,

لەوانەیە ئەوە کارە مەزنەکانمان بێت.

لەوانەیە منداڵەکانمان, هەڵگری ماددەی جینیتیکەکانمان بن

but something of us will survive.

یان لەوانەیە تێڕوانینی سەرەکیمان بۆ ژیان بێت.

But if the universe ends,

لەوانەیە بیرۆکەیەك بێ شایەنی بڵاوبوونەوە بێت.

at some point we have no legacy.

There will come a time when, in a very real sense,

لەوانەیە مرۆڤایەتی سەرکێشی بکات لە ئەستێرەکان و پێشدەکەون و دەگۆڕێن،

our existence will not have mattered.

بەڵام شتێک لە ئێمە ڕزگاری دەبێت.

The slate will be wiped clean completely.

بەڵام ئەگەر گەردوون کۆتایی پێبێت،

Why should we spend our lives

لە قۆناغێکدا هیچ میراتێکمان نییە.

seeking answers to the ultimate questions of reality

کاتێك دێت کە، بە مانایەکی زۆر راستەقینە،

if eventually there will be no one left to tell?

بوونی ئێمە گرنگ نابێت.

Why build a sandcastle when you can see that the tide is coming in?

بۆڕدەکە بە تەواوی دەسڕێتەوە.

بۆچی دەبێت ژیانمان بەسەر ببەین

I've asked a dozen other cosmologists

گەڕان بەدوای کۆتا وەڵامەکان بۆ ڕاستی پرسیارەکان

and they all had different answers.

ئەگەر لە کۆتایدا کەس نەبێت پێی بڵێت؟

To some, the death of the cosmos just seems right.

بۆچی قەڵای لمی دروست بکەین کاتێك دەتوانین ببینین کە لافاو دێت؟

It's freeing to know that we are temporary.

"I very much like our blipness," one told me.

پرسیارم لە دەیان زانای گەردوونی دیکە کرد

To others, the question itself motivates the search for some alternative theory.

هەروەها هەموویان وەڵامی جیاوازیان هەبوو.

بۆ هەندێک، مردنی گەردوون تەنها وەك ڕاستییە.

There must be some way to carry on.

ئەوە ئازادیە بزانیت کە کاتین.

The slow fade to black just cannot be how our story ends.

“من زۆر حەزم لە خاڵی ڕووناکی ڕادارەکەمان هەیە،” یەکێك پێی ووتم.

One found comfort in the possibility of the multiverse.

بۆ ئەوانی تر, خودی پرسیارەکە هاندەرە لە گەڕان بۆ هەندێک تیۆری جێگرەوە.

"It's not all about us," he said.

پێویستە هەندێک ڕێگا هەبێت بۆ بەردەوام بوون.

Personally, I feel lucky.

پەرتبوونی سەبر بۆ ڕەش ناتوانێت ئەوە بێت کە چیرۆکەکەمان چۆن کۆتایی دێت.

Our cosmos existed for billions of years before us

یەکێك ئاسوودەیی دۆزیەوە لە ئەگەری هەمەجۆری گەردووندا.

and it will carry on long after we are gone.

For this brief moment, we are here.

ووتی “ئەوە هەمووی دەربارەی ئێمە نییە،“.

We may be insignificant to the cosmos as a whole,

بە تایبەتی، هەست دەکەم بە بەختم.

but we have an immense power to understand it,

جیهانمان هەبووە ملیارەها ساڵ پێش ئێمە

to see the beginning,

و بەردەوام دەبێت زۆر دوای ڕۆیشتنمان.

to contemplate the end,

بۆ ئەم ساتە کورتە، لێرەین.

to look up into the sky

and see ourselves reflected in every tiny point of light.

ئێمە لەوانەیە وەك هەمووی بێبایەخ بین بۆ گەردوون،

بەڵام هێزێکی زۆرمان هەیە بۆ ئەوەی لێی تێبگەین،

There is a kind of luxury in the freedom to look beyond our own little lives

بۆ بینینی سەرەتا،

بۆ بیرکردنەوە لە کۆتایی،

and contemplate the end of everything.

بۆ سەیرکردنی ئاسمان

ڕەنگ دانەوەی خۆمان دەبینین لە هەموو خاڵێکی بچووکی ڕووناکیدا.

We, fragile, doomed humans

carry within us a sense of discovery and wonder.

لە ئازادیدا جۆرێك لە خۆشگوزەرانی هەیە بۆ ئەوەی سەیری دواوەی ژیانە بچووکەکەمان بکەین

It will persist as long as there are thinking beings in the cosmos.

و بیر لە کۆتایی هەموو شتێک دەکاتەوە.

And we can decide how to use it.

مرۆڤێکی، لاوازین کە سزامان بەسەردا سەپێنراوە

هەستێك لە ناخماندا هەڵدەگرێت لە دۆزینەوە و سەرسامی.

Thank you.

بەردەوام دەبێت تا ئەو کاتەی بوونەوەرەکان بیر لە گەردوون بکەنەوە.

و دەتوانین بڕیار بدەین چۆن بەکاری بهێنین.

سوپاس.