What's the connection between sleep and Alzheimer's disease? | Sleeping with Science, a TED series

Transcriber: TED Translators admin Reviewer: Ivana Korom

We're now becoming aware of a significant relationship

Translator: Barez Jalal Reviewer: Daban Q. Jaff

ئێستا ئێمە ئاگادار بووین لە پەیوەندیەکی گرنگدا

between sleep and Alzheimer's disease.

لە نێوان نەخۆشی ئەلزەهایمەر و خەوتن دا.

[Sleeping with Science]

[خەوتن لەگەڵ زانستدا]

Now, Alzheimer's disease is a form of dementia

نەخۆشی ئەلزەهایمەر جۆرێک لە خەڵەفان

typified usually by memory loss and memory decline.

زۆربەی جار لەشێوەی لەبیرچونەوەیە یاخوود پوکانەوەی یادەوەری.

And what we've started to understand

وە ئەوەی کە ئێمە تێگەشتین

is that there are several different proteins

ئەوەیە کە چەندین پرۆتینی جیاواز

that seem to go awry in Alzheimer's disease.

کەوا پێدەچێت دوور دەکەوێتەوە لە نەخۆشی زەهایمەر.

One of those proteins is a sticky, toxic substance

یەکێک لەو پرۆتینە مادەیەکی ژەهراوی و لکێنەرە

called beta-amyloid that builds up in the brain.

پێی دەوترێت بیتا ئامیلۆید کە لە مێشکدا دروست دەبێت

The other is something called tau protein.

ئەوەی تر شتێکە پێی دەوترێت تاو پرۆتین.

How are these things related to sleep?

ئەم شتانە چۆن پەیوەستن بە خەوتن؟

Well first, if we look at a large-scale epidemiological level,

باشە، پێش هەموو شتێک ئەگەر سەیر بکەین بۆ ئاستی پەتا بەشێوەیەکی فراوان

what we know is that individuals

ئەوەی ئێمە دەیزانن ئەوەیە کە تاکەکان

who report sleeping typically less than six hours a night,

کە زۆربەی کاتەکانی خەوتنیان کەمتر لە شەش کاتژمێرە لە شەودا،

have a significantly higher risk

مەترسیەکی زۆر بەرزتری هەیە

of going on to develop high amounts

بۆ پەرەپێدانی بڕێکی زۆر

of that beta-amyloid in their brain later in life.

لە بیتا ئەمیلۆید لە مێشکیاندا دواتر لە ژیاندا

We also know that two sleep disorders,

هەروەها دەزانین کە دوو ناڕێکی خەو،

including insomnia and sleep apnea, or heavy snoring,

لەنێویان بێ هێزی و هەناسە تەنگی لەکاتی نوستن یاخود پڕخاندن

are associated with a significantly higher risk

پەیوەستن بە مەترسیەکی زۆر بەرزتر

of Alzheimer's disease in late life.

بە نەخۆشی ئەلزەهایمە لە کۆتاییەکانی ژیاندا.

Those are, of course, simply associational studies.

بێگومان ئەمانە تەنها خوێندنی کۆمەڵگەن.

They don't prove causality.

ئەوان هۆکارەکان ناسەلمێنن

But more recently,

بەڵام لەم دواییانەدا،

we actually have identified that causal evidence.

ئێمە پێشتر ئەو بەڵگەیەمان دیاری کردووە.

In fact, if you take a healthy human being

لە ڕاستیدا ئەگەر تۆ مرۆڤێکی تەندروست وەربگری

and you deprive them of sleep for just one night,

وە بۆ شەوێک لە خەوتن بێبەشی بکەیت،

and the next day, we see an immediate increase

وە لە ڕۆژی دواتردا، دەستبەجێ زیادبوون دەبینین

in that beta-amyloid,

لە ئەملاید-بیتادا،

both circulating in their bloodstream,

هەردووک لە خوێنیان دا دەخولێنەوە،

circulating in what we call the cerebrospinal fluid,

شلەیەکی لێ دەڕژێت کە پێی دەڵێین شلەی دەماری،

and most recently, after just one night of sleep,

وە لەم دواییانەدا دوای خەوتنی تەنها یەک شەو

using special brain-imaging technology,

بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای تایبەتی وێناکردنی مێشک،

scientists have found that there is an immediate increase

زاناکان ئەوەیان دۆزیوەتەوە کە زۆربوونێکی خێرا هەیە

in beta-amyloid directly in the brain itself.

لە بیتا-ئامیلۆید ڕاستەوخۆ لە مێشکدا.

So that's the causal evidence.

وە ئەوەش بەڵگەی هۆکارییە.

What is it then about sleep

ئەی کەواتە چی دەربارەی خەوتن

that seems to provide a mechanism

کە وا دیارە میکانیزمێک دابین بکات

that prevents the escalation

کە رێگری لە زۆربوون دەکات

of these Alzheimer's-related proteins?

بۆ ئەو پڕۆتینانەی کە پەیوەندی بە زەهایمەر هەیە؟

Well, several years ago,

چەند ساڵێک لەمەوپێش،

a scientist called Maiken Nedergaard

زانایەک بەناوی مایکن نێدەرگارد

made a remarkable discovery.

دۆزینەوەیەکی بەرچاوی کرد.

What she identified was a cleansing system in the brain.

ئەوەی کە ئەو دیاری کرد سیستەمێکی پاککەرەوە بوو لە مێشکدا.

Now, before that,

ئێستا، پێش ئەوە،

we knew that the body had a cleansing system

ئێمە دەمانزانی کە جەستەکە سیستەمێکی پاککەرەوەی هەبوو

and many of you may be familiar with this.

وە لەوانەیە زۆرێک لە ئێوە ئاشنا بن بەمە.

It's called the lymphatic system.

پێی دەگوترێت سیستەمی لیمفەکان.

But we didn't think that the brain had its own cleansing system.

بەڵام ئێمە پێمان وا نەبوو کە مێشک سیستەمی پاککردنەوەی خۆی هەبووە.

And studying mice,

وە خوێندن لەسەر مشکەکان،

she was actually able to identify a sewage system within the brain

لە ڕاستیدا ئەو توانی سیستەمێکی هەبێت وەک ئەو پیسیە شاراوانەی کە لە مێشکدا هەیە

called the glymphatic system,

پێی دەوترێت سیستەمی گلیفەتیک،

named after the cells that make it up,

بە ناوی خانەکانی دروستکارییەوە ناونراوە،

called these glial cells.

پێیان دەگوترێت خانەی گلیال.

Now, if that wasn't remarkable enough,

ئێستا ئەگەر ئەوە وەک پێویست دیار نەبوو

she went on to make two more incredible discoveries.

ئەو بەردەوام بوو بۆ دروستکردنی دوو دۆزینەوەی زۆر نایاب.

First, what she found is that that cleansing system in the brain

یەکەم، ئەوەی دۆزیەوە ئەوەیە کە کە سیستەمی پاککردنەوە لە مێشکدا

is not always switched on in high-flow volume

هەمیشە نەگۆڕدراوە لە قەبارەی بەرز

across the 24-hour period.

لە ماوەی 24 کاتژمێردا.

Instead, it was when those mice were actually sleeping,

لەوەوە، ئەوە لە کاتێکدا بوو ئەو مشکانە پێشتر خەویان لێکەوتبو.

particularly when they went into deep non-REM sleep,

بەتایبەتی کاتێک لە خەوی قوڵ دا بوون

that that cleansing system kicked into high gear.

ئەوە کاتێکە کە ئەم سیستەمەی توشبوون زۆر خێرا کار دەکات.

The third component that she discovered,

سێیەم پێکهاتە کە دۆزیەوە،

and this is what makes it relevant

ئەمەش وادەکات کە پەیوەندی هەبێت

to our discussion on Alzheimer's disease,

بۆ گفتوگۆکەمان لەسەر نەخۆشی ئەلزەهایمەر،

is that one of the metabolic by-products,

ئەوەیە کە یەکێک لە بەرهەمە میتابۆلییە لاوەکییەکان،

one of the toxins that was cleared away during sleep,

یەکێک لە ژەهرەکان کە لە کاتی خەودا پاککرابووەوە،

was that sticky, toxic protein, beta-amyloid,

ئەوە چەسپاو بوو پرۆتینێکی ژەهراوی، بیتا-ئامیلۆید،

linked to Alzheimer's disease.

کە پەیوەندی بە نەخۆشی ئەلزەهایمەرەوە هەیە.

And just recently, scientists in Boston have discovered

وە لەم دواییانەدا، زاناکان لە بۆستن بۆیان دەرکەوت

a very similar type of pulsing, cleansing brain-mechanism

جۆرێکی هاوشێوەی میکانیزمی ترپە وە پاککردنەوە لە مێشکدا

in human beings as well.

لە مرۆڤەکاندا.

Now, some of this discussion may sound perhaps a little depressing.

بۆ ئێستا ڕەنگە هەندێک لەو وتووێژانە کەمێک خەمناک و بی هیوا دەرکەون.

We know that as we get older in life,

ئێمە دەزانین کە لەگەڵ چوونە تەمەنمان لە ژیاندا،

our sleep seems to typically decline,

وادیارە کە هەمیشە خەومان کەم دەبێت،

and our risk for Alzheimer's generally increases.

وە مەترسیمان بۆ ئەلزەهایمەر بەشێوەیەکی گشتی زیاد دەکات.

But I think there's actually a silver lining here,

بەڵام من پێم وایە کە لێرەدا لایەنی ئەرێنی هەیە،

because unlike many of the other factors

چونکە بەپێچەوانەی زۆرێک لە هۆکارەکانی ترەوە

that are associated with aging and Alzheimer's disease,

کە پەیوەستن لەگەڵ پیری و نەخۆشی زەهایمەر،

for example, changes in the physical structure of the brain,

بۆ نموونە، گۆڕانکاری لە پێکهاتەی جەستەیی مێشکدا،

those are fiendishly difficult to treat

ئەوانە بە شێوەیەکی نائاسایی قورسن بۆ مامەڵەکردن

and medicine doesn't have any good wholesale approaches right now.

و لە ئێستادا هیچ چارەسەرێکی باشی دەرمان بوونی نییە.

But that sleep is a missing piece

بەڵام پارچە ونبووەکەی خەو

in the explanatory puzzle of aging and Alzheimer's disease

بۆ چارەسەر کردنی کێشەی پیری و نەخۆشی زەهایمەر

is exciting because we may be able to do something about it.

شتێکی دڵخۆشکەرە چونکە ڕەنگە بتوانین شتێکی لەبارەیەوە بکەین.

What if we could actually augment human sleep

چی دەبێت ئەگەر بتوانرێت خەوی مرۆڤ زیاد بکەین

and try to improve the quality

وە هەوڵ بدەین کوالێتیەکەی باشتر بکەین

of that deep sleep in midlife,

لە خەوێکی قوڵ لە ژیانی ناوەندی،

which is when we start to see the decline in deep sleep

ئەویش کاتێک تێبینی ئەوە دەکەین سەرەتای چوونە ناو خەوێکی قوڵ

beginning to happen.

دەست پێ دەکات.

What if we could actually shift

چی دەبێت ئەگەر بمانتوانیبا

from a model of late-stage treatment in Alzheimer's disease

لە مۆدێلێکی کۆتا قۆناغی چارەسەر لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر

to a model of midlife prevention?

بۆ مۆدێلێکی پێشگیری لە ژیانی ناوەندی؟

Could we go from sick care to actually healthcare?

ئایا دەتوانین لە چاودێری نەخۆشەوە بڕۆین بۆ ئەوەی چاودێری تەندروستی بکەین؟

And by modifying sleep,

و بە دەستکاریکردنی خەو،

could we actually bend the arrow

ئایا دەتوانین مەترسی

of Alzheimer's disease risk down on itself?

نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەناو ببەین؟

That's something that I'm incredibly excited about

ئەوە شتێکە کە من زۆر دڵخۆشم دەربارەی

and something that we're actively researching right now.

وە لە ئێستادا، بە شێوەیەکی چالاک لەو بارەیەوە لێکۆڵینەوە دەکەین.