Why is Mount Everest so tall? - Michele Koppes

Translator: Khánh Vân Reviewer: KHOI PHAM

Every spring,

Mỗi mùa xuân,

hundreds of adventure-seekers dream of climbing Qomolangma,

hàng trăm nhà thám hiểm mơ ước chinh phục đỉnh Qomolangma,

also known as Mount Everest.

hay còn gọi là đỉnh Everest.

At base camp, they hunker down for months

Đầu tiên, họ cắm trại dưới núi vài tháng

waiting for the chance to scale the mountain's lofty, lethal peak.

chờ đợi để chinh phục ngọn núi với độ cao chết người.

But why do people risk life and limb to climb Everest?

Nhưng tại sao mọi người lại mạo hiểm mạng sống để leo lên đỉnh Everest?

Is it the challenge?

Liệu đó có là sự thử thách?

The view?

Hay là do phong cảnh?

The chance to touch the sky?

Hay là cơ hội chạm tới bầu trời?

For many, the draw is Everest's status as the highest mountain on Earth.

Với nhiều người, sự mê hoặc đến từ việc Everest là ngọn núi cao nhất Trái Đất.

There's an important distinction to make here.

Có một điểm cần phân biệt rõ ở đây.

Mauna Kea is actually the tallest from base to summit,

Mauna Kea mới thực sự là ngọn núi cao nhất tính từ đáy đến đỉnh,

but at 8850 meters above sea level,

nhưng do ở độ cao 8850 m so với mực nước biển,

Everest has the highest altitude on the planet.

Everest là đỉnh núi cao nhất hành tinh.

To understand how this towering formation was born,

Để hiểu được sự hình thành độ cao này,

we have to peer deep into our planet's crust,

ta phải nhìn sâu bên trong lớp vỏ trái đất,

where continental plates collide.

nơi các địa mảng va vào nhau.

The Earth's surface is like an armadillo's armor.

Bề mặt trái đất như chiếc áo giáp của con tê tê.

Pieces of crust constantly move over,

Các mảng của vỏ trái đất liên tục nhô lên,

under,

hạ xuống,

and around each other.

và chuyển động xung quanh nhau.

For such huge continental plates, the motion is relatively quick.

Những địa mảng khổng lồ này chuyển động tương đối nhanh.

They move two to four centimeters per year,

Chúng dịch chuyển 2-4 cm mỗi năm,

about as fast as fingernails grow.

tương đương với tốc độ móng tay người dài ra.

When two plates collide,

Khi hai địa mảng va vào nhau,

one pushes into or underneath the other, buckling at the margins,

một mảng sẽ xô vào hay bên dưới mảng kia, làm uốn nếp nơi tiếp xúc,

and causing what's known as uplift to accomodate the extra crust.

và dẫn tới hiện tượng nhô lên thành núi.

That's how Everest came about.

Đó chính là cách đỉnh Everest hình thành.

50 million years ago, the Earth's Indian Plate drifted north,

50 triệu năm trước, mảng Ấn Độ trôi dạt về phía bắc,

bumped into the bigger Eurasian Plate,

đâm vào mảng Âu-Á lớn hơn nó,

and the crust crumpled, creating huge uplift.

và vỏ trái đất bị biến dạng, kéo theo vận động nâng lên khổng lồ.

Mountain Everest lies at the heart of this action,

Đỉnh Everest nằm ở vùng trung tâm của quá trình này,

on the edge of the Indian-Eurasian collision zone.

trên rìa vùng va chạm của hai địa mảng Ấn và Âu-Á.

But mountains are shaped by forces other than uplift.

Nhưng các ngọn núi hình thành bởi các lực hơn là sự nâng lên.

As the land is pushed up, air masses are forced to rise as well.

Khi mặt đất được đẩy lên, các khối khí đồng thời cũng bị dịch lên.

Rising air cools, causing any water vapor within it to condense

Khối khí này sau được làm lạnh, tạo thành sự ngưng tụ hơi nước

and form rain or snow.

và hình thành nên mưa hoặc tuyết.

Khi rơi xuống, chúng sẽ làm mòn địa hình,

As that falls, it wears down the landscape,

dissolving rocks or breaking them down in a process known as weathering.

bào mòn hoặc làm vỡ đá tạo thành quá trình gọi là phong hoá.

Water moving downhill carries the weathered material

Nước chảy xuống mang theo các sản phẩm phong hoá

and erodes the landscape,

và làm xói mòn địa hình,

carving out deep valleys and jagged peaks.

tạo nên những thung lũng sâu thẳm và những đỉnh núi cao vút.

This balance between uplift and erosion gives a mountain its shape.

Chính sự cân bằng giữa nâng lên và bào mòn đã làm nên hình dạng của những ngọn núi.

But compare the celestial peaks of the Himalayas

Nhưng so sánh những đỉnh chọc trời của dãy Himalaya

to the comforting hills of Appalachia.

với những ngọn đồi hiền hoà ở Appalachia.

Clearly, all mountains are not alike.

Rõ ràng, không phải mọi ngọn núi đều giống nhau.

That's because time comes into the equation, too.

Đó là vì thời gian cũng là một trong các tác nhân.

When continental plates first collide, uplift happens fast.

Khi các mảng kiến tạo lần đầu va chạm, quá trình nâng lên diễn ra rất nhanh.

The peaks grow tall with steep slopes.

Các đỉnh núi cao lên với những dốc đứng.

Over time, however, gravity and water wear them down.

Tuy nhiên, qua thời gian, trọng lực và nước đã bào mòn chúng.

Eventually, erosion overtakes uplift,

Cuối cùng, sự bào mòn bắt kịp sự nâng lên,

wearing down peaks faster than they're pushed up.

các đỉnh núi bị ăn mòn nhanh hơn cả khi chúng được nâng lên.

A third factor shapes mountains: climate.

Yếu tố thứ ba góp phần trong sự hình thành những ngọn núi là khí hậu.

In subzero temperatures, some snowfall doesn't completely melt away,

Ở nhiệt độ âm, một phần tuyết sẽ không tan hoàn toàn,

instead slowly compacting until it becomes ice.

thay vào đó, chúng sẽ dần dần kết đọng lại thành băng,

That forms the snowline, which occurs at different heights around the planet

Điều đó tạo nên vùng băng tuyết, xuất hiện ở độ cao khác nhau trên trái đất

depending on climate.

phụ thuộc vào khí hậu.

At the freezing poles, the snowline is at sea level.

Ở hai cực, băng tuyết nằm ở mực nước biển.

Near the equator, you have to climb five kilometers before it gets cold enough

Gần xích đạo, bạn phải leo lên năm km trước khi không khí đủ lạnh

for ice to form.

để có thể hình thành băng.

Gathered ice starts flowing under its own immense weight

Khối băng tích tụ bắt đầu trôi xuống dưới sức nặng kinh khủng của nó

forming a slow-moving frozen river known as a glacier,

tạo nên một dòng di chuyển chậm gọi là sông băng,

which grinds the rocks below.

mài mòn những tảng đá ở phía dưới.

The steeper the mountains, the faster ice flows,

Núi càng dốc, sông băng càng chảy nhanh,

and the quicker it carves the underlying rock.

và bào mòn đá phía dưới nhanh hơn.

Glaciers can erode landscapes swifter than rain and rivers.

Sông băng có thể làm xói mòn địa hình nhanh hơn cả mưa và sông.

Where glaciers cling to mountain peaks, they sand them down so fast,

Sông băng ở trên những đỉnh núi làm phẳng chúng rất nhanh,

they lop the tops off like giant snowy buzzsaws.

san bằng phần ngọn như lưỡi cưa tuyết khổng lồ.

So then, how did the icy Mount Everest come to be so tall?

Vậy, làm thế nào núi băng Everest có thể cao đến thế?

The cataclysmic continental clash from which it arose

Biến cố va chạm địa mảng nơi mà nó phát sinh

made it huge to begin with.

đã làm nó đồ sộ ngay từ lúc ban đầu.

Secondly, the mountain lies near the tropics,

Với lại, ngọn núi này nằm gần vùng nhiệt đới,

so the snowline is high, and the glaciers relatively small,

vì vậy vùng băng tuyết rất cao và sông băng khá nhỏ,

barely big enough to widdle it down.

không đủ lớn để làm phẳng phần đỉnh.

The mountain exists in a perfect storm of conditions

Ngọn núi này tồn tại ngay cả trong điều kiện bão tuyết dữ dội

that maintain its impressive stature.

mà vẫn giữ được độ cao ấn tượng.

But that won't always be the case.

Tuy nhiên điều đó chưa chắc là mãi mãi.

We live in a changing world where the continental plates,

Chúng ta sống trong thế giới đầy biến động nơi địa mảng,

Earth's climate,

khí hậu toàn cầu,

and the planet's erosive power

và khả năng bào mòn của hành tinh

might one day conspire to cut Mount Everest down to size.

có thể một ngày sẽ kết hợp lại để san bằng đỉnh Everest.

For now, at least, it remains legendary in the minds of hikers,

Nhưng ít nhất bây giờ, nó vẫn là huyền thoại trong tâm trí các nhà leo núi,

adventurers,

các nhà thám hiểm,

and dreamers alike.

và cả những người mơ mộng.