Why is Mount Everest so tall? - Michele Koppes

Dlaczego Mount Everest jest tak wysoki? - Michele Koppes

Tłumaczenie: Marta Konieczna Korekta: Marta Grochowalska

Every spring,

Każdej wiosny

hundreds of adventure-seekers dream of climbing Qomolangma,

setki poszukiwaczy przygód marzą o wejściu na Czomolungmę,

also known as Mount Everest.

znaną także jako Mount Everest.

At base camp, they hunker down for months

Rozbijają obóz bazowy na długie miesiące,

waiting for the chance to scale the mountain's lofty, lethal peak.

czekając na szansę zdobycia tego wysokiego, śmiercionośnego szczytu.

But why do people risk life and limb to climb Everest?

Dlaczego ludzie ryzykują życie i zdrowie by zdobyć Everest?

Is it the challenge?

Czy chodzi o wyzwanie?

The view?

Widok?

The chance to touch the sky?

Możliwość dotknięcia nieba?

For many, the draw is Everest's status as the highest mountain on Earth.

Wielu przyciąga status najwyższej góry świata.

There's an important distinction to make here.

Trzeba tu zrobić ważne rozróżnienie.

Mauna Kea is actually the tallest from base to summit,

Mauna Kea jest właściwie najwyższa, licząc od podnóża do szczytu.

but at 8850 meters above sea level,

Ale licząc 8850 metrów nad poziomem morza,

Everest has the highest altitude on the planet.

Everest jest najwyższym punktem planety.

To understand how this towering formation was born,

Żeby zrozumieć, jak powstała ta górująca formacja,

we have to peer deep into our planet's crust,

musimy zajrzeć głęboko pod skorupę ziemską,

where continental plates collide.

gdzie zderzają się płyty kontynentalne.

The Earth's surface is like an armadillo's armor.

Powierzchnia Ziemi jest jak skorupa pancernika.

Pieces of crust constantly move over,

Fragmenty skorupy stale przesuwają się nad,

under,

pod

i wokół siebie.

and around each other.

For such huge continental plates, the motion is relatively quick.

Jak na tak wielkie płyty kontynentalne, ruch ten jest stosunkowo szybki.

They move two to four centimeters per year,

Przemieszczają się o dwa do czterech centymetrów rocznie,

about as fast as fingernails grow.

tak szybko jak rosną paznokcie.

When two plates collide,

Kiedy dwie płyty się zderzają,

one pushes into or underneath the other, buckling at the margins,

jedna wchodzi w drugą albo wsuwa się pod nią, odkształcając swoje krawędzie

and causing what's known as uplift to accomodate the extra crust.

i tworząc tak zwany uskok, żeby zmieścić nadmiar skorupy ziemskiej.

That's how Everest came about.

Tak powstał Everest.

50 million years ago, the Earth's Indian Plate drifted north,

50 milionów lat temu płyta indyjska powędrowała na północ,

bumped into the bigger Eurasian Plate,

zderzając się z większą płytą euroazjatycką.

and the crust crumpled, creating huge uplift.

Skorupa zgniotła się, tworząc wielki uskok.

Mountain Everest lies at the heart of this action,

Mount Everest leży w sercu tego działania,

on the edge of the Indian-Eurasian collision zone.

na krawędzi zderzenia Indii z Eurazją.

But mountains are shaped by forces other than uplift.

Ale góry są formowane także przez inne zjawiska.

As the land is pushed up, air masses are forced to rise as well.

Wznosząca się ziemia podnosi też masy powietrza.

Rising air cools, causing any water vapor within it to condense

Wznoszące się powietrze ochładza się, woda i para wodna skraplają się,

and form rain or snow.

tworząc deszcz i śnieg.

As that falls, it wears down the landscape,

Opady kształtują krajobraz,

dissolving rocks or breaking them down in a process known as weathering.

rozpuszczają skały i kruszą je w procesie zwanym wietrzeniem.

Water moving downhill carries the weathered material

Woda spływając niesie ze sobą zwietrzały materiał,

and erodes the landscape,

powodując dalszą erozję krajobrazu,

carving out deep valleys and jagged peaks.

żłobiąc głębokie doliny i poszarpane szczyty.

This balance between uplift and erosion gives a mountain its shape.

Równowaga pomiędzy piętrzeniem, a erozją nadaje ostateczny kształt górze.

But compare the celestial peaks of the Himalayas

Porównajcie niebiańskie szczyty Himalajów

to the comforting hills of Appalachia.

do łagodnych wzgórz Appalachów.

Clearly, all mountains are not alike.

Wyraźnie widać, że góry nie są takie same,

That's because time comes into the equation, too.

a to dlatego, że dochodzi do tego czas.

When continental plates first collide, uplift happens fast.

Po zderzeniu płyt piętrzenie następuje szybciej.

The peaks grow tall with steep slopes.

Góry pną się wysoko i mają strome zbocza.

Over time, however, gravity and water wear them down.

Z czasem jednak grawitacja i woda je ścierają.

Eventually, erosion overtakes uplift,

W końcu erozja przeważa nad piętrzeniem się góry,

wearing down peaks faster than they're pushed up.

a szczyty wietrzeją szybciej niż są wypychane.

A third factor shapes mountains: climate.

Trzecim czynnikiem jest klimat.

In subzero temperatures, some snowfall doesn't completely melt away,

W minusowych temperaturach śnieg do końca nie topnieje.

instead slowly compacting until it becomes ice.

Ze zbitego śniegu powoli tworzy się lód.

That forms the snowline, which occurs at different heights around the planet

Pojawia się granica śniegu, na różnej wysokości na całej planecie

depending on climate.

w zależności od klimatu.

At the freezing poles, the snowline is at sea level.

Na mroźnych biegunach ta granica jest na poziomie morza.

Near the equator, you have to climb five kilometers before it gets cold enough

Przy równiku trzeba by się wspiąć pięć kilometrów, żeby było tak zimno,

for ice to form.

że powstanie lód.

Gathered ice starts flowing under its own immense weight

Zgromadzony lód zaczyna poruszać się pod własnym ogromnym ciężarem,

forming a slow-moving frozen river known as a glacier,

tworząc wolno poruszającą się, zamarzniętą rzekę znaną jako lodowiec.

which grinds the rocks below.

która kruszy skały pod sobą.

The steeper the mountains, the faster ice flows,

Im bardziej stromo, tym szybciej płynie lód

and the quicker it carves the underlying rock.

i szybciej rzeźbi skały pod spodem.

Glaciers can erode landscapes swifter than rain and rivers.

Lodowce dokonują erozji szybciej niż deszcz czy rzeki.

Where glaciers cling to mountain peaks, they sand them down so fast,

Kiedy przywierają do szczytów gór, obracają je w proch tak szybko,

they lop the tops off like giant snowy buzzsaws.

jakby cięły je ogromną piłą mechaniczną.

So then, how did the icy Mount Everest come to be so tall?

Dlaczego więc Mount Everest jest taki wysoki?

The cataclysmic continental clash from which it arose

Ogromne zderzenie obu płyt, dzięki któremu powstał,

made it huge to begin with.

od początku uczyniło go wysokim.

Secondly, the mountain lies near the tropics,

Poza tym znajduje się blisko tropików,

so the snowline is high, and the glaciers relatively small,

granica śniegu jest wysoka, a lodowce raczej na tyle małe,

barely big enough to widdle it down.

że ledwie przecinają górę cienką stróżką.

The mountain exists in a perfect storm of conditions

Everest znajduje się w idealnych warunkach pogodowych,

that maintain its impressive stature.

które utrzymują jego imponującą wielkość.

But that won't always be the case.

Ale nie zawsze tak będzie.

We live in a changing world where the continental plates,

Żyjemy w zmiennym świecie, gdzie płyty kontynentalne,

Earth's climate,

klimat

and the planet's erosive power

i siła erozji naszej planety

might one day conspire to cut Mount Everest down to size.

mogą się kiedyś zmówić i zmniejszyć Mount Everest.

For now, at least, it remains legendary in the minds of hikers,

Na razie pozostaje jednak legendą w umysłach wspinaczy,

adventurers,

łowców przygód

and dreamers alike.

i podobnych im marzycieli.