The rise and fall of the Inca Empire - Gordon McEwan

Translator: Hanh Le Reviewer: Linh Lê

It was the Western Hemisphere’s largest empire ever,

Đây từng là Đế chế lớn nhất Tây Bán Cầu, với dân số gần 10 triệu người.

with a population of nearly 10 million subjects.

Over an area of more than 900,000 square kilometers,

Trên diện tích hơn 900.000 km2,

its people built massive administrative centers,

người Inca đã xây dựng những trung tâm hành chính,

temples, and extensive road and canal systems.

những đền đài, hệ thống đường xá và kênh đào khổng lồ.

They did so in an inhospitable, extreme terrain,

Họ làm điều đó trên một địa hình cực kì hiểm trở,

all without the use of wheels, horses, iron, or even written language.

không hề sử dụng bánh xe, ngựa kéo, sắt thép, và ngay cả chữ viết.

Yet within 100 years of its rise in the fifteenth century,

Vậy mà trong vòng 100 năm hình thành trong thế kỉ 15,

the Inca Empire would be no more.

Đế chế Inca đã sụp đổ.

According to legend,

Theo truyền thuyết, tổ tiên của những người cai trị Inca

the ancestors of the Inca rulers were created by the sun god Inti,

được tạo ra bởi thần mặt trời Inti, và được sinh ra từ hang Tambo Toco.

and they emerged from a cave called Tambo Toco.

Leading four brothers and four sisters was Ayar Manco,

Người dẫn dắt bốn em trai và bốn em gái là Ayar Manco,

who carried a golden staff with instructions

được ban cho một cây gậy vàng với chỉ dẫn:

to find the place where it would sink into the ground,

hãy tìm một vùng đất mà cây gậy có thể cắm vào lòng đất,

showing fertile soil.

một vùng đất màu mỡ.

After many adventures and extensive searching,

Sau rất nhiều cuộc tìm kiếm,

Ayar Manco and his siblings reached the Cuzco Valley,

Ayar Manco và các anh em đến Thung lũng Cuzco,

where the staff pierced the ground.

nơi cây gậy vàng được cắm vào lòng đất.

After fighting off the fierce local native population,

Sau khi chiến đấu với những người dân bản địa hung dữ,

they founded their capital,

họ thành lập thủ đô,

and Ayar Manco became Manco Capac, the first Sapa Inca, or king of the Incas.

và Anyar Manco trở thành Manco Capac, vị Vua đầu tiên của Inca, hay Sapa Inca.

Archaeological evidence suggests

Những di tích khảo cổ cho thấy

that the Incas first settled in this valley around 1200 CE.

người Inca định cư ở thung lũng này vào khoảng năm 1200 CN.

They remained a small kingdom until 1438,

Họ vẫn là một vương quốc nhỏ cho tới năm 1438,

when they were nearly overrun by the neighboring Chanka tribe.

khi bộ tộc láng giềng Chanka bao vây gần như toàn bộ thung lũng.

The Inca king at this time, Viracocha, and his designated heir fled in fear,

Viracocha, vị vua Inca tại vị, cùng người thừa kế đã trốn chạy vì sợ hãi

but one of his other sons remained

nhưng một người con trai của ông ở lại, chiêu mộ thành công lực lượng chiến đấu.

and successfully rallied the city’s defenses.

Nhờ tài năng quân sự, ông trở thành vị vua thứ chín của Inca,

For his military skill, he became the ninth Inca ruler,

assuming the name of Pachacuti, or "Cataclysm."

lấy hiệu là Pachacuti, hay "Đại Hồng Thuỷ".

Pachacuti expanded Inca rule throughout the Andes mountains,

Pachacuti mở rộng lãnh thổ đến khắp dãy núi Andes,

transforming the kingdom into an empire through extensive reforms.

khiến Inca trở thành một Đế chế nhờ những cải cách quy mô lớn.

The empire’s territory was reorganized as Tahuantinsuyu, or "four quarters,"

Lãnh thổ Inca được tổ chức lại thành Tahuantinsuyu, hay "Bốn Tỉnh",

with four divisions ruled by governors reporting to the king.

với các thống đốc quản lý bốn khu dưới quyền Vua.

Although the Inca had no writing,

Dù không có chữ viết, người Inca sử dụng hệ thống nút thắt phức tạp gọi là quipu

they used a complex system of knotted strings called quipu

to record numbers and perhaps other information.

để ghi lại số liệu và có thể cả những thông tin khác.

A decimal-based bureaucracy enabled systematic

Bộ máy quan liêu dựa trên hệ thập phân giúp nhà cầm quyền

and efficient taxation of the empire’s subjects.

đánh thuế người dân một cách có hệ thống và hiệu quả.

In return, the empire provided security, infrastructure, and sustenance,

Đổi lại, Đế chế bảo vệ người dân và cung cấp cơ sở vật chất, lương thực

with great storehouses containing necessities to be used when needed.

và nhu yếu phẩm trong những nhà kho lớn, sẵn sàng khi cần thiết.

Great terraces and irrigation works were built

Hệ thống ruộng bậc thang và thuỷ lợi được xây dựng,

and various crops were grown in at different altitudes

và nhiều loại lương thực trồng theo từng độ cao,

to be transported all over the empire.

được vận chuyển đến khắp các vùng trên đế quốc.

And it was during Pachacuti’s reign

Dưới triều đại của Pachacuti, thành phố nổi tiếng Machu Picchu được dựng nên.

that the famous estate of Machu Picchu was constructed.

Pachacuti’s son Topa Inca continued the empire’s military expansion,

Con trai Pachacuti là Topa Inca tiếp tục quá trình mở rộng lãnh thổ,

and he eventually became ruler in 1471 CE.

và cuối cùng, lên ngôi vào năm 1471 CN.

By the end of his reign, the empire covered much of western South America.

Đến cuối triều đại của ông, lãnh thổ Inca đã mở rộng đến phần lớn phía Tây Nam Mỹ.

Topa’s son Huayna Capac succeeded him in 1493.

Con trai Topa là Huayna Capac kế vị ông vào năm 1493.

But the new ruler’s distant military campaigns strained the social fabric.

Nhưng những chiến dịch quân sự xa xôi đã khiến kết cấu xã hội trở nên căng thẳng.

And in 1524, Huayna Capac was stricken by fever.

Vào năm 1524, Huayna Capac đã chịu một cơn sốt nặng.

Spanish conquistadors had arrived in the Caribbean some time before,

Thực dân Tây Ban Nha đã đến Caribbean trước đó một thời gian,

bringing diseases to which the native peoples had no resistance.

và mang những bệnh dịch mà người dân bản địa chưa bao giờ nhiễm.

Millions died in the outbreak,

Hàng triệu người chết trong đại dịch,

including Huayna Capac and his designated heir.

trong đó có Huayna Capac và người thừa kế của ông.

The vacant throne ignited a civil war between two of the surviving brothers,

Ngai vàng bỏ trống khiến nội chiến bùng nổ giữa hai người anh em còn sống sót,

Atahualpa and Huascar,

Atahualpa và Huascar, khiến Đế chế Inca suy yếu nghiêm trọng.

greatly weakening the empire.

Vào năm 1532, sau khi chiến thắng trong cuộc nội chiến,

In 1532, after finally winning the Inca civil war,

Atahualpa and his army encountered the European invaders.

Atahualpa và quân đội của ông chạm trán những kẻ xâm lược châu Âu.

Although greatly outnumbered,

Dù không có ưu thế về lực lượng, Francisco Pizarro và đội quân xâm lược nhỏ

Francisco Pizarro and his small group of conquistadors

đã chiến thắng với ngựa và súng, thứ người Inca chưa bao giờ thấy.

stunned the king’s much larger force with guns and horses,

neither of which they had seen before.

Atahualpa was taken captive and killed about a year later.

Atahualpa bị giam giữ và bị xử tử một năm sau đó.

The Spanish conquerors were awed by the capital of Cuzco.

Thực dân Tây Ban Nha vô cùng kinh ngạc khi nhìn thấy thủ đô Cuzco.

Pizarro described it as so beautiful that “it would be remarkable even in Spain.”

Pizarro miêu tả kiến trúc ở đây đẹp đến "phi thường ngay cả tại Tây Ban Nha."

Though the capital had fallen

Dù thủ đô sụp đổ, nội chiến cùng dịch bệnh giết chết người dân bản địa,

and the native population had been destroyed by civil war and disease,

some Incas fell back to a new capital at Vilcabamba

một số người Inca đã di tản đến một thủ đô mới ở Vilcabamba,

and resisted for the next 40 years.

và kháng chiến trong 40 năm tiếp theo.

But by 1572, the Spaniards had destroyed all remaining resistance

Nhưng đến năm 1572, thực dân Tây Ban Nha đàn áp toàn bộ cuộc kháng chiến

along with much of the Incas’ physical and cultural legacy.

cùng với phần lớn di sản vật thể và văn hoá của người Inca.

Thus, the great Inca empire fell even faster than it had risen.

Và như thế, Đế chế Inca vĩ đại sụp đổ, còn nhanh hơn cả khi nó hình thành.