The rise and fall of the Inca Empire - Gordon McEwan

Tłumaczenie: Ola Królikowska Korekta: Małgorzata Ciborska

To było największe imperium w historii zachodniej półkuli,

It was the Western Hemisphere’s largest empire ever,

with a population of nearly 10 million subjects.

z ludnością niemal dziesięciu milionów.

Over an area of more than 900,000 square kilometers,

Na powierzchni ponad 900 tysięcy kilometrów kwadratowych

its people built massive administrative centers,

Inkowie zbudowali ogromne centra administracyjne,

temples, and extensive road and canal systems.

świątynie, infrastrukturę i systemy kanalizacyjne.

They did so in an inhospitable, extreme terrain,

Zrobili to na wyjątkowo nieprzyjaznych terenach,

all without the use of wheels, horses, iron, or even written language.

bez pomocy kół, koni, żelaza, a nawet pisma.

Yet within 100 years of its rise in the fifteenth century,

Mimo to, sto lat później, w XV wieku,

the Inca Empire would be no more.

Imperium Inków już nie istniało.

According to legend,

Według legendy

the ancestors of the Inca rulers were created by the sun god Inti,

przodkowie władców Inków zostali stworzeni przez Inti, boga słońca

and they emerged from a cave called Tambo Toco.

i wyłonili się z jaskini Tambo Toco.

Leading four brothers and four sisters was Ayar Manco,

Czterech braci i cztery siostry prowadził Ayar Manco.

who carried a golden staff with instructions

Miał on złotą laskę,

to find the place where it would sink into the ground,

służącą do sprawdzania właściwości ziemi,

showing fertile soil.

co miało pomóc w znajdowaniu żyznej gleby.

After many adventures and extensive searching,

Po wielu przygodach i rozległych poszukiwaniach

Ayar Manco and his siblings reached the Cuzco Valley,

Ayar Manco i jego rodzeństwo dotarli do doliny Cuzco,

where the staff pierced the ground.

w której laska przebiła ziemię.

After fighting off the fierce local native population,

Po pokonaniu miejscowej ludności

they founded their capital,

założyli stolicę,

and Ayar Manco became Manco Capac, the first Sapa Inca, or king of the Incas.

a Ayar Manco został Manco Capac, pierwszym Sapa Inca, czyli władcą Inków.

Archaeological evidence suggests

Badania archeologiczne sugerują,

that the Incas first settled in this valley around 1200 CE.

że pierwsi Inkowie osiedlili się w dolinie około 1200 roku naszej ery.

They remained a small kingdom until 1438,

W 1438 roku wciąż byli małym królestwem,

when they were nearly overrun by the neighboring Chanka tribe.

którego omal nie pokonało sąsiednie plemię Chanka.

The Inca king at this time, Viracocha, and his designated heir fled in fear,

Ówczesny król Inków Wirakocza i jego następca tronu uciekli przerażeni,

but one of his other sons remained

ale inny syn pozostał

and successfully rallied the city’s defenses.

i z sukcesem dowodził obroną miasta.

For his military skill, he became the ninth Inca ruler,

Dzięki zdolnościom militarnym został dziewiątym władcą Inków

assuming the name of Pachacuti, or "Cataclysm."

i przyjął imię Pachacuti, czyli "kataklizm".

Pachacuti expanded Inca rule throughout the Andes mountains,

Pachacuti rozszerzył panowanie Inków na Andy,

transforming the kingdom into an empire through extensive reforms.

przekształcając królestwo w imperium dzięki reformom gospodarczym.

The empire’s territory was reorganized as Tahuantinsuyu, or "four quarters,"

Terytorium imperium podzielono na cztery części, czyli Tahuantinsuyu,

with four divisions ruled by governors reporting to the king.

a każdą z nich rządził gubernator podległy królowi.

Although the Inca had no writing,

Choć Inkowie nie znali pisma,

they used a complex system of knotted strings called quipu

wykorzystywali skomplikowany system węzełków zwany kipu

to record numbers and perhaps other information.

do zapisu liczb, a może i innych danych.

A decimal-based bureaucracy enabled systematic

Oparta na systemie dziesiętnym biurokracja umożliwiła systematyczne

and efficient taxation of the empire’s subjects.

i skuteczne opodatkowanie poddanych Imperium.

In return, the empire provided security, infrastructure, and sustenance,

W zamian Imperium zapewniało obronę, infrastrukturę i żywność

with great storehouses containing necessities to be used when needed.

pochodzącą z wielkich magazynów, używanych w razie potrzeby.

Great terraces and irrigation works were built

Powstały wielkie tarasy i systemy irygacyjne,

and various crops were grown in at different altitudes

a na różnych wysokościach uprawiano rośliny,

to be transported all over the empire.

które transportowano po całym Imperium.

And it was during Pachacuti’s reign

To za rządów Pachacuti

that the famous estate of Machu Picchu was constructed.

powstało słynne miasto Machu Picchu.

Pachacuti’s son Topa Inca continued the empire’s military expansion,

Syn Pachacuti, Topa Inca, kontynuował militarną ekspansję Imperium,

and he eventually became ruler in 1471 CE.

którego władcą został w 1471 roku.

By the end of his reign, the empire covered much of western South America.

Pod koniec jego rządów Imperium zajmowało większość zachodniej Ameryki Południowej.

Topa’s son Huayna Capac succeeded him in 1493.

Syn Topy, Huayna Capac, zastąpił go w 1493 roku.

But the new ruler’s distant military campaigns strained the social fabric.

Ale dalekie kampanie wojenne nowego władcy nadwyrężyły strukturę społeczną.

And in 1524, Huayna Capac was stricken by fever.

W 1524 roku Huayna Capac zachorował na febrę.

Spanish conquistadors had arrived in the Caribbean some time before,

Hiszpańscy konkwistadorzy, którzy przybyli wcześniej na Karaiby,

bringing diseases to which the native peoples had no resistance.

przynieśli ze sobą choroby, na które tubylcy nie byli odporni.

Millions died in the outbreak,

Zmarły miliony,

including Huayna Capac and his designated heir.

w tym Huayna Capac i jego następca.

The vacant throne ignited a civil war between two of the surviving brothers,

Pusty tron doprowadził do wojny domowej między dwoma pozostałymi braćmi,

Atahualpa and Huascar,

Atahualpą i Huascarem,

greatly weakening the empire.

co bardzo osłabiło Imperium.

In 1532, after finally winning the Inca civil war,

W 1532 roku, po wygraniu wojny domowej,

Atahualpa and his army encountered the European invaders.

Atahualpa i jego armia natrafili na europejskich najeźdźców.

Although greatly outnumbered,

Mimo liczebnej przewagi Inków

Francisco Pizarro and his small group of conquistadors

Francisco Pizarro i niewielka grupa konkwistadorów

stunned the king’s much larger force with guns and horses,

zaskoczyli liczną armię króla bronią i końmi,

neither of which they had seen before.

nieznanymi dotąd wśród Inków.

Atahualpa was taken captive and killed about a year later.

Atahualpa trafił do niewoli i został zabity rok później.

The Spanish conquerors were awed by the capital of Cuzco.

Stolica Cuzco zachwyciła hiszpańskich konkwistadorów.

Pizarro described it as so beautiful that “it would be remarkable even in Spain.”

Według Pizarro była tak piękna, że "nawet w Hiszpanii robiłaby wrażenie".

Though the capital had fallen

Choć stolica upadła,

and the native population had been destroyed by civil war and disease,

a ludność tubylcza została zdziesiątkowana przez wojnę domową i zarazy,

some Incas fell back to a new capital at Vilcabamba

niektórzy Inkowie wycofali się do nowej stolicy w Vilcabamba,

and resisted for the next 40 years.

gdzie opierali się ekspansji przez kolejne 40 lat.

But by 1572, the Spaniards had destroyed all remaining resistance

Ale do 1572 roku Hiszpanie złamali opór,

along with much of the Incas’ physical and cultural legacy.

niszcząc całą materialną i kulturalną spuściznę Inków.

Thus, the great Inca empire fell even faster than it had risen.

Imperiów Inków zniknęło szybciej niż powstało.