How do germs spread (and why do they make us sick)? - Yannay Khaikin and Nicole Mideo

Çeviri: Hatice Çulha Gözden geçirme: Figen Ergürbüz

The sun is shining.

Güneş parlıyor.

The birds are singing.

Kuşlar şarkı söylüyor.

It looks like the start of another lovely day.

Başka güzel bir günün başlangıcı gibi görünüyor.

You're walking happily in the park, when, "Ah-choo!"

Parkta neşeli bir şekilde yürürken, "Hapşuu!"

A passing stranger has expelled mucus and saliva from their mouth and nose.

Yoldan geçen biri ağzından salyasını ve burnundan da sümüğünü püskürtüyor.

You can feel the droplets of moisture land on your skin,

Cildinizdeki su damlacıklarını hissedebilirsiniz,

but what you can't feel are the thousands, or even millions,

ancak hissedemeyeceğiniz şey ise havada dolaşıp

of microscopic germs that have covertly traveled through the air

binlerce, hatta milyonlarca mikroskopik canlının

and onto your clothing, hands and face.

kıyafetlerinize, ellerinize ve yüzünüze gizlice girmesidir.

As gross as this scenario sounds,

Bu senaryodaki gibi bariz bir şekilde,

it's actually very common for our bodies to be exposed to disease-causing germs,

vücudumuzun hastalık yapan mikroplara maruz kalması oldukça yaygındır

and most of the time, it's not nearly as obvious.

ve çoğu zaman bu durum pek anlaşılmaz.

Germs are found on almost every surface we come into contact with.

Mikroplar temas ettiğimiz hemen hemen her yüzeyde bulunurlar.

When we talk about germs,

Mikroplardan bahsettiğimizde,

we're actually referring to many different kinds of microscopic organisms,

aynı zamanda mikroskopik canlıların diğer pek çok türünden de bahsediyoruz:

including bacteria, fungi,

bakteri, mantar,

protozoa and viruses.

protozoa ve virüsler gibi.

But what our germs all have in common is the ability to interact with our bodies

Mikroplarımızın ortak noktası, bedenlerimizle etkileşime geçebilmeleri

ve nasıl hissettiğimiz ile hareketlerimizi değiştirebilmeleridir.

and change how we feel and function.

Scientists who study infectious diseases have wondered for decades

Bulaşıcı hastalıkları inceleyen bilim insanları onlarca yıldır

diğer mikropların yıkıcı etkilere neden olup bazen de ölümcül olabilirlerken

why it is that some of these germs are relatively harmless,

while others cause devastating effects and can sometimes be fatal.

bu mikropların bazılarının neden zararsız olduğunu merak etmişlerdir.

We still haven't solved the entire puzzle,

Henüz bulmacanın tamamını çözebilmiş değiliz,

but what we do know is that the harmfulness, or virulence,

ama bildiğimiz şey bir mikrobun zararlı olması veya virülansının

of a germ is a result of evolution.

evrimin bir sonucu olduğudur.

How can it be that the same evolutionary process

Nasıl oluyor da aynı evrimsel süreç,

can produce germs that cause very different levels of harm?

çok farklı seviyelerde hasarlara neden olan mikropları üretebiliyor?

The answer starts to become clear

Bir mikrobun bulaşma şeklini düşündüğümüzde,

if we think about a germ's mode of transmission,

cevap ortaya çıkmaya başlıyor.

which is the strategy it uses to get from one host to the next.

Bu bir ev sahibinden diğer ev sahibine geçerken kullanılan bir strateji.

A common mode of transmission occurs through the air,

Bulaşma şekillerinden en yaygını hava yoluyla gerçekleşir,

like the sneeze you just witnessed,

hapşırmadan bildiğiniz gibi.

and one germ that uses this method is the rhinovirus,

Ve bu yolla bulaşan bir mikrop da üst solunum yollarımızda çoğalan

which replicates in our upper airways,

ve tüm soğuk algınlığının

and is responsible for up to half of all common colds.

yarısından sorumlu rinovirüstür.

Now, imagine that after the sneeze,

Şimdi, hapşırdıktan sonrasını düşünün,

one of three hypothetical varieties of rhinovirus,

üç varsayımsal rinovirüs çeşidinden birinin,

let's call them "too much," "too little," and "just right,"

bunlara "çok fazla" , "çok az" ve "normal" diyelim,

has been lucky enough to land on you.

size bulaşmak için yeterince şansı olmuştur.

These viruses are hardwired to replicate,

Bu virüsler çoğalmaya eğilimlidir,

but because of genetic differences, they will do so at different rates.

ancak genetik farklılıklar yüzünden farklı oranlarda çoğalacaklardır.

"Too much" multiplies very often,

"Çok fazla" grubundaki rinovirüsler,

making it very successful in the short run.

kısa sürede çok verimli olmak için çok sık çoğalırlar.

However, this success comes at a cost to you, the host.

Ancak, bu verimlilik size, ev sahiplerine pahalıya patlar.

A quickly replicating virus can cause more damage to your body,

Çabucak çoğalan bir virüs vücudunuza daha çok zarar verebilir,

soğuk algınlığı semptomlarını daha da ciddileştirmede olduğu gibi.

making cold symptoms more severe.

If you're too sick to leave your home,

Eğer evden çıkamayacak kadar çok hastaysanız,

you don't give the virus any opportunities to jump to a new host.

virüse başka bir ev sahibine geçmesi için hiçbir olanak tanımazsınız.

And if the disease should kill you,

Ve eğer bu hastalığın sizi öldürmesi gerekiyorsa,

the virus' own life cycle will end along with yours.

virüsün kendi yaşam döngüsü sizinkiyle birlikte sona erer.

"Too little," on the other hand, multiplies rarely

Diğer taraftan "çok az" grubundaki rinovirüsler nadiren çoğalırlar

and causes you little harm in the process.

ve bu süreçte size çok az zarar verirler.

Although this leaves you healthy enough to interact with other potential hosts,

Bu, diğer muhtemel ev sahipleriyle etkileşime geçecek kadar sağlıklı olmanıza

the lack of symptoms means you may not sneeze at all,

olanak tanısa da,

semptomların azlığı sizin hiç hapşırmadığınız ya da hapşırsanız bile

or if you do, there may be too few viruses in your mucus to infect anyone else.

başka birisine bulaştırken mukusunuzda çok az virüs bulunduğu anlamına gelir.

Meanwhile, "just right" has been replicating quickly enough

Bu arada, "normal" grubundakiler bulaşmak için yeterli miktarda virüs barındırmanızı

to ensure that you're carrying sufficient amounts of the virus to spread

sağlamak için yatağınızdan çıkamayacak kadar çok sık olmasa da

but not so often that you're too sick to get out of bed.

ancak yeteri kadar hızlı çoğalmaktadırlar.

And in the end, it's the one that will be most successful

Ve sonuçta, kendini yeni ev sahiplerine ulaştırmada

at transmitting itself to new hosts and giving rise to the next generation.

ve yeni nesillere aktarmada en başarılı grup bu gruptur.

This describes what scientists call trade-off hypothesis.

Bu, bilim insanlarının değiş-tokuş hipotezi diye adlandırdıkları şeyi açıklar

First developed in the early 1980s,

İlk olarak 1980'lerin başlarında geliştirildi,

it predicts that germs will evolve to maximize their overall success

mikropların genel verimliliklerini en üst seviyeye çıkarmada

by achieving a balance between replicating within a host,

bir ev sahibinin içerisinde virülansa neden olan çoğalmayla yeni bir ev sahibine

which causes virulence, and transmission to a new host.

bulaşması arasında bir denge sağlayarak evrim geçireceklerini öngörüyordu.

In the case of the rhinovirus,

Rinovirüste ise,

the hypothesis predicts that its evolution will favor less virulent forms

hipotez onun evriminin daha az öldürücü hâllere bürüneceğini öngörüyordu

because it relies on close contact to get to its next victim.

çünkü bir sonraki kurbanına ulaşmak için yakın temastan faydalanacaktı.

For the rhinovirus, a mobile host is a good host,

Rinovirüs için, hareketli bir ev sahibi iyi bir ev sahibidir

and indeed, that is what we see.

aslında, gördüğümüz budur.

While most people experience a runny nose, coughing and sneezing,

Çoğu insan burun akıntısı, öksürme ve hapşırma ile geçirmesine rağmen,

the common cold is generally mild and only lasts about a week.

soğuk algınlığı genellikle hafif geçer ve sadece bir hafta kadar sürer.

It would be great if the story ended there,

Eğer hikâye burada bitseydi muhteşem olurdu,

but germs use many other modes of transmission.

ancak mikroplar başka diğer bulaşma şekillerini de kullanmaktadırlar.

For example, the malaria parasite, plasmodium, is transmitted by mosquitoes.

Örneğin, sıtma paraziti plazmodyum sivrisinekler aracılığıyla bulaşır.

Unlike the rhinovirus, it doesn't need us to be up and about,

Rinovirüsün aksine, plazmodyumun bulaşmak için bize ihtiyacı yoktur

and may even benefit from harming us

ve hatta belki de hasta ve hareketsiz bir kişinin

since a sick and immobile person is easier for mosquitoes to bite.

sivrisinekler tarafından ısırılması kolay olduğundan

bu hâlimizden faydalanabilirler.

We would expect germs that depend less on host mobility,

Ev sahibinin hareketliliğinin daha az olmasına bağlı olan mikropların

like those transmitted by insects, water or food,

böcekler, su veya gıda ile bulaşanlarda olduğu gibi,

to cause more severe symptoms.

daha ciddi semptomlara neden olacağını düşünüyoruz.

So, what can we do to reduce the harmfulness of infectious diseases?

Öyleyse, bulaşıcı hastalıkların verdiği zararları azaltmak için ne yapabiliriz?

Evolutionary biologist Dr. Paul Ewald

Evrimsel Biyolog Dr. Paul Ewald,

has suggested that we can actually direct their evolution

basit hastalık kontrol etme yöntemleriyle

through simple disease-control methods.

aslında evrimlerini yönlendirebileceğimizi önermiştir.

By mosquito-proofing houses, establishing clean water systems,

Sivrisinek geçirmez evlerle, temiz su sistemleri kurarak

or staying home when we get a cold,

ya da üşüttüğümüzde evde kalarak,

we can obstruct the transmission strategies of harmful germs

ev sahibinin hareketsizliğine daha da bağımlı olurken

while creating a greater dependence on host mobility.

zararlı mikropların bulaşma stratejilerine engel olabiliriz.

So, while traditional methods of trying to eradicate germs

Yani, mikropları yok etmeye çalışmadaki geleneksel yöntemlerle,

may only breed stronger ones in the long run,

uzun vadede sadece güçlü olanlar çoğalabilir.

this innovative approach of encouraging them to evolve milder forms

Onları daha hafif formlar geliştirmeye teşvik eden bu yenilikçi yaklaşım,

could be a win-win situation.

bir kazan-kazan stratejisi olabilir.

(Cough)

(Öksürür)

Well, for the most part.

Yani, çoğu için.