How do germs spread (and why do they make us sick)? - Yannay Khaikin and Nicole Mideo

Vi trùng lây lan như thế nào (và tại sau chúng lại làm ta đổ bệnh)? - Yannay Khaikin và Nicole Mideo

Translator: Hung Ha Reviewer: Nhu PHAM

The sun is shining.

Mặt trời lên.

The birds are singing.

Chim ca hót.

It looks like the start of another lovely day.

Dường như đây là khởi đầu của một ngày đẹp tươi.

You're walking happily in the park, when, "Ah-choo!"

Bạn vui vẻ đi dạo trong công viên, Bất ngờ,"ắt xì!"

A passing stranger has expelled mucus and saliva from their mouth and nose.

Một người lạ mặt phun dịch và nước bọt ra từ miệng và mũi.

You can feel the droplets of moisture land on your skin,

Bạn cảm thấy những giọt ẩm ẩm rơi trên da,

nhưng không thể cảm nhận hàng ngàn, hoặc thậm chí hàng triệu,

but what you can't feel are the thousands, or even millions,

of microscopic germs that have covertly traveled through the air

con vi trùng đang bí mật đi qua không khí

and onto your clothing, hands and face.

tiếp xúc quần áo, tay và mặt của bạn.

As gross as this scenario sounds,

Nghe có vẻ thô thiển nhưng thực sự

it's actually very common for our bodies to be exposed to disease-causing germs,

cơ thể ta rất thường xuyên tiếp xúc với vi trùng,

and most of the time, it's not nearly as obvious.

và hầu hết, không thể được nhìn thấy bằng mắt thường.

Germs are found on almost every surface we come into contact with.

Vi trùng được tìm thấy trên hầu hết các bề mặt mà ta tiếp xúc.

When we talk about germs,

Nói về vi trùng,

we're actually referring to many different kinds of microscopic organisms,

chúng ta đang đề cập đến nhiều loại vi sinh vật,

including bacteria, fungi,

bao gồm cả vi khuẩn, nấm, nguyên sinh vật và virút.

protozoa and viruses.

But what our germs all have in common is the ability to interact with our bodies

Nhưng điểm chung của tất cả vi trùng là khả năng tương tác với cơ thể

and change how we feel and function.

và thay đổi cách mà chúng ta cảm nhận và hoạt động.

Scientists who study infectious diseases have wondered for decades

Các nhà nghiên cứu bệnh truyền nhiễm, trong nhiều thập kỉ, đã tự hỏi

why it is that some of these germs are relatively harmless,

tại sao một số vi trùng tương đối vô hại,

trong khi một số khác lại phá huỷ và đôi khi là gây tử vong.

while others cause devastating effects and can sometimes be fatal.

We still haven't solved the entire puzzle,

Câu đố vẫn chưa được giải đáp trọn vẹn,

but what we do know is that the harmfulness, or virulence,

nhưng những gì ta biết là tác hại, hoặc độc lực của vi trùng

of a germ is a result of evolution.

là kết quả của quá trình tiến hoá.

How can it be that the same evolutionary process

Làm thế nào để biết một quá trình tiến hoá

can produce germs that cause very different levels of harm?

có thể tạo ra các vi khuẩn với mức độ gây hại khác nhau?

The answer starts to become clear

Câu trả lời trở nên rõ ràng khi xem xét cách lây lan của vi trùng

if we think about a germ's mode of transmission,

which is the strategy it uses to get from one host to the next.

thông qua chiến lược mà nó sử dụng để có được chủ thể kế tiếp.

A common mode of transmission occurs through the air,

Một cách lây lan thông thường là qua không khí,

like the sneeze you just witnessed,

ví dụ như hắt hơi, như bạn vừa thấy,

and one germ that uses this method is the rhinovirus,

một vi trùng sử dụng phương pháp này là vi rút Rhinovirus,

which replicates in our upper airways,

trú ngụ ở đường hô hấp trên

and is responsible for up to half of all common colds.

và là nguyên nhân gây ra một nửa số bệnh cảm thông thường.

Now, imagine that after the sneeze,

Hãy tưởng tượng sau khi hắt hơi,

one of three hypothetical varieties of rhinovirus,

một trong ba giả thuyết về rhinovirus,

let's call them "too much," "too little," and "just right,"

hãy gọi chúng là "quá nhiều", "quá ít", và "vừa phải",

đã gặp hên khi đáp được xuống cơ thể bạn.

has been lucky enough to land on you.

These viruses are hardwired to replicate,

Những vi rút này được lập trình để nhân bản,

but because of genetic differences, they will do so at different rates.

nhưng vì khác biệt di truyền, chúng chỉ làm được ở mức độ khác nhau.

"Too much" multiplies very often,

"Quá nhiều" nhân lên khá thường xuyên, đưa đến thành công trong thời gian ngắn.

making it very successful in the short run.

However, this success comes at a cost to you, the host.

Tuy nhiên, thành công này làm bạn - chủ thể - phải trả giá.

A quickly replicating virus can cause more damage to your body,

Một vi rút nhân lên nhanh chóng có thể gây guy hiểm cho cơ thể,

making cold symptoms more severe.

làm cho triệu chứng cảm lạnh trở nặng.

If you're too sick to leave your home,

Nếu quá mệt để đi ra khỏi nhà,

you don't give the virus any opportunities to jump to a new host.

bạn đã không cho vi rút này có cơ hội tìm kiếm chủ thể mới.

And if the disease should kill you,

Và nếu bệnh tật giết chết bạn,

the virus' own life cycle will end along with yours.

chu kì sống của vi rút này cũng sẽ kết thúc ở đó.

"Too little," on the other hand, multiplies rarely

"Quá ít", mặt khác, hiếm khi nhân lên

and causes you little harm in the process.

và ít gây nguy hiểm hơn.

Although this leaves you healthy enough to interact with other potential hosts,

Nó giữ cho bạn đủ khoẻ bạn để tiếp xúc với một chủ thể tiềm năng khác,

the lack of symptoms means you may not sneeze at all,

không có triệu chứng nghĩa là bạn sẽ không hắt hơi,

or if you do, there may be too few viruses in your mucus to infect anyone else.

hoặc nếu có, có thể vài virút trong nước bọt sẽ lây sang người khác.

Meanwhile, "just right" has been replicating quickly enough

Trong khi đó, " Vừa phải" được nhân bản vừa đủ

to ensure that you're carrying sufficient amounts of the virus to spread

để đảm bảo rằng bạn mang đủ lượng virút để lây lan

but not so often that you're too sick to get out of bed.

nhưng lại không quá mệt mỏi để nằm liệt trên giường.

And in the end, it's the one that will be most successful

Cuối cùng, nó là virút thành công nhất

at transmitting itself to new hosts and giving rise to the next generation.

lây nhiễm tới các chủ thể mới và thúc đẩy các thế hệ tiếp theo.

This describes what scientists call trade-off hypothesis.

Hiện tượng này được khoa học gọi là giả thuyết thoả hiệp.

Được phát triển đầu tiên đầu những năm 80,

First developed in the early 1980s,

it predicts that germs will evolve to maximize their overall success

nó dự đoán rằng vi trùng sẽ tiến hoá để tối ưu sự thành công của mình

by achieving a balance between replicating within a host,

bằng cách cân bằng giữa việc nhân bản trong chủ thế,

which causes virulence, and transmission to a new host.

và việc gây ra độc lực và truyền đến một chủ thể mới.

In the case of the rhinovirus,

Trong trường hợp của Rhinovirus,

the hypothesis predicts that its evolution will favor less virulent forms

giả thuyết cho rằng sự tiến hoá của nó tạo thuận lợi cho các dạng ít nguy hiểm hơn

because it relies on close contact to get to its next victim.

vì nó phụ thuộc vào việc tiếp xúc gần với các nạn nhân kế tiếp.

For the rhinovirus, a mobile host is a good host,

Với Rhinovirus, một chủ thể di chuyển là một chủ thể tốt,

and indeed, that is what we see.

quả thật, đó là những gì mà ta nhìn thấy.

While most people experience a runny nose, coughing and sneezing,

Trong khi hầu hết mọi người đều trải qua việc sổ mũi, ho và hắt hơi,

the common cold is generally mild and only lasts about a week.

cảm lạnh thông thường nói chung là nhẹ và chỉ kéo dài khoảng 1 tuần.

It would be great if the story ended there,

Sẽ rất tuyệt nếu câu chuyện kết thúc ở đấy,

but germs use many other modes of transmission.

nhưng còn nhiều phương thức khác mà vi trùng sử dụng.

For example, the malaria parasite, plasmodium, is transmitted by mosquitoes.

Ví dụ, các kí sinh trùng sốt rét, do muỗi lây truyền.

Unlike the rhinovirus, it doesn't need us to be up and about,

Không giống như rhinovirus, nó nhân bản mà không cần con người

and may even benefit from harming us

và thậm chí hưởng lợi từ việc làm tổn hại chúng ta

since a sick and immobile person is easier for mosquitoes to bite.

khi mà người bị bệnh và bất động thì dễ bị muỗi đốt hơn.

We would expect germs that depend less on host mobility,

Vi trùng ít phụ thuộc vào việc thay đổi chủ thể,

like those transmitted by insects, water or food,

như vi trùng truyền qua côn trùng, nước và thức ăn,

to cause more severe symptoms.

thường gây ra các bệnh nghiêm trọng hơn.

So, what can we do to reduce the harmfulness of infectious diseases?

Vậy, ta có thể làm những gì để giảm thiểu tác hại của các bệnh truyền nhiễm?

Evolutionary biologist Dr. Paul Ewald

Nhà sinh vật học tiến hoá Dr. Paul Ewald gợi ý việc kiểm soát

has suggested that we can actually direct their evolution

sự tiến hoá của chúng thông qua các biện pháp phòng chống đơn giản.

through simple disease-control methods.

By mosquito-proofing houses, establishing clean water systems,

Bằng cách xây nhà chống muỗi, thiết lập hệ thống nước sạch,

or staying home when we get a cold,

hay không ra khỏi nhà khi bị cảm,

we can obstruct the transmission strategies of harmful germs

ta có thể cản trở chiến lược lây nhiễm của các vi trùng có hại

while creating a greater dependence on host mobility.

khiến chúng phụ thuộc nhiều hơn vào sự thay đổi vật chủ.

So, while traditional methods of trying to eradicate germs

Vì vậy, trong khi các biện pháp diệt vi trùng truyền thống

may only breed stronger ones in the long run,

có thể khiến chúng trở nên mạnh hơn, về lâu dài,

this innovative approach of encouraging them to evolve milder forms

bằng cách khuyến khích chúng tiến hoá dưới dạng nhẹ hơn.

cách tiếp cận sáng tạo này có thể là một tình huống đôi bên cùng có lợi.

could be a win-win situation.

(Cough)

HO

Well, for the most part.

Vâng, đa phần là như thế.