The genius of Mendeleev's periodic table - Lou Serico

Gjenialiteti i tabelës periodike të Mendelejevit-Lou Serico

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Çlirim Sheremeti Reviewer: Helena Bedalli

The periodic table is instantly recognizable.

Tabela periodike është menjëherë e njohshme,

jo vetëm që është në çdo laborator kimie rreth botës,

It's not just in every chemistry lab worldwide,

it's found on t-shirts, coffee mugs, and shower curtains.

por edhe në bluza, kupa kafeje, dhe perde dushi.

But the periodic table isn't just another trendy icon.

Por tabela periodike nuk është vetëm një ikonë tjetër trendi.

It's a massive slab of human genius,

Është një pllakë masive e gjenialitetit njerëzor,

up there with the Taj Mahal, the Mona Lisa, and the ice cream sandwich --

së bashku me Taj Mahal, Mona Lisa-n dhe akulloren sandviç --

and the table's creator, Dmitri Mendeleev, is a bonafide science hall-of-famer.

dhe krijuesi i tabelës, Dmitri Mendeleev, është një shkencëtar i vërtetë i sallës së famës.

But why? What's so great about him and his table?

Por pse? Çfarë është kaq e mahnitshme rreth tij dhe tabelës së tij?

Is it because he made a comprehensive list of the known elements?

A është sepse ai bëri një listë tërësore të elementeve të njohura?

Nah, you don't earn a spot in science Valhalla just for making a list.

Jo, nuk zë vend në sallën e famës vetëm pse ke bërë një listë.

Besides, Mendeleev was far from the first person to do that.

Përpos asaj, Mendeleevi ishte larg nga personi i parë që e bëri këtë.

Is it because Mendeleev arranged elements with similar properties together?

A është sepse Mendeleevi i organizoi elementet me veti të përbashkëta së bashku?

Not really, that had already been done too.

Jo në të vërtetë, pasi ajo ishte bërë po ashtu më përpara.

So what was Mendeleev's genius?

Pra çfarë ishte gjenialiteti i Mendeleevit?

Let's look at one of the first versions of the periodic table from around 1870.

Le të shikojmë njërin nga versionet e hershme të tabelës periodike, rreth 1870.

Here we see elements designated by their two-letter symbols arranged in a table.

Këtu shohim elemente të përcaktuara nga simbolet e tyre dy-shkronjëshe të rregulluara në tabelë

Check out the entry of the third column, fifth row.

Shikoni hyrjen e kolonës së tretë, rreshti i pestë.

There's a dash there.

Aty gjendet një vizë.

From that unassuming placeholder springs the raw brilliance of Mendeleev.

Nga ajo vizë e thjeshtë rrjedh madhështia e gjallë e Mendeleev-it.

That dash is science.

Ajo vizë është shkencë.

By putting that dash there, Dmitri was making a bold statement.

Duke vënë atë vizë aty, Dmitri po bënte një deklaratë të guximshme.

He said -- and I'm paraphrasing here --

Ai tha -- dhe po parafrazoj këtu --

Y'all haven't discovered this element yet. In the meantime, I'm going to give it a name.

Ju të gjithë ende nuk e keni zbuluar këtë element. Ndërkohë, unë do t'ia vë një emër

It's one step away from aluminum, so we'll call it eka-aluminum,

Është një hap larg aluminit, kështu që do ta quajmë eka-alumin.

"eka" being Sanskrit for one.

"eka" nga Sanskritja me kuptimin 'një'.

Nobody's found eka-aluminum yet, so we don't know anything about it, right?

Askush nuk e ka gjetur eka-aluminin ende, kështu që nuk dijmë asgjë për të, saktë?

Wrong! Based on where it's located, I can tell you all about it.

Gabim! Bazuar në atë se ku gjendet, unë mund t'ju tregoj gjithçka rreth saj.

First of all, an atom of eka-aluminum has an atomic weight of 68,

Së pari, një atom i eka-aluminit ka peshë atomike prej 68,

about 68 times heavier than a hydrogen atom.

rreth 68 herë më i rëndë se një atom hidrogjeni.

When eka-aluminum is isolated, you'll see it's a solid metal at room temperature.

Kur eka-alumini izolohet, atë e sheh si metal të ngurtë në temperaturën e dhomës.

It's shiny, it conducts heat really well,

Është i shndëritshëm, përçon nxehtësinë shumë mirë,

it can be flattened into a sheet, stretched into a wire,

mund të rrafshohet në fletë, zgjatet në tel,

but its melting point is low. Like, freakishly low.

por pika e tij shkrirëse është e ulët. Çuditshmërisht e ulët.

Oh, and a cubic centimeter of it will weigh six grams.

Oh, dhe një centimetër kub i tij do të peshojë gjashtë gram.

Mendeleev could predict all of these things simply from where the blank spot was,

Mendeleevi mund të parashikonte të gjitha këto gjëra thjesht nga aty se ku vendi i zbrazur ishte,

and his understanding of how the elements surrounding it behave.

dhe kuptimi i tij se si silleshin elementet që e rrethonin.

A few years after this prediction,

Disa vite pas këtij parashikimi,

a French guy named Paul Emile Lecoq de Boisbaudran

një tip francez i quajtur Paul Emile Lecoq de Boisbaudran

discovered a new element in ore samples

zbuloi një element të ri në mostra mineralesh

and named it gallium after Gaul, the historical name for France.

dhe e emëroi galium, pas Gaulit, emri historik për Francën.

Gallium is one step away from aluminum on the periodic table.

Galiumi është një hap pas aluminit në tabelën periodike.

It's eka-aluminum. So were Mendeleev's predictions right?

Është eka-alumini. Pra a ishin parashikimet e Mendeleevit të sakta?

Gallium's atomic weight is 69.72.

Pesha atomike e galiumit është 69.72.

A cubic centimeter of it weighs 5.9 grams.

Një centimetër kub i tij peshon 5.9 gram.

it's a solid metal at room temperature,

Është metal i ngurtë në temperaturë dhome,

but it melts at a paltry 30 degrees Celcius,

por shkrin në 30 gradë Celcius,

85 degrees Fahrenheit.

85 gradë Fahrenheit.

It melts in your mouth and in your hand.

Shkrihet në gojën dhe dorën tënde.

Not only did Mendeleev completely nail gallium,

Jo vetëm që Mendeleevi ia qëlloi saktësisht galiumit,

he predicted other elements that were unknown at the time:

ai parashikoi elemente tjera që ishin të panjohura aso kohe.

scandium, germanium, rhenium.

skandiumi, germaniumi, reniumi.

The element he called eka-manganese is now called technetium.

Elementi që ai e quajti eka-manganez tani quhet teknetium.

Technetium is so rare it couldn't be isolated until it was synthesized in a cyclotron in 1937,

Teknetiumi është aq i rrallë saqë nuk mund të izolohej derisa u sintetizua në një ciklotron në 1937,

almost 70 years after Dmitri predicted its existence,

gati 70 vjet pasi Dmitri parashikoi ekzistencën e tij,

30 years after he died.

30 vjet pasi ai vdiq.

Dmitri died without a Nobel Prize in 1907, but he wound up receiving a much more exclusive honor.

Dmitri vdiq pa një çmim Nobel në 1907, por ai arriti një nder shumë më të veçantë.

In 1955, scientists at UC Berkeley successfully created 17 atoms of a previously undiscovered element.

Në 1955, shkencëtarët tek UC Berkeley krijuan 17 atome të një elementi të pazbuluar më parë.

This element filled an empty spot in the perodic table at number 101,

Ky element mbushi një hapësirë boshe në tabelën periodike tek numri 101,

and was officially named Mendelevium in 1963.

dhe zyrtarisht u emëria Mendelevium në 1963.

There have been well over 800 Nobel Prize winners,

Kanë qenë më shumë se 800 fitues të çmimit Nobel,

but only 15 scientists have an element named after them.

por vetëm 15 shkencëtarë kanë elemente të emëruara pas tyre.

So the next time you stare at a periodic table,

Kështu që herën tjetër që vështron një tabelë periodike,

whether it's on the wall of a university classroom or on a five-dollar coffee mug,

qoftë në murin e klasës së universitetit ose në një kupë kafeje pesë-dollarëshe,

Dmitri Mendeleev, the architect of the periodic table,

Dmitri Mendeleev, arkitekti i tabelës periodike,

will be staring back.

po të vështron ty.