The genius of Mendeleev's periodic table - Lou Serico

Geniusz tablicy Mendelejewa - Lou Serico

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Tłumaczenie: Marta Konieczna Korekta: Rysia Wand

The periodic table is instantly recognizable.

Układ okresowy pierwiastków

jest łatwo rozpoznawalny.

It's not just in every chemistry lab worldwide,

Wisi w każdym laboratorium chemicznym na świecie,

it's found on t-shirts, coffee mugs, and shower curtains.

widać go na koszulkach, kubkach

czy zasłonkach pod prysznic.

But the periodic table isn't just another trendy icon.

Ale układ okresowy to nie kolejna ikona popkultury.

It's a massive slab of human genius,

To ogrom ludzkiego geniuszu,

up there with the Taj Mahal, the Mona Lisa, and the ice cream sandwich --

porównywany do Tadź Mahal,

Mony Lisy czy wafla z lodami.

and the table's creator, Dmitri Mendeleev, is a bonafide science hall-of-famer.

Twórca tej tablicy, Dymitr Mendelejew,

jest prawdziwym geniuszem nauki.

But why? What's so great about him and his table?

Co tak niesamowitego jest w nim i jego tablicy?

Is it because he made a comprehensive list of the known elements?

Czy to dlatego,

że stworzył pełną listę znanych pierwiastków?

Nah, you don't earn a spot in science Valhalla just for making a list.

Do panteonu nauki nie trafia się za ułożenie listy.

Besides, Mendeleev was far from the first person to do that.

Poza tym, Mendelejew nie był tu wcale pierwszy.

Is it because Mendeleev arranged elements with similar properties together?

Czy to dlatego, że ułożył

pierwiastki wedle ich właściwości?

Not really, that had already been done too.

Niezupełnie, to też już było zrobione.

So what was Mendeleev's genius?

Na czym polega więc jego geniusz?

Let's look at one of the first versions of the periodic table from around 1870.

Spójrzmy na jedną z pierwszych wersji

układu okresowego z 1870 r.

Here we see elements designated by their two-letter symbols arranged in a table.

Pierwiastki oznaczono symbolami literowymi,

ułożonymi w tabelkę.

Check out the entry of the third column, fifth row.

Zobaczcie 3 kolumnę, 5 rząd.

There's a dash there.

Jest tutaj myślnik.

From that unassuming placeholder springs the raw brilliance of Mendeleev.

W tym skromnym symbolu zastępczym

ma swoje źródło geniusz Mendelejewa.

That dash is science.

Ten myślnik to nauka.

By putting that dash there, Dmitri was making a bold statement.

Umieszczając tu myślnik,

Dymitr wysuwał śmiałe twierdzenie.

He said -- and I'm paraphrasing here --

Mówił, używając parafrazy:

Y'all haven't discovered this element yet. In the meantime, I'm going to give it a name.

"Jeszcze nie odkryliście tego pierwiastka,

ale w międzyczasie dam mu już nazwę".

It's one step away from aluminum, so we'll call it eka-aluminum,

Jest o jedno miejsce od aluminium,

więc nazwijmy go eka-aluminium.

"eka" being Sanskrit for one.

"Eka" w sanskrycie oznacza jeden.

Nobody's found eka-aluminum yet, so we don't know anything about it, right?

Eka-aluminium jeszcze nie odkryto,

więc nic o nim nie wiemy, tak?

Wrong! Based on where it's located, I can tell you all about it.

Wcale nie!

Na podstawie jego miejsca

można powiedzieć o nim wszystko.

First of all, an atom of eka-aluminum has an atomic weight of 68,

Po pierwsze, jego masa atomowa to 68,

about 68 times heavier than a hydrogen atom.

jest 68 razy cięższy od atomu wodoru.

When eka-aluminum is isolated, you'll see it's a solid metal at room temperature.

Wyizolowane eka-aluminium

to w temperaturze pokojowej stały metal.

It's shiny, it conducts heat really well,

Jest błyszczący, bardzo dobrze przewodzi ciepło.

it can be flattened into a sheet, stretched into a wire,

Można go spłaszczyć w arkusz,

but its melting point is low. Like, freakishly low.

rozciągnąć jak drut,

Za to ma dziwnie niską temperaturę topnienia,

Oh, and a cubic centimeter of it will weigh six grams.

Jego centymetr sześcienny

będzie ważyć 6 gramów.

Mendeleev could predict all of these things simply from where the blank spot was,

Mendelejew mógł to wszystko przewidzieć

na podstawie tego, gdzie było puste miejsce,

and his understanding of how the elements surrounding it behave.

oraz właściwości sąsiednich pierwiastków.

A few years after this prediction,

Kilka lat po jego przewidywaniach

a French guy named Paul Emile Lecoq de Boisbaudran

Francuz Paul Emile Lecoq de Boisbaudran

discovered a new element in ore samples

odkrył nowy pierwiastek w próbkach rudy.

and named it gallium after Gaul, the historical name for France.

Nazwał go gallium (Gal),

od Galii, historycznej nazwy Francji.

Gal znajduje się o jedno miejsce obok aluminium

Gallium is one step away from aluminum on the periodic table.

w układzie okresowym.

It's eka-aluminum. So were Mendeleev's predictions right?

To eka-aluminium.

Czy przewidywania Mendelejewa się sprawdziły?

Gallium's atomic weight is 69.72.

Masa atomowa Galu to 69,72.

A cubic centimeter of it weighs 5.9 grams.

Centymetr sześcienny waży 5,9 gramów.

it's a solid metal at room temperature,

To stały metal o temperaturze pokojowej,

but it melts at a paltry 30 degrees Celcius,

ale topi się przy zaledwie 30 stopniach Celsjusza,

85 degrees Fahrenheit.

85 stopniach Farenheita.

It melts in your mouth and in your hand.

Rozpuści ci się w ustach oraz w dłoni.

Not only did Mendeleev completely nail gallium,

Mendelejew nie tylko całkowicie zdemaskował gal,

he predicted other elements that were unknown at the time:

przewidział też istnienie innych pierwiastków,

które były wówczas nieznane:

scandium, germanium, rhenium.

skand, german, ren.

The element he called eka-manganese is now called technetium.

Pierwiastek nazwany eka-mangan

jest dziś znany jako technet.

Technetium is so rare it couldn't be isolated until it was synthesized in a cyclotron in 1937,

Jest tak rzadki,

że trzeba go było najpierw zsyntetyzować

w akceleratorze cyklicznym w 1937 r.

almost 70 years after Dmitri predicted its existence,

Prawie 70 lat

po przewidzeniu jego istnienia przez Mendelejewa.

30 years after he died.

30 lat po jego śmierci.

Dmitri died without a Nobel Prize in 1907, but he wound up receiving a much more exclusive honor.

Zmarł w 1907 r., bez nagrody Nobla,

ale otrzymał bardziej wyjątkowe wyróżnienie.

In 1955, scientists at UC Berkeley successfully created 17 atoms of a previously undiscovered element.

W 1955 Naukowcy z UC Berkeley stworzyli

17 atomów nieodkrytego wcześniej pierwiastka.

This element filled an empty spot in the perodic table at number 101,

Wypełnił on puste miejsce w tablicy

pod numerem 101.

and was officially named Mendelevium in 1963.

W 1963 r. został oficjalnie nazwany mendelewem.

There have been well over 800 Nobel Prize winners,

Do dziś mamy ponad 800 noblistów,

but only 15 scientists have an element named after them.

ale tylko 15 naukowców

ma pierwiastek nazwany swoim imieniem.

So the next time you stare at a periodic table,

Kiedy następnym razem spojrzysz

na tablicę Mendelejewa,

whether it's on the wall of a university classroom or on a five-dollar coffee mug,

czy to na ścianie w sali wykładowej

czy na kubku za pięć dolarów,

Dmitri Mendeleev, the architect of the periodic table,

Dymitr Mendelejew,

architekt okresowego układu pierwiastków,

will be staring back.

odwzajemni twoje spojrzenie.