How fiction can change reality - Jessica Wise

Jak fikcja zmienia rzeczywistość - Jessica Wise

Tłumaczenie: Marta Konieczna Korekta: Rysia Wand

Ponad 100 lat temu Emily Dickinson powiedziała,

Emily Dickinson said over a century ago

that "There is no frigate like a book to take us lands away ..."

że książka poniesie nas dalej niż fregata.

And it's true.

To prawda.

When we pick up a book, turn on the TV, or watch a movie,

Gdy otwieramy książkę,

włączamy telewizor lub idziemy do kina,

we're carried away down the currents of story into a world of imagination.

porywa nas nurt opowieści

do świata wyobraźni.

And when we land, on a shore that is both new and familiar,

Kiedy lądujemy na brzegu,

który jest i obcy, i znajomy,

something strange happens.

dzieje się coś dziwnego.

Stepping onto the shore, we're changed.

Stajemy się inni.

We don't retrace the footsteps of the authors

Nie odtwarzamy kroków autorów

or characters we followed here.

czy bohaterów, za którymi tu przyszliśmy,

No; instead, we walk a mile in their shoes.

lecz wcielamy się w nich.

Researchers in psychology, neuroscience, child development and biology

Psychologowie, neurolodzy, pedagodzy i biolodzy

are finally starting to gain quantifiable scientific evidence,

gromadzą liczne naukowe dowody na to,

co pisarze i czytelnicy wiedzieli od zawsze.

showing what writers and readers have always known:

that stories have a unique ability to change a person's point of view.

Opowieści potrafią zmieniać punkt widzenia.

Scholars are discovering evidence that stories shape culture,

Dowody pokazują, że historie kształtują kulturę,

and that much of what we believe about life comes not from fact,

i że wiele przekonań nie pochodzi z faktów,

but from fiction -

lecz z fikcji.

that our ideas of class, marriage and even gender are relatively new,

Wyobrażenia o społeczeństwie, małżeństwie czy płci

są stosunkowo nowe.

and that many ideologies which held fast for centuries

Wiele odwiecznych ideologii napisano od nowa

were revised within the 18th century,

and redrafted in the pages of the early novel.

w XVIII wieku, we wczesnej powieści.

Imagine a world where class, and not hard work,

Wyobraźcie sobie świat, gdzie pochodzenie,

decides a person's worth;

a nie ciężka praca, decydują o wartości.

a world where women are simply men's more untamed copy;

Świat, gdzie kobiety są dzikszą wersją mężczyzn.

a world where marriage for love is a novel notion.

Świat, gdzie małżeństwo z miłości to nowość.

Well, that was the world in which Samuel Richardson's "Pamela"

Taki był świat, gdy wydano "Pamelę" Richardsona.

first appeared.

Richardson's love story starred a poor, serving-class heroine,

Bohaterką tej miłosnej historii

jest biedna służąca,

who is both more superior and smarter than her upper-class suitor.

która przewyższa moralnie i umysłowo

zalotnika z klasy wyższej.

The book, challenging a slew of traditions,

Książka stanowiła wyzwanie dla tradycji,

caused quite a ruckus.

spowodowała niezłe zamieszanie.

There was more press for "Pamela" than for Parliament.

W prasie pisano o niej więcej niż o parlamencie.

It spawned intense debate and several counter-novels.

Wywołała dyskusje, pojawiło się kilka antynowel.

Still, for all those who couldn't accept "Pamela,"

Pomimo licznych przeciwników Pameli,

others were eager for this new fictional world.

wielu polubiło ten nowy, fikcyjny świat.

This best seller and all its literary heirs -

Ten bestseller i jego następcy:

"Pride and Prejudice," "Jane Eyre," and yes, even "Twilight" -

"Duma i uprzedzenie", "Jane Eyre",

a nawet "Zmierzch",

have continuously shared the same tale and taught similar lessons,

powtarzają tę samą historię i lekcję.

which are now conventional and commonplace.

Dziś są one konwencjonalne i pospolite.

Similarly, novels have helped shape the minds of thought leaders

Podobnie nowele kształtowały umysły

across history.

wielkich myślicieli w historii ludzkości.

Some scholars say that Darwin's theory of evolution

Niektórzy naukowcy twierdzą,

że teoria ewolucji Darwina

is highly indebted to the plots he read and loved.

opiera się na fabułach jego ulubionych powieści.

His theory privileges intelligence, swiftness, and adaptability to change -

Jego teoria faworyzuje inteligencję,

szybkość i zdolność do adaptacji.

all core characteristics in a hero.

Wszystko to cechy bohatera.

Whether you're reading "Harry Potter" or "Great Expectations,"

Czy czytasz Harrego Pottera,

czy "Wielkie Nadzieje",

you're reading the kind of plot that inspired Darwin.

zanurzasz się w fabule inspirującej Darwina.

Yet, recent studies show that his theory might not be the whole story.

Ostatnie badania dowodzą, że to nie wszystko.

Our sense of being a hero - one man or one woman

Utożsamianie się z danym bohaterem

or even one species taking on the challenges of the world -

czy gatunkiem,

który podejmuje wyzwania świata,

might be wrong.

może być błędne.

Instead of being hardwired for competition

Niekoniecznie jesteśmy stworzeni do konkurencji,

for being the solitary heroes in our own story,

jako samotni bohaterowie historii,

we might instead be members of a shared quest.

być może jesteśmy członkami wspólnej wyprawy.

More Hobbit than Harry.

Bardziej jak Hobbit niż Harry.

Sometimes, of course, the shoes we've been walking in

Z czasem buty się zużyją.

can get plain worn out.

After all, we haven't walked just one mile

Szliśmy za Austen czy Twainem nie kilometr,

in Jane Austen's or Mark Twain's shoes -

we've walked about 100 trillion miles in them.

lecz sto bilionów kilometrów.

This isn't to say that we can't read and enjoy the classics;

Dalej możemy czerpać przyjemność

z czytania klasyków.

we should travel with Dickens,

Powinniśmy podróżować z Dickensem,

let Pip teach us what to expect from ourselves,

niech Pip uczy nas, czego od siebie oczekiwać,

have a talk with Austen and Elizabeth about our prides and prejudices.

rozmawiajmy z Austen i Elizabeth o dumach i uprzedzeniach,

We should float with Twain down the Mississippi,

płyńmy z Twainem wzdłuż Missisipi,

and have Jim show us what it means to be good.

uczmy się od Jima, co to znaczy być dobrym.

But on our journey, we should also keep in mind

Ale podczas podróży pamiętajmy,

że świat się zmienił.

that the terrain has changed.

We'll start shopping around for boots

Zaczniemy szukać nowych butów,

that were made for walking into a new era.

stworzonych do wkroczenia w nową erę.

Take, for instance, Katniss Everdeen and her battle with the Capitol.

Na przykład Katniss Everdeen

i jej walka z Capitolem.

Can "Hunger Games" lead us into thinking about capitalism in a new way?

Czy "Igrzyska Śmierci" uczą nas myśleć

o kapitalizmie w nowy sposób?

Can it teach us a lesson

Czy mogą nas nauczyć, czemu jednostka

about why the individual should not put herself before the group?

nie powinna stawiać swoich interesów nad grupę?

Will "Uglies" reflect the dangers of pursuing a perfect body

Czy "Brzydcy" pokazują niebezpieczeństwo

dążenia do ideału

and letting the media define what is beautiful?

i pozwalania mediom na definiowanie piękna?

Will "Seekers" trod a path beyond global warming?

Czy "Poszukiwacze" pójdą ścieżką

poza globalnym ociepleniem?

Will the life-and-death struggles of Toklo, Kallik, Lusa and the other bears

Czy zmagania na śmierć i życie

Toklo, Kalika, Lusy i innych niedźwiedzi

chart a course for understanding animals and our place in their world?

pozwolą nam zrozumieć zwierzęta

i nasze miejsce w ich świecie?

Only the future will tell which stories will engage our imagination,

Jedynie przyszłość pokaże,

które opowieści wpłyną na naszą wyobraźnię,

which tales of make-believe we'll make tomorrow.

które z nich uczynimy jutro rzeczywistością.

But the good news is this:

Jest też dobra wiadomość:

there are new stories to venture in every day,

codziennie pojawiają się nowe powieści

new tales that promise to influence, to create and to spark change -

z obietnicą stworzenia czegoś nowego.

stories that you might even write yourself.

Możesz je nawet pisać sam.

So I guess the final question is this:

Ostatnie pytanie brzmi chyba:

What story will you try on next?

po jaką powieść sięgniesz teraz?