The largest river on Earth is actually in the sky - Iseult Gillespie

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

The largest rainforest in the world, the Amazon,

မြစ်နှစ်စင်းအကြားမှာ တည်ရှိတဲ့ အမေဇုန်ဟာ ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး

exists between two rivers— but not in the way you might think.

မိုးသစ်တောဖြစ်ပေမဲ့၊ သင် ထင်လောက်သလိုတော့ မဟုတ်ဘူး။

At ground level, the Amazon River and its tributaries weave their path.

မြေပြင်အဆင့်မှာ အမေဇုန်မြစ်နဲ့ မြစ်လက်တက် တွေက လမ်းကြောင်းကို ကွေ့ပတ်သွားတယ်။

But above the canopy, bigger waterways are on the move.

ဒါပေမဲ့ ပေါင်းမိုးအထက်က ပိုကြီးမားတဲ့ ရေကြောင်းတွေက ရွေ့လျားနေတယ်။

These flying rivers are almost invisible, but are essential to life on Earth.

ဒီပျံနေတဲ့မြစ်တွေက မမြင်နိုင်သလောက်ပေမဲ့၊ ကမ္ဘာပေါ်က သက်ရှိတွေအတွက် မရှိမဖြစ်ပါ။

As rain seeps into the soil,

မိုးက မြေဆီလွှာထဲကို စိမ့်ဝင်စဉ်မှာ၊

trees draw water back up through their roots

သစ်ပင်တွေကအမြစ်တွေကနေ ရေကို ပြန်ဆွဲထုတ်ပြီး

and pump it through their trunks for nourishment.

အာဟာရအတွက် ဒါကို ပင်စည်တွေကနေ ပို့လွှတ်တယ်။

The leaves and stems transpire, or release,

အရွက်တွေနဲ့ ရိုးတံတွေက ပိုနေတဲ့ရေကို ရေငွေ့ပုံစံနဲ့

excess water in the form of vapor.

အငွေ့ပျံ ဒါမှမဟုတ် ထုတ်ပေးတယ်။

In the Amazon,

အမေဇုန်မှာ လုံးလုံး

a fully grown tree transpires between 200 and 1,000 liters of water a day.

အရွယ်ရောက်တဲ့ သစ်ပင်တစ်ပင်က တစ်ရက် ရေလီတာ ၂၀၀ နဲ့ ၁,၀၀၀ ကြား ထုတ်ပေးတယ်။

This collective release creates a startling phenomenon:

ဒီစုပေါင်း ထုတ်လွှတ်မှုက အံ့သြစရာ ဖြစ်ရပ်တစ်ခုကို ဖြစ်စေတယ်၊

huge jets of rapid, humid air that constantly flow above the canopy.

မြန်ဆန်တဲ့ ပန်းထွက်မှု၊ စိုထိုင်းတဲ့ လေက ပေါင်းမိုးအထက်မှာ အဆက်မပြတ် စီးဆင်းတာပါ။

Dubbed “flying rivers” by a Brazilian climatologist,

ဘရာဇီး ရာသီဥတုဗေဒပညာရှင်တစ်ဦးက “ပျံနေတဲ့ မြစ်တွေ” လို့ အမည်ပေးထားတဲ့

these aerial waterways carry about 20 billion tons of water

ဒီဝေဟင် ရေကြောင်းတွေက တစ်ရက်ကို ရေတန်ပေါင်း

through the air per day.

၂၀ ဘီလီယံခန့်ကို သယ်ဆောင်တယ်။

This is more than the Amazon River’s daily output into the ocean.

ဒါက သမုဒ္ဒရာထဲကို အမေဇုန် မြစ်ရဲ့ နေ့စဉ် ထုတ်ပေးမှုထက် ပိုများတယ်။

Along the equator, the trade winds blow from east to west.

အီကွေတာတစ်လျှောက် ကုန်သည်လေက အရှေ့ကနေ အနောက်ဘက်ကို တိုက်ခတ်တယ်။

Caught in these winds, flying rivers flow in the same direction

လေတွေမှာ ပိတ်မိနေတဲ့ ပျံနေတဲ့ မြစ်တွေက အင်ဒီးစ်တောင်တန်းတွေနဲ့ မဆုံမီ

before encountering the Andes.

လားရာတစ်ဖက်တည်းကို စီးဆင်းတယ်။

The mountains act like a giant barrier,

တောင်တွေက အတားအဆီးကြီး တစ်ခုလို လုပ်ဆောင်တာက

causing the winds and rivers to redirect southwards.

လေတွေနဲ့ မြစ်တွေကို တောင်ဘက်ကို လမ်းကြောင်းပြောင်းစေတယ်။

When flying rivers meet the masses of cold air,

ပျံနေတဲ့ မြစ်တွေဟာ လေအေးထုတွေနဲ့ တွေ့တဲ့အခါ

they grow heavier and release torrents of water.

ပိုလေးလာပြီး ရေစီးကြောင်းတွေကို ထုတ်လွှတ်တယ်။

In this way, they bring rain, cooler temperatures,

ဒီနည်းနဲ့ တောင်အမေရိက ဒေသအများစုအတွက် မိုး၊ ပိုအေးတဲ့ အပူချိန်တွေနဲ့

and humidity to much of South America.

စိုထိုင်းမှုတို့ကို ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။

But these waterways are under threat.

ဒါပေမဲ့ ဒီရေကြောင်းတွေက အန္တရာယ်ရှိနေတယ်။

Clearing the Amazon for agriculture and industry

စိုက်ပျိုးရေးနဲ့ စက်မှုလုပ်ငန်းအတွက် အမေဇုန်ကို ရှင်းတာက

is already causing flying rivers to dry up,

ပျံနေတဲ့ မြစ်တွေကို ခြောက်သွေ့စေပြီး

leading to drought and hotter temperatures across South America.

တောင်အမေရိကတစ်လျှောက် မိုးခေါင်မှုနဲ့ ပိုပူတဲ့ အပူချိန်တွေ ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။

If this pattern continues,

ဒီပုံစံအတိုင်း ဆက်ဖြစ်နေရင်၊

swaths of the continent may be reduced to desert in a matter of decades.

ဆယ်စုနှစ်တစ်ခုအတွင်း တိုက်ရဲ့အမြှောင်းတွေ ဟာ သဲကန္တာရအဖြစ်သို့ လျော့ကျသွားနိုင်တယ်။

In response, a radical movement is working intensely to keep the rainforest—

တုံ့ပြန်မှုအနေနဲ့၊ မိုးသစ်တောနဲ့ ပျံနေတဲ့ မြစ်တွေ ရှင်သန်ဖို့ အခြေခံကျတဲ့

and the flying rivers— alive.

လှုပ်ရှားမှုတစ်ခုကို လုပ်ဆောင်နေပါတယ်။

The northwest of the Peruvian Amazon is the territory of the Wampís Nation,

ပီရူးပိုင် အမေဇုန်ရဲ့ အနောက်မြောက်ဘက်က

a community of over 15,000 people

မြေ စတုရန်း ကီလိုမီတာ ၁၃၀,၀၀၀ ကျော်ကို စီမံတဲ့

who manage over 130,000 square kilometers of land.

လူပေါင်း ၁၅,၀၀၀ ကျော်ရှိတဲ့ ဝမ်ပီလူမျိုးပိုင်နယ်မြေပါ။

These Indigenous people have lived in the rainforest for thousands of years,

ဒီတိုင်းရင်းသားတွေက ရေရှည် အမဲလိုက်၊ ငါးဖမ်းနဲ့ စိုက်ပျိုးရေး လုပ်ရင်း

practicing sustainable hunting, fishing, and agriculture.

မိုးသစ်တောမှာ နှစ်ပေါင်းထောင်ချီကာ နေထိုင်ခဲ့ကြတယ်။

For the Wampís,

ဝမ်ပီတွေအတွက်

protecting the rainforest has long meant fighting invaders.

မိုးသစ်တောကို ကာကွယ်တာက ကျူးကျော်သူတွေကို တိုက်ခိုက်ဖို့ဆိုတာ ကြာပါပြီ။

Between the 15th and 17th centuries,

၁၅ ရာစုကနေ ၁၇ ရာစုအတွင်းမှာ

Wampís people resisted and expelled the Incas

ဝမ်ပီလူမျိုးတွေက အင်ကာတွေကို ခုခံ၊ နှင်ထုတ်လိုက်ပြီး

and later the Spanish colonists who exploited the rainforest.

နောက်ပိုင်းမှာ မိုးသစ်တောကို အမြတ်ထုတ်ခဲ့ကြတာက စပိန်ကိုလိုနီတွေပါ။

Today, the Wampís Nation are still battling extractive industries—

ဒီနေ့ခေတ် ဝမ်ပီလူမျိုးတွေဟာ ထုတ်ယူမှုလုပ်ငန်းတွေနဲ့ ဒါတွေကို သဘောတူတဲ့

and the policies that sanction them.

မူဝါဒတွေကို တွန်းလှန်နေဆဲပါ။

For instance, since the 1960s,

ဥပမာ၊ ၁၉၆၀ နှစ်လွန်တွေကတည်းက

the Peruvian government has been licensing the Wampís’ territory

ပီရူးအစိုးရဟာ ရွှေတူးတာနဲ့ ရေနံထုတ်ယူတာအတွက်

to corporations for gold mining and oil extraction.

ကော်ပိုရေးရှင်းတွေကို ဝမ်ပီနယ်မြေကို လိုင်စင်ပေးနေခဲ့တာပါ၊

These activities poison the rivers, clear thousands of trees,

ဒီလုပ်ဆောင်မှုတွေက မြစ်တွေကို အဆိပ်သင့်ကာ သစ်ပင်ထောင်ချီကို ရှင်းလင်းပြီး

and threaten the Wampís way of life.

ဝမ်ပီရဲ့နေထိုင်ပုံကို ခြိမ်းခြောက်တာပါ။

In 2015, after years of protests and negotiations,

နှစ်ပေါင်းများစွာ ဆန္ဒပြမှုတွေ၊ ညှိနှိုင်းမှုတွေအပြီး ၂၀၁၅ ခုနှစ်မှာ

the community formed the Autonomous Territorial Government

လူစုက ဝမ်ပီလူမျိုးရဲ့ Autonomous Territorial Government ကို

of the Wampís Nation.

ဖွဲ့စည်းခဲ့တယ်။

While the Wampís people remain Peruvian citizens,

ဝမ်ပီလူမျိုးတွေဟာ ပီရူးနိုင်ငံသားတွေ ဆက်ဖြစ်နေပေမဲ့

they seek recognition as a government

သူတို့ကိုယ်ပိုင်မြေဗတွေ၊ သစ်တောတွေနဲ့

responsible for their own lands, forests, and internal affairs.

ပြည်တွင်းရေးရာတွေအတွက် တာဝန်ရှိတဲ့ အစိုးရအဖြစ် အသိအမှတ်ပြုဖို့ ကြိုးစားတယ်။

In its policies, the Wampís Nation prioritizes collective land ownership,

မူဝါဒတွေမှာ ဝမ်ပီ လူမျိုးက စုပေါင်း မြေယာပိုင်ဆိုင်မှု၊

cultural preservation, and conservation of animals, plants,

ယဉ်ကျေးမှု ထိန်းသိမ်းရေးနဲ့ တိရစ္ဆာန်တွေ၊ အပင်တွေနဲ့ မိုးသစ်တောကို

and natural cycles that protect the rainforest.

ကာကွယ်တဲ့ သဘာဝ စက်ဝန်းတွေကို ဦးစားပေးထားတယ်။

This is the foundation of their philosophy of Tarimat Pujut,

ဒါက Tarimat Pujut ဒါမှမဟုတ် အစားအစာ၊ ခင်မင်ရင်းနှီးမှုနဲ့

or living in harmony with nature

ဘဝအရည်အသွေးကို သေချာစေဖို့

to ensure food, friendships, and quality of life.

သဘာဝနဲ့အညီ နေထိုင်တာရဲ့ အခြေခံအုတ်မြစ်ပါ။

The high, humid forest of the Wampís Nation

ဝမ်ပီလူမျိုးတွေရဲ့ မြင့်မား၊ စိုထိုင်းတဲ့ သစ်တောက

is crucial to the flying river cycle,

ပီရူး၊ အီကွေဒေါနဲ့ ကိုလံဘီယာဆီ

transpiring over 34 million liters of water a day

တစ်ရက်ကို ရေလီတာ ၃၄ သန်းကျော် အငွေ့ပျံပေးရင်း

that flow to Peru, Ecuador, and Colombia.

ပျံနေတဲ့ မြစ်သံသရာအတွက် အရေးပါတယ်။

To track this output, Wampís scientists measure rainfall, monitor the wind,

ဒီထုတ်လုပ်မှုကိုခြေရာခံဖို့ ဝမ်ပီသိပ္ပံပညာ ရှင်တွေကမိုးရေချိန်တိုင်း၊ လေကို

and weigh water levels in leaves and soil.

မှတ်သားကာ အရွက်တွေနဲ့ မြေဆီလွှာထဲက ရေပမာဏကို ချိန်ဆတယ်။

One of their climate goals is to defend this and other natural systems,

သူတို့ရဲ့ ရာသီဥတု ရည်မှန်းချက်တစ်ခုက ကာဗွန် နစ်မြုပ်မှုနဲ့ သစ်တော ကိုယ်၌က

including native soil that acts as a carbon sink

မီးတားတစ်ခုအဖြစ် လုပ်ဆောင်တဲ့ ဇာတိမြေဆီလွှာ အပါအဝင်

and the forest itself as a fire barrier.

ဒါနဲ့ အခြား သဘာဝ စနစ်တွေကို ကာကွယ်ဖို့ပါ။

The Wampís Nation constantly battles corporations that threaten these systems.

ဝမ်ပီလူတွေက ဒီစနစ်တွေကို ခြိမ်းခြောက်တဲ့ ကော်ပိုရေးရှင်းတွေကို မပြတ်တိုက်ပွဲဝင်တယ်။

Between 2016 and 2018,

၂၀၁၆ ခုနှစ်ကနေ ၂၀၁၈ ခုနှစ်အတွင်း

the community fought illegal gold mining along the Santiago River.

ရပ်ရွာက စန်တီယာဂိုမြစ်တစ်လျှောက် တရားမဝင် ရွှေတူးတာကို တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြတယ်။

They organized protests, uncovered mercury pollution,

သူတို့က ဆန္ဒပြမှုတွေကို စည်းရုံးတယ်၊ ပြဒါး ညစ်ညမ်းမှုကို ဖော်ထုတ်၊

guarded the area, and attacked illegal machinery for months,

ဒေသကိုစောင့်ကြပ်ကာ တရားမဝင် ယန္တရားတွေကို လများစွာ တိုက်ခိုက်ပြီး

eventually expelling the miners.

နောက်ဆုံး သတ္တုတွင်း သမားတွေကို နှင်ထုတ်တယ်။

And in 2017, the Wampís Nation successfully petitioned a court

၂၀၁၇ ခုနှစ်မှာ ဝမ်ပီလူမျိုးတွေက သူတို့ရဲ့ မြေကနေ ပုဂ္ဂလိက ရေနံကုမ္ပဏီတစ်ခုကို

to bar a private oil company from their land.

ပိတ်ပင်ဖို့ တရားရုံးကို အောင်မြင်စွာ အသနားခံခဲ့တယ်။

While these are significant victories,

ဒါတွေက သိသာတဲ့ အောင်ပွဲတွေဖြစ်ပေမဲ့၊

the Wampís Nation and other Indigenous groups need more recognition and support.

ဝမ်ပီတွေနဲ့ အခြားတိုင်းရင်းသားအုပ်စုတွေက အသိအမှတ်ပြုနဲ့ထောက်ခံမှု ပိုလိုအပ်နေတယ်။

Indigenous people and local communities live in and manage

တိုင်းရင်းသားတွေနဲ့ ဒေသခံ လူစုတွေက ကမ္ဘာ့ နယ်မြေရဲ့ လေးပုံတစ်ပုံကျော်မှာ

more than a quarter of the world’s land,

နေထိုင်ပြီး စီမံ ခန့်ခွဲ ကြပေမဲ့၊

but only have legal ownership to a small percentage of it.

ဒါရဲ့ရာခိုင်နှုန်း အနည်းငယ်ကိုပဲ တရားဝင် ပိုင်ဆိုင်တာပါ။

And less than 1% of international climate and forest funds

ဒါ့အပြင် နိုင်ငံတကာ ရာသီဥတုနဲ့ သစ်တော ရန်ပုံငွေတွေရဲ့ ၁% အောက်က အရေးပါတဲ့

go to their crucial conservation efforts.

ထိန်းသိမ်းရေး အားထုတ်မှုတွေဆီ ရောက်ရှိသွားတယ်။

This is despite the fact that forests managed by Indigenous people

တိုင်းရင်းသားတွေ စီမံထားတဲ့ သစ်တောတွေမှာ ရှင်ကျန်ရစ်မှုနှုန်းက

have better survival rates.

ပိုကောင်းနေပေမဲ့လည်းပေါ့။

The Amazon is often described with language evocative of a giant organism—

အမေဇုန်ကို ဧရာမဇီဝရုပ်တစ်ခုရဲ့အမှတ်ရစေတဲ့ ဘာသာစကားနဲ့ မကြာခဏ ဖော်ပြလေ့ရှိတယ်။

one that grows, dies, breathes in carbon dioxide and exhales oxygen.

ကြီးထွား၊သေဆုံး၊ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ကို ရှူသွင်း၊အောက်ဆီဂျင်ကို ရှူထုတ်တဲ့တစ်ခုပါ။

The processes that sustain it weave together in a complex

ဒါကို အားဖြည့်တဲ့ ဖြစ်စဉ်တွေက ရှုပ်ထွေးမှုတစ်ခုမှာ ယှက်နွယ်နေပြီး

and often invisible web of water, air, soil, and human activity—

မကြာခဏတော့ ရေ၊ လေ၊ မြေနဲ့ လူသား လုပ်ဆောင်မှုရဲ့ မမြင်နိုင်တဲ့ ကွန်ရက်ပါ၊

both destructive and protective.

နှစ်ခုစလုံးက ဖျက်ဆီးပြီး ကာကွယ်ပေးတာပါ။

We are far from understanding it in its entirety,

ဒါရဲ့ အလုံးစုံကို နားမလည်ပေမဲ့၊

but some are closer than others.

တချို့က အခြားအရာတွေထက် ပိုနီးကပ်ပါတယ်။