The largest river on Earth is actually in the sky - Iseult Gillespie

Translator: hawkar hawar Reviewer: Daban Q. Jaff

The largest rainforest in the world, the Amazon,

گەورەترین دارستانی جیهان، ئەمازۆن،

exists between two rivers— but not in the way you might think.

لە نێوان دوو ڕوبارە بەڵام بەم شێوەیە نا کە بیری لێ دەکەیەوە.

At ground level, the Amazon River and its tributaries weave their path.

لە ئاستی زەمینی ڕووباری ئەمازۆن هەروەها لقەکانی ڕێگا بۆ خۆیان دەکەنەوە.

But above the canopy, bigger waterways are on the move.

بەڵام لەسەروی لقەکانیەوە. ڕێگای ئاوی گەورەتر بوونی هەیە

These flying rivers are almost invisible, but are essential to life on Earth.

ئەم ڕووبارە هەڵقوڵاوانە هەمیشە دیار نین٫ بەڵام گرنگن بۆ ژیان لەسەر زەوی.

As rain seeps into the soil,

باران دەتکێتە ناو خاکەوە٫

trees draw water back up through their roots

دارەکان ئاو ڕادەکێشن لە ڕێگەەی ڕەگەکانەوە

and pump it through their trunks for nourishment.

لە ڕێگەی قەدەکانیانەوە دەینێرن تا ببێت بە خۆراک.

The leaves and stems transpire, or release,

.گەڵا و لاسکەکانی دەردەکەون یان بەردەبنەوە

excess water in the form of vapor.

ئاو کۆ دەکاتەوە لە شێوەی هەڵم.

In the Amazon,

لە ئامازۆن،

a fully grown tree transpires between 200 and 1,000 liters of water a day.

دارێکی تەواو و پێگەشتوو لە نێوان ٢٠٠ بۆ ١٫٠٠٠ لیتر ئاو کۆدەکاتەوە لە ڕۆژێکدا.

This collective release creates a startling phenomenon:

ئەم ئاو دەردانە بە کۆمەڵە دیاردەیەکی ناوازە دروست دەکەن:

huge jets of rapid, humid air that constantly flow above the canopy.

جێتی زەبەلاحی هەوای خێرا و شێدار کە بەردەوام لە سەرووی تاوەرەکەوە دەڕژێن.

Dubbed “flying rivers” by a Brazilian climatologist,

ناوی لێنراوە “ڕووبارە فڕیوەکان” لەلایەن پسپۆڕێکی کەشوهەوای بەڕازیلی،

these aerial waterways carry about 20 billion tons of water

ئەو ڕێگا ئاویە هەواییانە نزیکەی ٢٠ لیتر تەن ئاو کۆ دەکەنەوە

through the air per day.

لە هەوادا لە هەر ڕۆژێکدا

This is more than the Amazon River’s daily output into the ocean.

ئەوە زیاترە لە روبارەکانی ئەمازۆن لەوانەی کە کە دەکەونە ناو زەریاکان.

Along the equator, the trade winds blow from east to west.

بە درێژایی هێڵی یەکسانی زەوی با لە خۆر هەڵاتەوە بۆ خۆر ئاوا هەڵ دەکەن.

Caught in these winds, flying rivers flow in the same direction

لەو بایانەدا ٫ڕوبارە هەڵقوڵاوەکان بە هەمان ئاڕاستەی بایەکان گیراون

before encountering the Andes.

پێش ئەوەی بگەنە چیای ئاندێس.

The mountains act like a giant barrier,

چیاکان وەک بەربەستێکی گەورە دەردەکەون

causing the winds and rivers to redirect southwards.

وایدەکرد ڕەشە با و ڕەبارەکە بەرەو باشوور بڕۆن

When flying rivers meet the masses of cold air,

کاتێک ڕوبارە هەڵقوڵاوەکان دەگەن بە قورسای هەوای سارد

they grow heavier and release torrents of water.

قورستر دەبن و دەبێت بە لافاوێک لە ئاو.

In this way, they bring rain, cooler temperatures,

بەم ڕێگایە.باران و کەشێکی ساردتر دەهێنن٫

and humidity to much of South America.

هەروەها دەبێتە شێیەکی زۆر لە ئەمەریکای باشور

But these waterways are under threat.

بەڵام ئەم ڕێگا ئەویانە لە ژێر هەڕەشە دان

Clearing the Amazon for agriculture and industry

پاکردنەوەی ئەمازۆن بۆ پیشەسازی کشتوکاڵ

is already causing flying rivers to dry up,

کە خۆی هۆکارە بۆ وشک بوونی ڕوبارە هەڵقوڵاوەکان

leading to drought and hotter temperatures across South America.

دەبێتە هۆی وشکەساڵی پلەی گەرمتر بە درێژایی ئەمریکای باشوور.

If this pattern continues,

ئەگەر ئەم شێوازە بەردەوام بێت

swaths of the continent may be reduced to desert in a matter of decades.

چۆن دەکرێ کیشوەرەکە بکرێتە بیابان لە چەند دەیەیەکدا

In response, a radical movement is working intensely to keep the rainforest—

لە وەڵامدا، بزووتنەوەیەکی ڕادیکاڵ کار دەکاتب ۆ پاراستنی دارستانە باراناوییەکان_

and the flying rivers— alive.

هه روه ها ڕووباره کان زیندوون.

The northwest of the Peruvian Amazon is the territory of the Wampís Nation,

باکووری ڕۆژئاوای ئەمازۆنی پیرۆ ئەوە خاکی نەتەوەی وۆمپییە٫

a community of over 15,000 people

کۆمەڵگای زیاترە لە 15 هەزار کەس

who manage over 130,000 square kilometers of land.

کە زیاتر لە ۱۳۰،۰۰۰ کیلۆمەتری چوارگۆشە بەڕێوە دەبات لە خاک.

These Indigenous people have lived in the rainforest for thousands of years,

ئەم خەڵکە ڕەسەنە ژیاون لە دارستانی باراناوی بۆ هەزاران ساڵ٫

practicing sustainable hunting, fishing, and agriculture.

ڕاوکردنی بەردەوام ماسی و کشتوکاڵ

For the Wampís,

بۆ وەمپییەکان

protecting the rainforest has long meant fighting invaders.

پاراستنی دارستانە باراناوییەکان زۆر درێژە لە دژی داگیرکەران.

Between the 15th and 17th centuries,

لە نێوان سەدەی ۱۵ و ۱٧

Wampís people resisted and expelled the Incas

خەڵکی وەمپی بەرگرییان کرد وە دەرکردنی ئینکاس

and later the Spanish colonists who exploited the rainforest.

دواتر داگیرکەرانی ئیسپانیا ئەوەی دارستانە باراناویەکەی بەکارهێنا.

Today, the Wampís Nation are still battling extractive industries—

ئەمڕۆ نەتەوەی وەمپی هێشتا شەڕی پیشەسازی دەرهێنان

and the policies that sanction them.

ئەو سیاسەتانەی کە سزایان دەدەن.

For instance, since the 1960s,

بۆ نموونە لە ساڵانی شەستەکانەوە٫

the Peruvian government has been licensing the Wampís’ territory

حکومەتی پێرووی بووە بە مۆڵەتدان بە ناوچەی ویمپس

to corporations for gold mining and oil extraction.

بۆ کۆمپانیاکان بۆ کانزای زێڕ و دەرهێنانی نەوت.

These activities poison the rivers, clear thousands of trees,

ئەم چالاکییانە ڕووبارەکان ژەهراوی دەکەن هەزاران داری پاک٫

and threaten the Wampís way of life.

وە هەڕەشە لە شێوازی ژیانی ومپی دەکات.

In 2015, after years of protests and negotiations,

لە ساڵی ۲۰۱۵، دوای چەندین ساڵ لە خۆپیشاندان و دانوستان

the community formed the Autonomous Territorial Government

کۆمه ڵگایه ک دروست کرد که حکومەتی هەرێمی ئۆتۆنۆمی

of the Wampís Nation.

لە نەتەوەی وەمپی.

While the Wampís people remain Peruvian citizens,

لە کاتێکدا خەڵکی وەمپییەکان دەمێننەوە هاوڵاتیانی پیرۆ،

they seek recognition as a government

داوای دانپێدانان دەکەن وەک حکومەتێک

responsible for their own lands, forests, and internal affairs.

بەرپرسیارێتی لە دارستانەکانی خۆیان و کاروباری ناوخۆ

In its policies, the Wampís Nation prioritizes collective land ownership,

لە سیاسەتەکانیدا نەتەوەی وەمپس خاوەندارێتی زەوی بە کۆمەڵ،

cultural preservation, and conservation of animals, plants,

پاراستنی کولتووری پاراستنی ئاژەڵەکان، ڕووەکەکان،

and natural cycles that protect the rainforest.

و سووڕی سروشتی کە دارستانە باراناوییەکان دەپارێزێت.

This is the foundation of their philosophy of Tarimat Pujut,

ئه مه ش بنه ماکانی ئه و فەلسەفەی تاریمات پوجوت،

or living in harmony with nature

یان بە هاوئاهەنگی لەگەڵ سروشتدا بژین

to ensure food, friendships, and quality of life.

بۆ دڵنیابوون لە خواردن و هاوڕێیەتی و کوالیتیی ژیان.

The high, humid forest of the Wampís Nation

دارستانە شێدارە بەرزەکە لە نەتەوەی وەمپی

is crucial to the flying river cycle,

زۆر گرنگە بۆ سووڕی ڕووباری فڕین،

transpiring over 34 million liters of water a day

زیاتر لە ٤۴ ملیۆن لیتر ئاو لە ڕۆژێکدا

that flow to Peru, Ecuador, and Colombia.

ئەوە دەڕوات بۆ پیرۆ، ئیکوادۆر و کۆلۆمبیا.

To track this output, Wampís scientists measure rainfall, monitor the wind,

بۆ بەدواداچوونی ئەم بەرهەمە زاناکانی وەمپی پێوانەی باران بارین - چاودێری با بکە.

and weigh water levels in leaves and soil.

هەروەها بڕی ئاو لەگەڵ زەوی و خۆڵ ئەکێشن.

One of their climate goals is to defend this and other natural systems,

یەکێک لە ئامانجەکانی کەش و هەوا ئەمەیە کە بەرگری لە سیستەمی سروشتی ئەکات،

including native soil that acts as a carbon sink

لەخۆگرتنی خاکی ڕەسەن کە کار دەکات وەک نوقومبوونی کاربۆن

and the forest itself as a fire barrier.

دارستانەکە خۆی وەک ئاگرێک.

The Wampís Nation constantly battles corporations that threaten these systems.

نەتەوەی وەمپی بە بەردەوامی شەڕ دەکات ئەو کۆمپانیایانەی هەڕەشە لەم سیستەمانە دەکەن.

Between 2016 and 2018,

لە نێوان ٢٠١٦بۆ٢٠١٨,

the community fought illegal gold mining along the Santiago River.

کۆمەڵگا شەڕی کانزای زێڕی نایاسایی کرد بە درێژایی ڕووباری سانتیاگۆ،

They organized protests, uncovered mercury pollution,

خۆپیشاندانیان ڕێکخست پیسبوونی ژەهر ئاشکرا کرا.

guarded the area, and attacked illegal machinery for months,

پارێزگاری دەکەن لە ناوچەکە، وهێرشکردنەسەر ئامێرەکان بۆ چەند مانگێک

eventually expelling the miners.

لە کۆتاییدا دەرکردنی کانەکان.

And in 2017, the Wampís Nation successfully petitioned a court

لە ساڵی ۲۰۱۷، نەتەوەی وەمپس بە سەرکەوتوویی داوای دادگایەکی کرد

to bar a private oil company from their land.

بۆ ڕێگری لە کۆمپانیایەکی تایبەتی نەوت لە خاکی خۆیان.

While these are significant victories,

لە کاتێکدا ئەمانە سەرکەوتنی گرنگن،

the Wampís Nation and other Indigenous groups need more recognition and support.

نەتەوەی وەمپی و گەلانی تر پێویستیان بە یارمەتی زیاترە.

Indigenous people and local communities live in and manage

خەڵکی ڕەسەن و کۆمەڵگە ناوخۆییەکان بژین و بەڕێوەی ببەن

more than a quarter of the world’s land,

زیاتر لە چارەکێک لە خاکی جیهان.

but only have legal ownership to a small percentage of it.

بەڵام تەنها خاوەندارێتی یاساییان هەیە بە رێژەیەکی کەم .

And less than 1% of international climate and forest funds

کەمتر لە 1٪ی کەشوهەوای نێودەوڵەتی و پارەی دارستان

go to their crucial conservation efforts.

لە هەوڵە گرنگەکانی پاراستنی.

This is despite the fact that forests managed by Indigenous people

سەرەڕای ئەوەی دارستانەکانی لەلایەن خەڵکی ڕەسەنەوە بەڕێوە دەبرێت

have better survival rates.

ڕێژەی ڕزگاربوونی باشتر.

The Amazon is often described with language evocative of a giant organism—

ئەمازۆن زۆر جار وەسف دەکرێت لەگەڵ زمان لە زیندەوەرێکی زەبەلاحەوە

one that grows, dies, breathes in carbon dioxide and exhales oxygen.

یەکێک کە گەشە دەکات، دەمرێت، هەناسە دەدات ئۆکسیدی کاربۆن و هەناسەدانی ئۆکسجین.

The processes that sustain it weave together in a complex

ئەو پرۆسانەی کە بەردەوامی پێ دەدات پێکەوە لە ئاڵۆزێکدا

and often invisible web of water, air, soil, and human activity—

وە زۆرجار تۆڕی نادیاری ئاو خاک و چالاکی مرۆڤ

both destructive and protective.

هەم وێرانکەر و هەم پارێزەر.

We are far from understanding it in its entirety,

ئێمە دوورین لێی تێبگەین بە تەواوی،

but some are closer than others.

بەڵام هەندێکیان لەوانی تر نزیکترن.