The largest river on Earth is actually in the sky - Iseult Gillespie

Translator: Nguyễn Huệ Anh Reviewer: Ngo Tuan Anh

The largest rainforest in the world, the Amazon,

Rừng nhiệt đới lớn nhất thế giới, rừng Amazon,

exists between two rivers— but not in the way you might think.

tồn tại giữa hai con sông - nhưng không theo cách bạn có thể nghĩ tới.

At ground level, the Amazon River and its tributaries weave their path.

Ở mặt đất, sông Amazon và các nhánh sông dệt nên dòng chảy của chúng.

But above the canopy, bigger waterways are on the move.

Nhưng phía trên tán cây, các tuyến đường thủy lớn hơn đang di chuyển.

These flying rivers are almost invisible, but are essential to life on Earth.

Những con sông bay này gần như vô hình,

nhưng rất cần thiết cho sự sống trên Trái đất.

As rain seeps into the soil,

Khi mưa thấm vào đất,

trees draw water back up through their roots

cây cối hút nước trở lại thông qua rễ

and pump it through their trunks for nourishment.

và bơm qua thân cây để dành cho sự nuôi dưỡng.

The leaves and stems transpire, or release,

Lá và thân chảy ra, hoặc giải phóng nước

excess water in the form of vapor.

nước dư thừa dưới dạng hơi.

In the Amazon,

Ở Amazon,

a fully grown tree transpires between 200 and 1,000 liters of water a day.

một cây hoàn toàn trưởng thành tiết ra từ 200 đến 1.000 lít nước mỗi ngày.

This collective release creates a startling phenomenon:

Sự giải phóng tập thể này tạo ra một hiện tượng đáng kinh ngạc:

huge jets of rapid, humid air that constantly flow above the canopy.

những luồng không khí khổng lồ

bay nhanh và ẩm liên tục thổi phía trên tán cây.

Dubbed “flying rivers” by a Brazilian climatologist,

Được nhà khí hậu học người Brazil mệnh danh là “những dòng sông bay”,

these aerial waterways carry about 20 billion tons of water

những tuyến đường thủy trên không này mang khoảng 20 tỷ tấn nước

through the air per day.

qua không khí mỗi ngày.

This is more than the Amazon River’s daily output into the ocean.

Con số này nhiều hơn lượng nước đổ ra đại dương hàng ngày của sông Amazon.

Along the equator, the trade winds blow from east to west.

Dọc theo đường xích đạo, gió mậu dịch thổi từ đông sang tây.

Caught in these winds, flying rivers flow in the same direction

Mắc kẹt trong những cơn gió, các con sông bay chảy theo cùng một hướng

before encountering the Andes.

trước khi đụng phải dãy Andes.

The mountains act like a giant barrier,

Những ngọn núi hoạt động như một hàng rào khổng lồ,

causing the winds and rivers to redirect southwards.

khiến gió và sông chuyển hướng về phía nam.

When flying rivers meet the masses of cold air,

Khi các con sông bay gặp khối không khí lạnh,

they grow heavier and release torrents of water.

chúng trở nên nặng hơn và đổ xuống những dòng nước lớn.

In this way, they bring rain, cooler temperatures,

Bằng cách này, chúng mang lại mưa, nhiệt độ mát hơn,

and humidity to much of South America.

và độ ẩm cho phần lớn Nam Mỹ.

But these waterways are under threat.

Nhưng những tuyến đường thủy này đang bị đe dọa.

Clearing the Amazon for agriculture and industry

Việc dọn sạch Amazon cho nông nghiệp và công nghiệp

is already causing flying rivers to dry up,

đã khiến các con sông bay khô cạn,

leading to drought and hotter temperatures across South America.

dẫn đến hạn hán và nhiệt độ nóng hơn trên khắp Nam Mỹ.

If this pattern continues,

Nếu mô hình này tiếp tục,

swaths of the continent may be reduced to desert in a matter of decades.

các dải lục địa có thể bị thu hẹp thành sa mạc chỉ trong vài thập kỷ.

In response, a radical movement is working intensely to keep the rainforest—

Để đối phó, một phong trào quyết liệt đang được thực hiện một cách mạnh mẽ

and the flying rivers— alive.

để giữ cho rừng nhiệt đới và những con sông bay sống sót.

The northwest of the Peruvian Amazon is the territory of the Wampís Nation,

Phía tây bắc của vùng Amazon thuộc Peru là lãnh thổ của Quốc gia Wampís,

a community of over 15,000 people

một cộng đồng gồm hơn 15.000 người

who manage over 130,000 square kilometers of land.

đang quản lý hơn 130.000 km vuông đất.

These Indigenous people have lived in the rainforest for thousands of years,

Những người bản địa này đã sống trong rừng nhiệt đới hàng ngàn năm,

practicing sustainable hunting, fishing, and agriculture.

thực hiện việc săn bắn, câu cá và nông nghiệp một cách bền vững.

For the Wampís,

Đối với người Wampís,

protecting the rainforest has long meant fighting invaders.

bảo vệ rừng nhiệt đới từ lâu có nghĩa là chống giặc ngoại xâm.

Between the 15th and 17th centuries,

Giữa thế kỷ 15 và 17,

Wampís people resisted and expelled the Incas

người Wampís đã chống cự và trục xuất người Inca

and later the Spanish colonists who exploited the rainforest.

và sau đó là thực dân Tây Ban Nha khai thác rừng nhiệt đới.

Today, the Wampís Nation are still battling extractive industries—

Ngày nay, Quốc gia Wampís vẫn đang chống lại các ngành công nghiệp khai thác

and the policies that sanction them.

và các chính sách trừng phạt họ.

For instance, since the 1960s,

Ví dụ, kể từ những năm 1960,

the Peruvian government has been licensing the Wampís’ territory

chính phủ Peru đã cấp phép lãnh thổ của Wampís

to corporations for gold mining and oil extraction.

cho các tập đoàn khai thác vàng và khai thác dầu.

These activities poison the rivers, clear thousands of trees,

Những hoạt động này đầu độc các con sông, dọn sạch hàng ngàn cây cối

and threaten the Wampís way of life.

và đe dọa lối sống của người Wampis.

In 2015, after years of protests and negotiations,

Năm 2015, sau nhiều năm biểu tình và đàm phán,

the community formed the Autonomous Territorial Government

cộng đồng đã thành lập Chính phủ của Lãnh thổ Tự trị

of the Wampís Nation.

của Quốc gia Wampís.

While the Wampís people remain Peruvian citizens,

Trong khi người Wampís vẫn là công dân Peru,

they seek recognition as a government

họ tìm sự công nhận là một chính phủ

responsible for their own lands, forests, and internal affairs.

chịu trách nhiệm về đất đai, rừng và công việc nội bộ của chính họ.

In its policies, the Wampís Nation prioritizes collective land ownership,

Trong các chính sách của mình,

Quốc gia Wampís ưu tiên quyền sở hữu đất đai tập thể,

cultural preservation, and conservation of animals, plants,

bảo tồn văn hóa và bảo tồn động vật, thực vật

and natural cycles that protect the rainforest.

và các chu kỳ tự nhiên để bảo vệ rừng nhiệt đới.

This is the foundation of their philosophy of Tarimat Pujut,

Đây là nền tảng của triết lý Tarimat Pujut của họ,

or living in harmony with nature

hay sống hòa hợp với thiên nhiên

to ensure food, friendships, and quality of life.

để đảm bảo thực phẩm, tình bạn và chất lượng cuộc sống.

The high, humid forest of the Wampís Nation

Khu rừng cao, ẩm ướt của Quốc gia Wampís

is crucial to the flying river cycle,

rất quan trọng với chu kỳ của dòng sông bay

transpiring over 34 million liters of water a day

giải thoát ra hơn 34 triệu lít nước mỗi ngày

that flow to Peru, Ecuador, and Colombia.

chảy đến Peru, Ecuador và Colombia.

To track this output, Wampís scientists measure rainfall, monitor the wind,

Để theo dõi đầu ra này, các nhà khoa học của Wampís đo lượng mưa, theo dõi gió

and weigh water levels in leaves and soil.

và cân mực nước trong lá và đất.

One of their climate goals is to defend this and other natural systems,

Một trong những mục tiêu khí hậu là

bảo vệ chúng và các hệ thống tự nhiên khác,

including native soil that acts as a carbon sink

bao gồm đất bản địa hoạt động như một bể chứa cacbon

and the forest itself as a fire barrier.

và bản thân khu rừng như một hàng rào lửa.

The Wampís Nation constantly battles corporations that threaten these systems.

Quốc gia Wampís liên tục chiến đấu với các tập đoàn đe dọa các hệ thống này.

Between 2016 and 2018,

Từ năm 2016 đến năm 2018,

the community fought illegal gold mining along the Santiago River.

cộng đồng đã chống lại việc khai thác vàng trái phép dọc theo sông Santiago.

They organized protests, uncovered mercury pollution,

Họ tổ chức các cuộc biểu tình, phát hiện ô nhiễm thủy ngân,

guarded the area, and attacked illegal machinery for months,

bảo vệ khu vực, và tấn công máy móc bất hợp pháp trong nhiều tháng,

eventually expelling the miners.

cuối cùng là trục xuất các thợ mỏ.

And in 2017, the Wampís Nation successfully petitioned a court

Và vào năm 2017, Quốc gia Wampís đã thành công kiến nghị tòa án

to bar a private oil company from their land.

cấm một công ty dầu tư nhân ra khỏi đất của họ.

While these are significant victories,

Mặc dù đây là những chiến thắng đáng kể,

the Wampís Nation and other Indigenous groups need more recognition and support.

Quốc gia Wampís và các nhóm Bản địa khác cần được công nhận và hỗ trợ nhiều hơn.

Indigenous people and local communities live in and manage

Người bản địa và cộng đồng địa phương sống và quản lý

more than a quarter of the world’s land,

hơn một phần tư đất đai của thế giới.

but only have legal ownership to a small percentage of it.

nhưng chỉ có quyền sở hữu hợp pháp với một tỷ lệ nhỏ trong số đó.

And less than 1% of international climate and forest funds

Và ít hơn 1% quỹ khí hậu và rừng quốc tế

go to their crucial conservation efforts.

dành cho các nỗ lực bảo tồn quan trọng của họ.

This is despite the fact that forests managed by Indigenous people

Điều này bất chấp thực tế là các khu rừng do người bản địa quản lý

have better survival rates.

có tỷ lệ sống sót tốt hơn.

The Amazon is often described with language evocative of a giant organism—

Rừng Amazon thường được mô tả bằng từ ngữ gợi lên một sinh vật khổng lồ

one that grows, dies, breathes in carbon dioxide and exhales oxygen.

một sinh vật phát triển, chết đi, hít vào cacbon đioxit và thở ra oxy.

The processes that sustain it weave together in a complex

Các quá trình duy trì nó kết hợp với nhau trong một mạng lưới phức tạp

and often invisible web of water, air, soil, and human activity—

và thường vô hình gồm nước, không khí, đất và hoạt động của con người

both destructive and protective.

cả phá hoại và bảo vệ.

We are far from understanding it in its entirety,

Chúng ta còn lâu mới hiểu được nó một cách trọn vẹn,

but some are closer than others.

nhưng một số thứ sẽ gần gũi hơn những thứ khác.