The largest river on Earth is actually in the sky - Iseult Gillespie

1,038,407 views ・ 2023-12-12

TED-Ed


Videoyu oynatmak için lütfen aşağıdaki İngilizce altyazılara çift tıklayınız.

Çeviri: esra kurul Gözden geçirme: Cihan Ekmekçi
00:07
The largest rainforest in the world, the Amazon,
0
7170
3003
Dünyanın en büyük yağmur ormanı olan Amazon,
00:10
exists between two rivers— but not in the way you might think.
1
10173
3461
iki nehir arasında bulunur - ama düşündüğünüz şekilde değil.
00:13
At ground level, the Amazon River and its tributaries weave their path.
2
13760
4129
Zemin seviyesinde, Amazon Nehri ve kolları yollarını örüyor.
00:17
But above the canopy, bigger waterways are on the move.
3
17972
3295
Ancak gölgeliğin üstünde, daha büyük su yolları hareket halinde.
00:21
These flying rivers are almost invisible, but are essential to life on Earth.
4
21434
4212
Bu uçan nehirler neredeyse görünmez ancak Dünya'daki yaşam için gerekli.
00:26
As rain seeps into the soil,
5
26022
1835
Yağmur toprağa sızarken,
00:27
trees draw water back up through their roots
6
27857
2502
ağaçlar suyu köklerinden geri çeker
00:30
and pump it through their trunks for nourishment.
7
30359
2336
ve beslenmek için gövdelerine pompalar.
00:32
The leaves and stems transpire, or release,
8
32737
3128
Yapraklar ve gövdeler,
00:35
excess water in the form of vapor.
9
35865
2544
fazla suyu buharlaştırır veya serbest bırakır.
00:38
In the Amazon,
10
38785
1167
Amazon'da,
00:39
a fully grown tree transpires between 200 and 1,000 liters of water a day.
11
39952
5214
tamamen büyümüş bir ağaç günde 200 ila 1.000 litre su yayar.
00:45
This collective release creates a startling phenomenon:
12
45416
2878
Bu toplu salıverme şaşırtıcı bir fenomen yaratıyor:
00:48
huge jets of rapid, humid air that constantly flow above the canopy.
13
48294
4421
gölgelik üzerinde sürekli olarak akan büyük hızlı, nemli hava jetleri.
00:53
Dubbed “flying rivers” by a Brazilian climatologist,
14
53216
3295
Brezilyalı bir klimatolog tarafından "uçan nehirler" olarak adlandırılan
00:56
these aerial waterways carry about 20 billion tons of water
15
56511
3503
bu hava su yolları, günde yaklaşık 20 milyar ton suyu
01:00
through the air per day.
16
60014
1668
havada taşıyor.
01:01
This is more than the Amazon River’s daily output into the ocean.
17
61682
3796
Bu, Amazon Nehri'nin okyanusa günlük üretiminin üzerindedir.
01:05
Along the equator, the trade winds blow from east to west.
18
65728
3462
Ekvator boyunca ticaret rüzgarları doğudan batıya doğru esiyor.
01:09
Caught in these winds, flying rivers flow in the same direction
19
69190
3378
Bu rüzgarlara yakalanan uçan nehirler, And Dağları'yla karşılaşmadan önce
01:12
before encountering the Andes.
20
72568
1585
aynı yöne doğru akıyor.
01:14
The mountains act like a giant barrier,
21
74278
2127
Dağlar dev bir bariyer gibi davranıyor,
01:16
causing the winds and rivers to redirect southwards.
22
76405
3462
rüzgarların ve nehirlerin güneye doğru yönlenmesine neden oluyor.
01:20
When flying rivers meet the masses of cold air,
23
80076
2586
Uçan nehirler soğuk hava kütleleriyle karşılaştığında
01:22
they grow heavier and release torrents of water.
24
82662
2669
ağırlaşırlar ve sağanak su salıverirler.
01:25
In this way, they bring rain, cooler temperatures,
25
85540
3295
Bu şekilde Güney Amerika'nın büyük bir kısmına yağmur,
01:28
and humidity to much of South America.
26
88835
2502
daha düşük sıcaklıklar ve nem getiriyorlar.
01:31
But these waterways are under threat.
27
91546
2002
Ancak bu su yolları tehdit altında.
01:33
Clearing the Amazon for agriculture and industry
28
93714
2753
Amazon'u tarım ve sanayi için temizlemek
01:36
is already causing flying rivers to dry up,
29
96467
2503
hazırda uçan nehirlerin kurumasına neden olarak
01:38
leading to drought and hotter temperatures across South America.
30
98970
3420
Güney Amerika'da kuraklığa ve daha yüksek sıcaklıklara yol açıyor.
01:42
If this pattern continues,
31
102557
1585
Bu düzen böyle devam ederse
01:44
swaths of the continent may be reduced to desert in a matter of decades.
32
104142
4129
Kıtanın büyük bir kısmı birkaç on yıl içinde çöle dönüşebilir.
01:49
In response, a radical movement is working intensely to keep the rainforest—
33
109188
4296
Buna karşılık radikal bir hareket, yağmur ormanlarını ve uçan nehirleri
01:53
and the flying rivers— alive.
34
113484
2127
canlı tutmak için yoğun bir şekilde çalışıyor.
01:55
The northwest of the Peruvian Amazon is the territory of the Wampís Nation,
35
115945
4171
Peru Amazon'unun kuzeybatısı, 15.000'den fazla kişiden oluşan bir topluluk olan
02:00
a community of over 15,000 people
36
120241
2252
Wampís Ulusu'nun bölgesidir.
02:02
who manage over 130,000 square kilometers of land.
37
122493
3837
olan Wampís Ulusu'nun topraklarıdır.
02:06
These Indigenous people have lived in the rainforest for thousands of years,
38
126664
3754
Bu Yerli halk binlerce yıldır yağmur ormanlarında yaşıyor,
02:10
practicing sustainable hunting, fishing, and agriculture.
39
130418
3587
sürdürülebilir avcılık, balıkçılık ve tarım yapıyor.
02:14
For the Wampís,
40
134463
1043
Wampiler için
02:15
protecting the rainforest has long meant fighting invaders.
41
135506
2878
yağmur ormanlarını korumak işgalcilere karşı savaşmaktı.
02:18
Between the 15th and 17th centuries,
42
138384
2336
15. ve 17. yüzyıllar arasında,
02:20
Wampís people resisted and expelled the Incas
43
140720
2836
Wampís halkı İnkalara ve daha sonra
02:23
and later the Spanish colonists who exploited the rainforest.
44
143556
3295
yağmur ormanlarını sömüren İspanyol sömürgecilere direndi ve onları kovdu.
02:26
Today, the Wampís Nation are still battling extractive industries—
45
146934
4046
Bugün, Wampís Ulusu hala maden çıkarma endüstrileri
02:30
and the policies that sanction them.
46
150980
1793
ve onları onaylayan politikalarla mücadele ediyor.
02:33
For instance, since the 1960s,
47
153149
2461
Örneğin, 1960'lardan beri Peru hükümeti,
02:35
the Peruvian government has been licensing the Wampís’ territory
48
155735
3295
Peru hükümeti Wampís topraklarını altın madenciliği
02:39
to corporations for gold mining and oil extraction.
49
159030
3086
ve petrol çıkarma şirketlerine ruhsatlandırıyor.
02:42
These activities poison the rivers, clear thousands of trees,
50
162867
3503
Bu faaliyetler nehirleri zehirliyor, binlerce ağacı yok ediyor
02:46
and threaten the Wampís way of life.
51
166370
1961
ve Wamp yaşam tarzını tehdit ediyor.
02:48
In 2015, after years of protests and negotiations,
52
168873
3837
2015 yılında, yıllarca süren protesto ve müzakerelerden sonra
02:52
the community formed the Autonomous Territorial Government
53
172710
3003
topluluk Wampís Ulusunun Özerk Bölgesel Hükümetini kurdu.
02:55
of the Wampís Nation.
54
175713
1460
02:57
While the Wampís people remain Peruvian citizens,
55
177423
2586
Wampiler halkı Peru vatandaşı olarak kalırken,
03:00
they seek recognition as a government
56
180009
1793
kendi topraklarından, ormanlarından
03:01
responsible for their own lands, forests, and internal affairs.
57
181802
3629
ve iç işlerinden sorumlu bir hükümet olarak tanınmak istiyorlar.
03:05
In its policies, the Wampís Nation prioritizes collective land ownership,
58
185765
4296
Wampís Nation, politikalarında kolektif arazi mülkiyetine,
03:10
cultural preservation, and conservation of animals, plants,
59
190061
3628
kültürel korumaya ve yağmur ormanlarını koruyan hayvanların, bitkilerin
03:13
and natural cycles that protect the rainforest.
60
193689
2920
ve doğal döngülerin korunmasına öncelik veriyor.
03:17
This is the foundation of their philosophy of Tarimat Pujut,
61
197193
3045
Bu onların Tarimat Pujut felsefesinin, yani yiyecek, dostluk
03:20
or living in harmony with nature
62
200238
2127
ve yaşam kalitesini garanti altına almak için
03:22
to ensure food, friendships, and quality of life.
63
202365
3044
doğayla uyum içinde yaşamanın temelidir.
03:25
The high, humid forest of the Wampís Nation
64
205785
2544
Wampís Ulusu'nun yüksek, nemli ormanı,
03:28
is crucial to the flying river cycle,
65
208329
2210
uçan nehir döngüsü için çok önemlidir
03:30
transpiring over 34 million liters of water a day
66
210539
3379
nehir döngüsü için çok önemlidir ve günde 34 milyon litreden fazla suyun
03:33
that flow to Peru, Ecuador, and Colombia.
67
213918
2878
Peru, Ekvador ve Kolombiya'ya akmasını sağlar.
03:36
To track this output, Wampís scientists measure rainfall, monitor the wind,
68
216921
4755
Bu çıktıyı takip etmek için Wampís'teki bilim insanları yağış miktarını ölçüyor,
rüzgarı izliyor ve yapraklar ile topraktaki su seviyelerini tartıyor.
03:41
and weigh water levels in leaves and soil.
69
221676
2669
03:44
One of their climate goals is to defend this and other natural systems,
70
224470
3796
İklim hedeflerinden biri, karbon yutağı görevi gören doğal toprak
03:48
including native soil that acts as a carbon sink
71
228266
2961
ve yangın bariyeri görevi gören orman da dahil olmak üzere
03:51
and the forest itself as a fire barrier.
72
231227
2502
bu ve diğer doğal sistemleri korumak.
03:53
The Wampís Nation constantly battles corporations that threaten these systems.
73
233938
4504
Wampís Ulusu sürekli olarak bu sistemleri tehdit eden şirketlerle savaşır.
03:58
Between 2016 and 2018,
74
238567
2545
2016 ve 2018 yılları arasında
04:01
the community fought illegal gold mining along the Santiago River.
75
241112
3628
topluluk, Santiago Nehri boyunca yasadışı altın madenciliği ile mücadele etti.
04:04
They organized protests, uncovered mercury pollution,
76
244907
3420
Protestolar düzenlediler, cıva kirliliğini ortaya çıkardılar,
04:08
guarded the area, and attacked illegal machinery for months,
77
248327
3295
bölgeyi korudular ve aylarca yasa dışı makinelere saldırdılar,
04:11
eventually expelling the miners.
78
251622
1919
sonunda madencileri sınır dışı ettiler.
04:13
And in 2017, the Wampís Nation successfully petitioned a court
79
253582
3921
Ve 2017'de Wampís Nation, özel bir petrol şirketinin topraklarından çıkarılması için
04:17
to bar a private oil company from their land.
80
257503
2711
mahkemeye başarılı bir şekilde dilekçe verdi.
04:21
While these are significant victories,
81
261173
1919
Bunlar önemli zaferler olsa da
04:23
the Wampís Nation and other Indigenous groups need more recognition and support.
82
263092
4129
Wampís Ulusu ve diğer Yerli grupların daha fazla tanınmaya ve desteğe ihtiyacı var.
04:27
Indigenous people and local communities live in and manage
83
267305
3837
Yerli halklar ve yerel topluluklar
dünya topraklarının dörtte birinden fazlasında yaşıyor ve yönetiyorlar.
04:31
more than a quarter of the world’s land,
84
271142
1960
04:33
but only have legal ownership to a small percentage of it.
85
273102
3086
ancak bunun yalnızca küçük bir yüzdesinin yasal mülkiyeti var.
04:36
And less than 1% of international climate and forest funds
86
276314
3670
Ve uluslararası iklim ve orman fonlarının %1'den azı
04:39
go to their crucial conservation efforts.
87
279984
2502
bu önemli koruma çabalarına ayrılıyor.
04:42
This is despite the fact that forests managed by Indigenous people
88
282611
3713
Bu, Yerli halk tarafından yönetilen ormanların daha iyi hayatta kalma
oranlarına sahip olmasına rağmen böyledir.
04:46
have better survival rates.
89
286324
1626
04:48
The Amazon is often described with language evocative of a giant organism—
90
288200
4130
Amazon genellikle büyüyen, ölen, karbondioksit soluyan ve oksijen veren
04:52
one that grows, dies, breathes in carbon dioxide and exhales oxygen.
91
292330
5130
dev bir organizmayı çağrıştıran bir dille tanımlanır.
04:57
The processes that sustain it weave together in a complex
92
297626
3462
Onu ayakta tutan süreçler, su, hava, toprak ve insan faaliyetlerinden oluşan
05:01
and often invisible web of water, air, soil, and human activity—
93
301088
4922
karmaşık ve çoğu zaman görünmez bir ağ içinde bir arada örülür;
05:06
both destructive and protective.
94
306010
2294
hem yıkıcı hem de koruyucu.
05:08
We are far from understanding it in its entirety,
95
308721
2878
Bütünüyle anlamaktan uzaktayız
05:12
but some are closer than others.
96
312975
2211
ancak bazıları diğerlerinden daha yakın.
Bu web sitesi hakkında

Bu site size İngilizce öğrenmek için yararlı olan YouTube videolarını tanıtacaktır. Dünyanın dört bir yanından birinci sınıf öğretmenler tarafından verilen İngilizce derslerini göreceksiniz. Videoyu oradan oynatmak için her video sayfasında görüntülenen İngilizce altyazılara çift tıklayın. Altyazılar video oynatımı ile senkronize olarak kayar. Herhangi bir yorumunuz veya isteğiniz varsa, lütfen bu iletişim formunu kullanarak bizimle iletişime geçin.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7