The Silk Road: Connecting the ancient world through trade - Shannon Harris Castelo

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: Muhammad Dawran

فەرمانبەرێکی بانک لە لەندەن نوێترین زانیاری سەبارەت بە بازاڕی پشکەکان

A banker in London sends the latest stock info

to his colleagues in Hong Kong in less than a second.

بۆ ھاوڕێیەکەی لە ھۆنکۆگ دەنێرێت.

With a single click, a customer in New York

بە یەک کرتە، کڕیارێک لە نێۆوڕک

orders electronics made in Beijing,

ئامێرێکی ئەلیکتڕۆنی دروست کراو لە بەیجین داوا دەکات،

transported across the ocean within days

لە چەند ڕۆژێک بە درێژایی زەریاکان گەشت دەکات

by cargo plane or container ship.

لە ڕێگەی فڕۆکە یان کەشتی دەریایی.

The speed and volume at which goods and information

خێرایی و قەبارەی جوڵەی زانیاریی و کاڵا

move across the world today is unprecedented in history.

لە سەرانسەری جیھانی ئێستادا لە مێژوودا وێنەی نەبووە.

But global exchange itself is older than we think,

بەڵام ئاڵوگۆڕی جیھانی زۆر لەوە کۆنترە کە ئێمە بیری لێ دەکەینەوە،

reaching back over 2,000 years along a 5,000 mile stretch

بۆ ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئەمڕۆ و بە درێژایی ٥ ھەزار میل دەگەڕێتەوە،

known as the Silk Road.

بە ڕێگەی ئاوریشم بەناوبانگە.

The Silk Road wasn't actually a single road,

ڕێگەیی ئاوریشمی، لە ڕاستیدا، یەک ڕێگە نەبووە،

but a network of multiple routes

بەڵکو تۆڕێکی ڕێگەوبانی ئاڵۆز بووە،

that gradually emerged over centuries,

کە بە درێژایی چەند سەدەیەک دروست بووە،

connecting to various settlements and to each other

چەندین کۆمەڵگەی دانیشتووانی بەیەکەوە بەستۆتەوە

thread by thread.

قۆناغ بە قۆناغ.

The first agricultural civilizations were isolated places

کۆمەڵگە کشتوکاڵیەکان سەرەتا دابڕاو بوون

لە قەراغی ڕووبار و دەشتە بە پیتەکان،

in fertile river valleys,

their travel impeded by surrounding geography

ھاتوچۆیان سنوردار بووە بە ھۆی لێکدابڕانی جوگرافی

and fear of the unknown.

نەناسینی دەوروبەری خۆیان.

But as they grew,

بەڵام بە گەشەی ئەم کۆمەڵگایانە

they found that the arid deserts and steps on their borders

بۆیان دەردەکەوێت بیابانە وشکەکان و دەشتایەکانی دەوروبەریان

were inhabited, not by the demons of folklore,

پڕە لە دانیشتوان، بەڵام ئەھریمەن و شەڕانگێز نین،

but nomadic tribes on horseback.

بەڵکو کۆمەڵێک ھێزی کۆچبەری ئەسپسوارن.

The Scythians, who ranged from Hungary to Mongolia,

سکیسیەکان، کە بە درێژایی ھەنگاریا تا مەنگۆلیا دەژیان،

had come in contact with the civilizations of

بەریەککەوتنیان لەگەڵ شارستانی

Greece, Egypt, India and China.

مسر، ھیند، گریک و سین ھەبووە.

These encounters were often less than peaceful.

ئەم بەریەکەوتنانە ھەمیشە ئاشتیانە نەبووە.

But even through raids and warfare,

سەرەڕایی شەڕ و پێکدادان،

as well as trade and protection of traveling merchants

ئاڵوگۆڕی و پاراستنی بازرگانیشان کردووە

in exchange for tariffs,

لە بەرامبەر باجی گومرگی،

the nomads began to spread goods, ideas and technologies

ھێزە کۆچبەرەکان ڕۆڵیان لە بڵاو کردنەوەی کاڵا، بیرۆکە و تەکنەلۆژیا

between cultures with no direct contact.

لە نێوان کەلتورە دوورەدەستەکان ھەبووە.

One of the most important strands of this growing web

یەکێک لە ڕێگە گرنگەکانی ئەم تۆڕە گەشەسەندوە

was the Persian Royal Road,

ڕێگەی شاھانەی فارسی بووە،

completed by Darius the First in the 5th century BCE.

کە لە لایەن داریوشەوە لە سەدەی پێنجەھەمینی پێش زاین بنیات نراوە.

Stretching nearly 2,000 miles from the Tigris River to the Aegean Sea,

نزیکەی ٢ ھەزار میل دەبێت لە نێوان رووباری دیجلە تا دەریایی ئیجە،

بازگە زۆرەکانی سەر ئەم ڕێگەیە ھۆکار بووە بۆ ئەوەی کاڵا و پەیامەکان

its regular relay points allowed goods and messages

to travel at nearly 1/10 the time it would take a single traveler.

بە خاوی ھاتوچۆ بکەن بە ڕێژەیەک دە جار لە کاتی ئاسی خۆیان دوا دەخران.

With Alexander the Great's conquest of Persia,

کاتێک ئەلیکساندەری گەورە وڵاتی فارس داگیر دەکات،

and expansion into Central Asia through capturing cities like Samarkand,

گەورە بوونی شارەکانی ناوەڕاستی ئاسیا بەھۆی داگیر کردنی شارەکانی وەک سەمەرقەند،

and establishing new ones like Alexandria Eschate,

و دامەزراندنی شاری تازە وەک ئەسکەندەریەی دوور،

the network of Greek, Egyptian, Persian and Indian culture and trade

تۆڕی کەلتوری و بازرگانی گریکی، مسڕی، فارسی و ھیندی

extended farther east than ever before,

بەرەو قوڵایی ڕۆژھەڵات درێژ دەبێتەوە بە شێوەک کە پێشتر وێنەی نەبووە،

laying the foundations for a bridge between China and the West.

کە دەبێتە ھۆی دروست بوونی بناغەی پردی پەیوەندنی نێوان چین و ڕۆژئاوا.

This was realized in the 2nd century BCE,

لە سەدەی دووھەمی پێش زاین ئەمە ڕاستیە زەق دەبێتەوە،

when an ambassador named Zhang Qian,

کاتێک باڵێۆزێک بە ناوی ژانگ جین،

بۆ لای کۆچەرەکانی ڕۆژئاوا دەنێردرێت تا دانوستان بکات،

sent to negotiate with nomads in the West,

returned to the Han Emperor with tales of

ئەو بۆ لای ئیمپراتۆر ھان دەگەڕێتەوە و چەندین

sophisticated civilizations, prosperous trade

چیرۆکی سەبارەت بە پێشکەووتوی شارستانیەکان لە ھەگبەدا دەبێت

and exotic goods beyond the western borders.

و چەندین کاڵای سەمەرە لەگەڵ خۆی دەھێنێتەوە کە لە ڕۆژئاوا نییە.

Ambassadors and merchants were sent towards

باڵێۆز و بازرگان بۆ وڵاتی فارسەکان و ھیندستان دەنێردران

Persia and India to trade silk and jade for horses and cotton,

بۆ ئاڵوگۆڕ کردنی ئاوریشم و بەردی گرانبەھا بە خوری و ئەسپ،

along with armies to secure their passage.

لەشکرێکی سەربازی ھاوەڵیان بوو بۆ پاراستنیان.

Eastern and western routes gradually linked together

ڕێگەکانی ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوا وردە وردە بەیەکەوە بەستران

into an integrated system spanning Eurasia,

تا سیستەمێکی ڕێڕەوی یەکگرتوو بە درێژایی ئۆراسیا دروست دەبێت،

enabling cultural and commercial exhange

کە ڕێگە بۆ ئاڵوگۆڕی کەلتوری و ئابوری فراوانتر

farther than ever before.

لە ڕابردوو خۆش دەکات.

Chinese goods made their way to Rome,

کاڵایی چینیەکان دەگەیشتنە ڕۆما،

causing an outflow of gold that led to a ban on silk,

کە دەبێتە ھۆی زۆری ئاڵتون دواتر قەدەغەی ھاوردەی ئاوریشم،

while Roman glassware was highly prized in China.

لە ھەمان کات بەرداغ و قاپی ڕۆما لە چین ناوبانگ پەیدا دەکات.

Military expeditions in Central Asia

ناوەڕاستی ئاسیا دەبێتە گۆڕەپانی

also saw encounters between Chinese and Roman soldiers.

ململانێ و پێکدادانی سەربازی نێوان ڕۆما و چین.

کە لەوانەیە ڕێگەی بۆ گواستنەوەی تیر و کەوان بۆ ڕۆژئاوا

Possibly even transmitting crossbow technology

to the Western world.

خۆش کرد بێت.

Demand for exotic and foreign goods

خواست لەسەر کاڵای ناوازەی بێگانە،

and the profits they brought,

قازانجی بەدەست ھێنراو،

kept the strands of the Silk Road in tact,

ڕێگەی بۆ مانەوە و پاراستنی ڕێگەی ئاوریشمی خۆش کرد،

even as the Roman Empire disintegrated

تەنانەت کاتێک ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆمانی لێک ھەڵوەشایەوە

and Chinese dynasties rose and fell.

خێزانە دەسەڵاتدارەکانی چین ھاتن و لەناوچوون.

Even Mongolian hoards, known for pillage and plunder,

تەنانەت ھۆزە مەنگۆلیەکان کە بە دڕندەیی ناسرا بوون،

actively protected the trade routes, rather than disrupting them.

بە باشی ڕێڕەوە بازرگانیەکانیان دەپاراست و ڕێگریان نەدەکرد.

But along with commodities, these routes also enabled

جگە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی، ئەم ڕێڕەوانە ڕێگە خۆشکەر بوون

the movement of traditions, innovations, ideologies and languages.

لە بڵاوبوونەوەی کەلتور، داھێنان، بیرۆکە و زمانیش.

بۆدایزم لە ھیند سەرچاوە دەگرێت، بەڵام وردە وردە بۆ چین و یابان دەگوازرێتەوە

Originating in India, Buddhism migrated to China and Japan

to become the dominant religion there.

تا دەبێتە ئاینی سەرەکی لەم وڵاتانە.

Islam spread from the Arabian Penninsula into South Asia,

ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبیەوە دەگوازرێتەوە بۆ باشوری ئاسیا،

لەگەڵ بیرو باوەڕە ناوەخۆییەکان تێکەڵ دەبێت

blending with native beliefs

and leading to new faiths, like Sikhism.

و ئاینی سیخ دروست دەبێت.

And gunpowder made its way from China to the Middle East

باروت لە چینەوە بۆ ڕۆژھەڵاتی ناوەند دەگوازرێتەوە

forging the futures of the Ottoman, Safavid and Mughul Empires.

کە ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ دروست بوونی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی، سەفەوی و مەنگۆلی.

In a way, the Silk Road's success led to its own demise

سەرکەوتنی ڕێگەی ئاوریشم بووە ھۆکاری لە ناو چوونیشی،

as new maritime technologies, like the magnetic compass,

لەگەڵ گەشەی تەکنەلۆژیایی دەریایی وەک قیبلەنمای موگناتیسی

found their way to Europe, making long land routes obsolete.

بە ئاسانی ڕێگە دەریایەکان دەدۆزرانەوە و ڕێگە وشکانیەکان درێژ و بایەخیان نەما.

Meanwhile, the collapse of Mongol rule

لە ھەمان کاتدا، تێکشکانی دەسەڵاتداری مەنگۆلیەکان،

was followed by China's withdrawal from international trade.

ھاوشان بوو لەگەڵ کشانەوەی چین لە بازرگانی جیھانی.

But even though the old routes and networks did not last,

لەگەڵ ئەوەی تۆڕی ڕێڕەوە کۆنەکان کۆتاییان پێ ھات،

they had changed the world forever

جیھانیان بۆ ھەمیشە گۆڕی

and there was no going back.

بەشێوازێک کە وەک خۆی لێ نایەتەوە.

Europeans seeking new maritime routes

ئەوروپیەکان بە دوای ڕێڕەوە ئاویەکان دەگەڕێن

to the riches they knew awaited in East Asia

بۆ دەست بردن بۆ سەروەتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا

led to the Age of Exploration

ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ سەرھەڵدانی سەردەمی دۆزینەوە

and expansion into Africa and the Americas.

و دەست گەیشتن بە ئەفریقا و ئەمریکا.

Today, global interconnectedness shapes our lives like never before.

ئێستا، تێکەڵکێشکردنی جیھانی شێوەیەک بە ژیانمان دەبەخشێت کە ھیچ کاتێک وانەبووە،

Canadian shoppers buy t-shirts made in Bangladesh,

کڕیارە کەنەدیەکان تیشێرتێک دەکڕن کە لە بەنگلادش بەرھەم ھاتووە،

Japanese audiences watch British television shows,

یابانیەکان سەیری پڕۆگرامە تەلەفزیۆنیەکانی بەڕیتانیا دەکەن،

and Tunisians use American software to launch a revolution.

تونسیەکان تەکنەلۆژیایی ئەمریکی بۆ دەست پێ کردنی شۆڕش بەکار دەھێنن.

The impact of globalization on culture and economy is indisputable.

کاریگەری جیھانگیری لە سەر کەلتور و ئابوری شتێکی حەتمیە،

But whatever its benefits and drawbacks,

سەرەڕایی سوود و زیانەکانی،

it is far from a new phenomenon.

دیاردەیەکی تازە نییە.

And though the mountains, deserts and oceans

لەگەڵ ئەوەی شاخ و بیابانەکان

that once separated us

ئێمەی لە یەکتر دوور دەخستەوە

are now circumvented through super sonic vehicles,

ئێستا بەھۆی ئۆتۆمبیلە پتەوەکان دەبڕدرێن،

cross-continental communication cables,

وایەری پەیوەندی نێوان کیشوەرەکان،

and signals beamed through space

ئەو ھێمایانەی لە بۆشایی ئاسمان دەردەدرێت

rather than caravans traveling for months,

جگە لە گەشتە درێژەکان،

none of it would have been possible

ھیچ یەکێک لەمانە نەدەبوون بەبێ

without the pioneering cultures

کەلتورە سەرەتاییەکان

whose efforts created the Silk Road:

کە ھەوڵەکانیان ڕێگەی بۆ دروست کردنی ڕێگەی ئاوریشم خۆش کرد،

history's first world wide web.

کە یەکەم تۆڕی ڕێڕەوی جیھانە لە مێژوودا.