Is there a center of the universe? - Marjee Chmiel and Trevor Owens

Translator: Wafa Edris Reviewer: Daban Q Jaff

What is at the center of the universe?

چەقی گەردوون چییە؟

It's an essential question

ئەوە پرسیارێکی بنچینەیە

that humans have been wondering about for centuries.

کە مرۆڤەکان بۆ ماوەی چەندین سەدەیە خوازیارن تێیبگەن.

بەڵام گەشتی دەست کەوتنی وەڵامی ئەم پرسیارە

But the journey toward an answer

has been a strange one.

گەشتێکی سەیرە.

If you wanted to know the answer to this question

بۆ زانینی وەڵامی ئەو پرسیارە پێویستە بگەڕیتەوە

in third century B.C.E. Greece,

یۆنان، سەدەس سێهەمینی پێش زاین،

you might look up at the night sky

لەوەیە شەو سەیری ئاسمان بکەیت

and trust what you see.

بەوەڕ بە چاوەکانت بکەیت.

That's what Aristotle,

ئەرستۆ ئەو کارەی ئەنجام دا،

THE guy to ask back then, did.

ئەو پیاوە، ئەو کات ئەوەی ئەنجام دا.

He thought that since we're on Earth, looking up,

بیریکردەوە ئێمە لەسەر زەوین و سەیری ئاسمان دەکەین،

it must be the center, right?

کەواتە دەبێ چەقێک هەبێت، وانییە؟

For him, the sphere of the world

بڕیاری وابوو کە گەردوون

was made up of four elements:

لە چوار توخم پێک هاتووە:

Earth,

زەوی،

ئاو،

water,

air,

and fire.

هەوا،

و ئاگر.

These elements shifted around a nested set

ئەو توخمانە لە کۆمەڵەوە دەگۆڕێن بۆ

of solid crystalline spheres.

ناوچەی کریستاڵیی پتەوی گۆیی.

Each of the wandering stars, the planets,

هەموو ئەستێرە و هەسارەکان

had their own crystal sphere.

ناوچەی کریستاڵی خۆیان هەیە.

The rest of the universe and all of its stars

بەشەکەی تری گەردوون و ئەستێرەکانی

were on the last crystal sphere.

لە کۆتا ناوچەی کریستاڵی بوون.

If you watch the sky change over time,

ئەگەر بە بەردەوامی چاودێری ئاسمان بکەیت،

you could see that this idea worked fine

بۆت ڕوون دەبێتەوە کە ئەو بیرۆکەیە بە باشی کار دەکات

at explaining the motion you saw.

کاتێک سەیری جوولەی ئاسمان دەکەیت.

For centuries, this was central to how Europe

بۆ ماوەی چەندین سەدە، بۆ ئەوروپیەکان و

and the Islamic world saw the universe.

دونیایی ئیسلامی دیدگایەکی باوەڕ پێکراو بوو دەربارەی گەردوون.

But in 1543, a guy named Copernicus

بەڵام لە ساڵی ۱٥٤۳، کوڕێک بە ناوی کۆپێرنیکۆس

proposed a different model.

نموونەیەکی جیاوازی خستە ڕوو.

He believed that the sun

بڕوای وابوو کە خۆر

was at the center of the universe.

چەقی گەردوونە.

This radically new idea

ئەو بیرۆکە بنەڕەتییە

was hard for a lot of people to accept.

قورس بوو بۆ هەنێک کەس بڕوای پێ بکات.

After all, Aristotle's ideas made sense

بەڵام بیرۆکەکانی ئەرستۆ لۆژیکیتر بوو

with what they could see,

لەگەڵ ئەوەی دەیان بینی،

and they were pretty flattering to humans.

چاوەکان بنچینەی چاودێری کردن و زانینی زانست بوون.

But a series of subsequent discoveries

بەڵام زنجیرەیەک لە دۆزینەوەکانی دواتر

made the sun-centric model hard to ignore.

بە ئاسانی بوونی خۆر وەک ناوەندی گەردوون پشت گوێ نەدەخرا.

First, Johannes Kepler pointed out

سەرەتا، جۆهانز کیپلێر ئاماژەی پێدا

that orbits aren't perfect circles or spheres.

کە خولگەکان بازنە و ناوچەی بێخەوش نین.

Then, Galileo's telescope caught

پاشان، بەهۆی تەلیسکۆپەکەی گالیلۆ

Jupiter's moons orbiting around Jupiter,

سەلماندی مانگەکانی موشتەری لە دەوری موشتەری دەسوڕێنەوە،

totally ignoring Earth.

هیچ پەیوەست بە زەوی نییە.

And then, Newton proposed the theory of universal gravitation,

پاشان، نیوتن بیردۆزی کێشکردنی گەردوونی خستە ڕوو،

demonstrating that all objects are pulling on each other.

دەیسەلمێنی کە کێشکردن لە نێوان هەموو توخمەکان بوونی هەیە.

Eventually, we had to let go of the idea

لە ئەنجامدا، پێویست بوو دەست بەرداری بیرۆکەی

that we were at the center of the universe.

زەوی وەک ناوەندی گەردوون ببین.

Shortly after Copernicus, in the 1580s,

دوای ماوەیەکی کەم لە کۆپێریکۆس، لە ساڵی ۱٥٨۰ـکان

an Italian friar, Giordano Bruno,

ڕەبەنێکی ئیتاڵی، گیۆردانۆ برۆنۆ،

پێشنیاری بوونی ئەستێرەکانی وەک خۆر کرد

suggested the stars were suns

that likely had their own planets

کە هەسارەی تایبەت بە خۆی هەیە

and that the universe was infinite.

و جیهان قەبارەی ناکۆتای هەبێت

This idea didn't go over well.

کۆمەڵگە ئەو بیرۆکەیان پەسەند نەکرد.

Bruno was burned at the stake for his radical suggestion.

بەهۆی پێشنیارکردنی ئەو بیرۆکە سەیرە سوتێنرا.

Centuries later, the philosopher Rene Descartes

چەند سەدەیەک دواتر، فەیلەسوف ڕێنی دیسکارتس

proposed that the universe was a series of whirlpools,

ئاماژەی بەوە کرد کە گەردوون زنجیرەیەکی خولاوەیە،

which he called vortices,

ناوی لێنا هێڵە خولاوەکان،

and that each star was at the center of a whirlpool.

و هەر ئەستێرەیەک لە ناوەندی هێڵێکدا بوو

In time, we realized there were far more stars

بە پێی کات، زانیمان ئەستێرەی دوورتر بوونیان هەیە

than Aristotle ever dreamed.

زیاتر لەوەی ئەرستۆ خەونی پێوە بینی بوو.

As astronomers like William Herschel

تا گەردوون ناسی وەک ویڵیام هێرشڵ

got more and more advanced telescopes,

تەلیسکۆپی پێشکەوتووتریان بەکارهێنا،

it became clear that our sun is actually

زیاتر ڕوون بوویەوە کە لە ڕاستیدا، خۆر

one of many stars inside the Milky Way.

یەکێکە لە ئەستێرەکانی ڕێگەی کاکێشان.

And those smudges we see in the night sky?

ئەو کۆمەڵە ڕوناکییەی لە شەودا دەیبینیت؟

They're other galaxies,

گالاکسی ترن،

just as vast as our Milky Way home.

هەروەک ڕێگەی کاکێشانی ئێمە قەبارەیان گەورەیە.

Maybe we're farther from the center than we ever realized.

لەوەیە زۆر لە ناوەندی گەردوون دوور بین وەک لەوەی پێشبینیمان دەکرد.

In the 1920s, astronomers studying the nebuli

لە ساڵی ۱۹۲۰دا، ئەو گەردوون ناسانەی نیبوڵیان دەخوێند،

wanted to figure out how they were moving.

خوازیار بوون بزانن چۆن گالاکسیەکان دەجوڵێن.

Based on the Doppler Effect,

بە پشت بەستن بە کاریگەریەکانی دۆپلەر،

they expected to see blue shift

پێشبینی گۆڕانێکی شینیان دەکرد

for objects moving toward us,

بۆ ئەو شتانەی بەرەو ڕووی زەوی دێن،

and red shift for ones moving away.

و گۆڕانی سور بۆ ئەوانەی دوور دەکەونەوە.

But all they saw was a red shift.

بەڵام تەنها گۆڕانی سوریان بینی.

Everything was moving away from us, fast.

هەموو شتێک بەخێرای لە زەوی دوور دەکەوتەوە.

This observation is one of the pieces of evidence

ئەو دۆزینەوەیە یەکێکە لە بەڵگەکان

for what we now call the Big Bang Theory.

کە ئێستا پێی دەڵێن بیردۆزی تەقینەوە زەبەلاحەکە.

According to this theory,

بە پێی ئەو بیردۆزە،

all matter in the universe

هەموو ماددەکانی گەردوون

was once a singular, infinitely dense particle.

لە بنەڕەتدا توخمێکی سەربەخۆی چڕی بێکۆتا بووە.

لەو ڕووەوە، ئەو بەشەی گەردوون کە تێدا دەژین

In a sense, our piece of the universe

was once at the center.

ڕۆژێک لە ڕۆژان چەقی گەردوون بووە.

But this theory eliminates the whole idea of a center

بەڵام ئەو بیردۆزە هەموو بیرۆکەکانی چەق بوونی زەوی پووچەڵ دەکاتەوە

since there can't be a center to an infinite universe.

کە نابێت چەق بۆ گەردوونێکی بێکۆتا هەبێت.

The Big Bang wasn't just an explosion in space;

تەقینەوە زەبەلاحەکە تەنها لە بۆشایدا ڕووی نەداوە،

it was an explosion of space.

تەقینەوەی بۆشایی بوو.

What each new discovery proves

دۆزینەوە نوێیەکان دەیسەلمێنن

is that while our observations are limited,

کە کاتێک توانامان لە سەرنجدان سنوردار بێت،

our ability to speculate and dream

توانامان بۆ خامڵاندن و خەو بینین

of what's out there isn't.

لەوەی کە بووی نییە.

What we think we know today can change tomorrow.

ئەوەی ئەمڕۆ وا بیر دەکەینەوە دەیزانین، لەوانەیە سبەی بگۆڕێت.

As with many of the thinkers we just met,

هەروەک کەمێک پێش ئێستا ئاماژەمان بە هەندێک بیرمەند کرد،

sometimes our wildest guesses

هەندێک کات، پێشبینیە نابەجێکانمان

بەرەو وەڵامی سەرنج ڕاکێش و ڕازیکەر ئاراستەمان بکات

lead to wonderful and humbling answers

and propel us toward even more perplexing questions.

یان پرسیاری سەر لێ شێوێنی ترمان بۆ درووست بکەن.