How do we study the stars? - Yuan-Sen Ting

Translator: Rebar Atta Reviewer: Daban Q. Jaff

The city sky is, frankly, rather boring.

بەڕاستی، شاری ئاسمان، بێزارکەرە.

If you look up at the patches of murk between buildings,

ئەگەر لە نێوان بالەخانەکانەوە سەیری ئاسمان بکەیت،

you might be able to pick out The Big Dipper,

لەوانەیە بتوانیت حەوتەوانەی ورچی گەورە،

or perhaps, Orion's Belt.

یان ئەستێرەکانی قایشی ئۆریۆن ببینیت.

But hold on.

بەڵام بوەستە.

Look at that murky patch again and hold our your thumb.

سەیری ئەوێ بکە و پەنجەت ڕابگرە.

How many stars do you think are behind it?

پێت وایە چەند ئەستێرە لە پشت پەنجەتەوە بن؟

Ten, twenty? Guess again.

دە، بیست؟ دووبارە بیر بکەوە.

If you looked at that thumbnail-sized patch of sky

ئەگەر سەیری پشت پەنجە گەورەت بکەیت

with the Hubble Space Telescope,

بە تەلەسکۆبی بۆشایی هەبڵ،

instead of points of light, you'd see smudges.

لە بری خاڵی ڕووناکی، خاڵی لێڵ دەبینیت

These aren't stars.

ئەمانە ئەستێرە نین.

They're galaxies, just like our Milky Way.

بەڵکو گەلە ئەستێرەن، گەلە ئەستێرەکەی ئێمە "ڕێگەی کاکێشان".

Cities of billions of stars,

شاری پڕ لە ملیاران ئەستێرەن،

and more than 1,000 of them are hidden behind your thumb.

و زیاتر لە یەک هەزاریان شاردراونەتەوە لە پشت پەنجە گەورەی تۆوە.

The universe is bigger than you can see from the city,

گەردوون لەوە گەورەترە کە تۆ دەیبینیت لە شارەکەتەوە،

and even bigger than the starry sky you can see from the countryside.

و تەنانەت گەورەترە لەو ئاسمانە پڕ دەیبینیت لە دێهاتەکانەوە ئەستێرەیی.

This is the universe as astrophysicists see it,

ئەمە گەردوونە وەک ئەوەی ئەستێرەناسە فیزیاییەکان دەیبینن،

with more stars than all the grains of sand on Earth.

کە ئەستێرەی تێدایە زیاتر لە گشت دەنکۆڵە لمینەکانی سەر زەوی.

By staring up at the stars at night,

بە ڕوانین لە ئەستێرەکان لە شەودا،

you've taken part in the oldest science in human history.

تۆ بەشێکت وەرگرتووە لە کۆنترین زانستی مێژووی مرۆڤایەتی.

The study of the heavens is older than

زانستی ئاسمانەکان کۆنترە لە

navigation, agriculture, perhaps even language itself.

زانستی دەریاوانی، کشتووکاڵ، تەنانەت لە خودی زانستی زمانیش.

Yet unlike other sciences, astronomy is purely observational.

بەڵام پێچەوانەی زانستەکانی تر ئەستێرەناسی بەندە لەسەر تێڕوانین.

We cannot control the parameters of our experiments from lab benches.

ئێمە ناتوانین گریمانەکانی تاقیکردنەوە کانمان دیاری بکەین لە تاقیگەکان.

Our best technology can send man to the moon,

باشترین تەکنەلۆجیاکان دەتوانێت مرۆڤ بنێرێتە سەر مانگ،

and probes to the edge of the solar system.

و مانگی دەسکرد بنێرێت بۆ قەراغی سیستەمی خۆرمان.

But these distances are vanishingly small

بەڵام ئەو دووریانە زۆر ورد و نادیارن

compared to the yawning gulfs between stars.

بە بەراورد بەو دووریە گەورەیەی لە نێوان ئەستێرەکاندا هەیە.

So how can we know so much about other galaxies,

کەوایە چۆن دەتوانین هێندە زۆر بزانین لە بارەی گەلە ئەستێرەکانی تر.

what they're made of, how many there are, or that they're even there at all?

لە چی درووست بوون، ژمارەیان چەندە، یان هەر بەڕاستی بوونیان هەیە؟

Well, we can start with the first thing we see when we look up at night: the stars.

باشە، دەتوانین بە یەکەم شت دەست پێبکەین کە دەیبینین لە شەودا: ئەستێرەکان.

What we are trying to learn is their properties.

ئەوەی هەوڵ دەدەین فێری بین تایبەتمەندییەکانیانە.

What are they made of? How hot are they? How massive? How old?

لە چی درووست بوون؟ چەندە گەرمن؟ چەندە گەورەن؟ چەند کۆنن؟

How far are they from Earth?

چەندە دوورن لە زەوییەوە؟

And believe it or not,

و بڕوا دەکەی یان نا،

we can learn all of these things simply from the light shining in the sky.

دەتوانین هەموو ئەم شتانە فێر بین تەنها بەو تیشکەی لە ئاسماندا دەدرەوشێتەوە.

We can decipher one kind of stellar message by turning starlight into rainbows.

دەتوانین پەیامی ئەستێرەیی ئەستێرەیەک لێک بدەینەوە، بە کردنی تیشکەکەی بە پەلکەزێڕینە

کاتێک سەیری پەلکەزێڕینە دەکەیت لەسەر زەویەوە،

When you look at a rainbow on Earth,

you're really looking at light from our Sun

تۆ لە ڕاستیدا سەیری ڕووناکی خۆر دەکەیت

being scattered through water droplets in the atmosphere

کە بڵاو بۆتەوە بەنێو دڵۆپەی ئاو لە بەرگە.هەوادا

into all the different wavelengths that make it up.

و بووەتە هۆی درووست بوونی هەموو ئەو شەپۆلە جیاوازانە.

And we study the light from other stars,

و کاتێک توێژینەوە لە ڕووناکی ئەستێرەکانی تر دەکەین،

we can create rainbows on demand using not water droplets,

دەتوانین خۆمان پەلکەزێڕینە درووست بکەین بە خێرایی، بێ بەکارهێنانی دڵۆپەی ئاو،

but other specific instruments that disperse light.

بەڵکو بە بەکارهێنانی چەند ئامێرێک کە ڕووناکی بڵاو دەکەنەوە.

When we look at the scattered light from our sun,

کاتێک سەیری ڕووناکییە بڵاوەکەی خۆر دەکەین،

we see something strange: dark lines in our rainbow.

شتێکی سەیر دەبینین: هێڵێکی ڕەش لە پەلکەزێڕینەکەماندا.

These lines are the characteristic fingerprints of atoms.

ئەم ‌هێڵانە تایبەتمەندیی و جێ پەنجەی گەردیلەکاننە.

Each type of atom in the solar atmosphere soaks up light at specific wavelengths,

هەرجۆرێک لە گەردیلە لە بەرگەهەوادا ڕووناکی هەڵدەمژن لە درێژە شەپۆلێکی دیاریکراودا.

and the amount of absorption depends on how many of these atoms there are.

و ڕێژەی ئەم هەڵمژینە بەندە لەسەر ژمارەی گەردیلەکان.

So by observing how much light is missing at these characteristic wavelengths,

بۆیە بە ڕوانین لەو ڕێژە ڕووناکیەی دیار نەماوە لە تایبەتمەندیەکانی شەپۆلەکەدا،

we can tell not only what elements are in the Sun's atmosphere,

دەتوانین ئەو توخمانە بدۆزینەوە کە لە بەرگە هەوای خۆردا هەن،

but even their concentrations.

لەگەڵ ڕێژەی چڕییەکانیان.

And the same idea can be applied to study other stars.

و هەمان بیرۆکە بەکاردێت بۆ توێژینەوە لەسەر ئەستێرەکانی تر.

Make a spectral rainbow, see what's missing,

پەلکەزێڕینەیەکی شەبەنگی درووست بکە، بزانە چی دیار نامێنێت،

and figure out which elements are present.

و توخمەکانی ناوی بدۆزەوە.

Bingo. Now you know what stars are made of.

ئێستا تۆ دەزانیت ئەستێرەکان لەچی درووست بوون.

But we aren't restricted to just the wavelengths that our eyes perceive.

بەڵام ئێمە تەنها خۆمان نابەستینەوە بەو شەپۆلانەی بە چاو دەبینرێن.

Consider radio waves.

شەپۆلی ڕادیۆییش هەیە.

Yes, they can bring the Billboard Top 100 to your car,

بەڵێ، دەتوانیت ١٠٠ گۆرانی بیڵبۆرد بهێنێتە نێو سەیارەکەت،

but they can also travel almost unimpeded through space.

بەس دەشتوانێت بە ناو بۆشاییدا بروات بەبێ هیچ بەربەستێک.

Because they've come so far,

لەبەر ئەوەی تا ئێستا هاتوون،

radio waves can tell us the very early history of the universe,

شەپۆلی ڕادیۆیی دەتوانێت سەرەتاکانی مێژووی گەردوونمان پێ بڵێت،

from just a few thousand years after The Big Bang.

لەدوای چەند هەزار ساڵێکی کەم لە تەقینەوە گەورەکەوە.

We can also study the infrared light, emitted by colder objects,

و دەتوانین توێژینەوە بکەین لەسەر، تیشکی ژێرسوور، کە دەردەدرێن لەلایەن شتە ساردەکان

like the gas and dust clouds in space,

وەک گاز و هەوری تۆزاوی لە بۆشاییدا،

and the ultraviolet light from the hot stars recently born from those clouds.

و تیشکی سەرو وەنەوشەیی کە دەردەدرێن لە ئەو ئەستێرە گەرمانەی درووست بوون لەو هەورانە.

Studying different wavelengths not only gives us

خوێندنی ئەم شەپۆلانەی تیشك

a more complete picture of any single object

وێنەیەکی تەواوترمان پێ دەبەخشێت بۆ هەر تەنێک

but also different views of the universe.

لەگەڵ ڕوانینێکی جیاواز بۆ گەردوون.

For this reason, astrophysicists use several different kinds of telescopes

لەبەر ئەم هۆکارە، زانایانی فیزیای ئەستێرە ناسی، جۆرەها تەلسکۆبی جیاواز بەکاردێنن

covering the spectrum from the infrared to the ultraviolet to the X-ray,

بۆ چاودێری شەبەنگ لە تیشکی ژێرسوورەوە بۆ تیشکی سەروبنەوشەیی بۆ تیشکی ئێکس،

from giant radio dishes to giant silver mirrors to space satellites,

لە دەفری گەورەی ڕادیۆییەوە بۆ ئاوێنەی زیوین و بۆ سەتەلایتەکانی بۆشایی

detecting light that would be otherwise blocked by the Earth's atmosphere.

بە پێچەوانەوە پشکنینی ڕووناکی بەری پێ دەگیرێت، لەلایەن بەرگە هەوای زەویەوە.

Astrophysicists don't just see

زانایانی فیزیای ئەستێرەناسی تەنها

the billions of stars among the billions of galaxies in the universe.

ملیاران ئەستێرە لەنێوان ملیاران گەلە ئەستێرە نابین.

They hear, feel and sense them through many channels,

بەڵکو دەیان بیستن، هەستیان پێ دەکەن لە ڕێی چەندین کەناڵەوە،

each revealing a different story.

هەر یەکەو هەڵگری چیرۆکێکی جیاوازە.

But it all begins with light, the kind we can see and the kind we can't.

بەڵام هەموویان بە ڕوناکی دەست پێدەکەن، ئەو جۆرەی کە دەبینرێت و ئەو جۆرەش کە نابینرێت.

Want to know the secrets of the Universe?

دەتەوێت نهێنی گەردوون بزانیت؟

Just follow the light.

تەنها شوێن ڕووناکی بکەوە.