How does chemotherapy work? - Hyunsoo Joshua No

Translator: Avan Hassan Reviewer: Daban Q Jaff

During World War I, one of the horrors of trench warfare

لە ماوەەی جەنگی جیهانی یەکەمدا یەکێک لە شتە ترسناکەکانی جەنگی سەنگەری

was a poisonous yellow cloud called mustard gas.

هەورێکی زەرد بوو کە پێی دەوترا گازی خەردەل

For those unlucky enough to be exposed,

ئەو کەسە بەدبەختانەی بەردەکەوتن پێی

it made the air impossible to breathe, burned their eyes,

نەیاندەتوانی هەناسە هەڵمژن چاوەکانیانی دەسوتاند

and caused huge blisters on exposed skin.

و بلۆقی گەورەی لەسەر ئەو پێستە دروست دەکرد کە بەردەکەوت

Scientists tried desperately to develop an antidote to this vicious weapon of war.

زاناکان زۆر هەوڵیاندا تا دژەژەهرێک دروست بکەن بۆ ئەم چەکە دڕندانەیەی جەنگ.

In the process they discovered the gas was irrevocably damaging the bone marrow

لەو پڕۆسەیەدا بۆیان دەرکەوت کە گازەکە زیانێکی چارەسەرنەکراوی دەدا لە مۆخی ئێسکی

of affected soldiers— halting its ability to make blood cells.

سەربازە بەرکەوتووەکان - و ڕێگری لێدەکردن لە دروستکردنی خانەی خوێن

Despite these awful effects, it gave scientists an idea.

سەرەڕای ئەم کاریگەرییە زۆر خراپانە، گازەکە بیرۆکەیەکی بە زاناکان بەخشی

Cancer cells share a characteristic with bone marrow: both replicate rapidly.

خانە شێرپەنجەییەکان لە تایبەتمەندییەکدا هاوبەشن لەگەڵ مۆخی ئێسکدا:هەردووکیان خێرا زیاددەکەن

So could one of the atrocities of war

کەوایە ئایا دەکرێت یەکێک لە دڕندەییەکانی جەنگ

become a champion in the fight against cancer?

ببێت بە پاڵەوان لە جەنگی دژی شێرپەنجەدا؟

Researchers in the 1930s investigated this idea

لێکۆڵەرەوەکان لە ١٩٣٠ەکاندا لەم بیرۆکەیەیان کۆڵیەوە

by injecting compounds derived from mustard gas

بەوەی پێکهاتەی وەرگیراو لە گازەکەیان

into the veins of cancer patients.

دەدا لە دەمارینەخۆشەکانی شێرپەنجە بە دەرزی

It took time and trial and error to find treatments that did more good than harm,

کات و هەوڵدانی ویست بۆ دۆزینەوەی دەرمانێک کە سودی زیاتربێت لە زیان

but by the end of World War II,

بەڵام لە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی دووەمدا

they discovered what became known as the first chemotherapy drugs.

یەکەم دەرمانی چارەسەری کیمیاییان دۆزییەوە

Today, there are more than 100.

ئێستا، زیاد لە ١٠٠ جۆر بوونی هەیە

Chemotherapy drugs are delivered through pills and injections

دەرمانەکانی چارەسەری کیمیایی لە ڕێگای حەب و دەرزییەوە وەردەگیرێن

and use "cytotoxic agents," which means compounds that are toxic to living cells.

و "هۆکاری ژەهراویبوونی خانەکان" بەکاردێنن کە ماددەی ژەهراوین بۆ خانە زیندووەکان

Essentially, these medicines cause some level of harm to all cells in the body—

لە بنچینەدا، ئەم دەومانانە بە ڕێژەیەک زیان دەگەیەنن بە هەموو خانەکانی جەستە

even healthy ones.

تەنانەت خانە تەندروستەکانیش

But they reserve their most powerful effects for rapidly-dividing cells,

بەڵام گەورەترین کاریگەرییان لەسەر ئەو خانانەیە کە بە خێرایی دابەش دەبن

which is precisely the hallmark of cancer.

کە ئەوەش ڕێک نیشانەی ناسەرەوەی شێرپەنجەیە

Take, for example, those first chemotherapy drugs,

بۆ نموونەش چارەسەرە کیمیاییەکانی سەرەتا

which are still used today and are called alkylating agents.

کە هەتا ئەمڕۆش بەکاردەهێنرێن و پێیان دەوترێت هۆکارەکانی بە ئەلکیلکردن

They’re injected into the bloodstream,

بە دەرزی دەکرێنە ناو ڕێڕەوی خوینەوە

which delivers them to cells all over the body.

کە دەیانگەیەنێت بە خانەکانی هەموو لەش

Once inside, when the cell exposes its DNA in order to copy it,

لە ناوەوە، کاتێک خانەکە دی ئێن ئەی ەکەی دەخاتەڕوو بۆئەوەی لەبەری بگریتەوە

they damage the building blocks of DNA’s double helix structure,

زیان دەگەیەنن بە پێکهاتە دوو لولپێچییەکەی دی ئێن ئەیەکە

which can lead to cell death unless the damage is repaired.

کە ئەمەش دەکرێت ببێتە هۆکاری مردنی خانەکە ئەگەر زیانەکە چاک نەکریتەوە

Because cancer cells multiply rapidly,

لەبەرئەوەی خانە شێرپەنجەییەکان بەخێرایی زیاد دەبن

they take in a high concentration of alkylating agents,

کاریگەرییەکی زۆری دەرمانی هۆکاری بە ئەلکیلکردن لەسەریانە

and their DNA is frequently exposed and rarely repaired.

و دی ئێن ئەیەکەیان بەزۆری خراوەتەڕوو و بەدەگمەن چاک دەبنەوە

So they die off more often than most other cells,

کەوایە ئەو خانانە زیاتر دەمرن لە زۆرینەی خانەکانی تر

which have time to fix damaged DNA

کە کاتیان هەیە بۆ چاککردنەوەی دی ئێن ئەیە زیان پێگەشتووەکە

and don’t accumulate the same concentrations of alkylating agents.

هەمان ئەو کاریگەرییە زۆرەی دەرمانی هۆکاری بە ئەلکیلکردن تیایاندا کۆنابێتەوە

Another form of chemotherapy involves compounds called microtubule stabilizers.

شێوازێکی تری چارەسەری کیمیایی پێکهاتەیەکی تێدایە پییدەگوتریت جێگیرکاری مایکرۆتیوبیڵ

Cells have small tubes that assemble to help with cell division

خانەکان لولەی بچوکیان تێدایە کە کۆدەبنەوە هەتا یارمەتیدەربن

and DNA replication, then break back down.

لە دابەشبوونی خانە و لەبەرگرتنەوەی دی ئێن ئەی .دواتر دوبارە هەڵدەوەشێن

When microtubule stabilizers get inside a cell,

کاتێک "جێگیرکاری مایکرۆتیوبیڵ"ەکان دەچنە ناو خانەیەکەوە

they keep those tiny tubes from disassembling.

ڕێگری دەکەن لە هەڵوەشانەوەی ئەو لولە بچوکانە

That prevents the cell from completing its replication, leading to its death.

ئەوە ناهێڵێت خانەکە لەبەرگرتنەوەکەی تەواو بکات و دەبیتەهۆی مردنی خانەکە

These are just two examples of the six classes of chemotherapy drugs

ئەمانە تەنها دوو نمونەن لە شەش جۆرەکەی چارەسەری کیمیایی

we use to treat cancer today.

کە لە ئێستادا بۆ چارەسەری شێرپەنجە بەکاریان دەهینین

But despite its huge benefits, chemotherapy has one big disadvantage:

بەڵام سەرەڕای سودە زۆرەکانی، :چارەسەری کیمیایی زیانێکی گەورەی هەیە

it affects other healthy cells in the body that naturally have to renew rapidly.

کاردەکاتە سەر خانە تەندروستەکانی تر کە بە شێوەیەکی سروشتی پێویستە خێرا تازەببنەوە

Hair follicles, the cells of the mouth, the gastrointestinal lining,

،تورەکەکانی موو، خانەکانی دەم کۆئەندامی هەرس

the reproductive system, and bone marrow are hit nearly as hard as cancer.

سیستمی زاوزێ و مۆخی ئێسک بەنزیکەیی هێندەی خانە شێرپەنجەییەکان زیانیان پێدەگات

Similar to cancer cells, the rapid production of these normal cells

وەک خانە شێرپەنجەییەکان بەرهەمهێنانی خێرای ئەم خانە ئاساییانە

means that they’re reaching for resources more frequently—

ئەوە دەگەیەنێت کە زیاتر پێویستیان بە ماددەیە

and are therefore more exposed to the effects of chemo drugs.

و لەبەر ئەوەش زیاتر کاریگەریەکانی چارەسەری کیمیاییان بەردەکەوێت.

That leads to several common side effects of chemotherapy,

ئەوەش دەبێتەهۆی چەند کاریگەرییەکی لاوەکی باوی چارەسەری کیمیایی

including hair loss, fatigue, infertility, nausea, and vomiting.

لەنێویشیاندا لەدەستدانی قژ، ماندویەتی، نەزۆکی، دڵتێکهەڵاتن و ڕشانەوە.

Doctors commonly prescribe options to help manage these side-effects,

دکتۆرەکان ڕەچەتەی هەندێک بژاردە دەنوسن بۆ کەمکردنەوەی ئەو کاریگەرییە لاوەکییانە،

such as strong anti-nausea medications.

وەک دەرمانی بەهێزی دژە دڵتێکهەڵاتن

For hair loss, devices called cold caps can help lower the temperature

بۆ قژڕوتانەوە، ئامێرێک بەناوی کڵاوی سارد دەکرێت یارمەتیدەر بێت

around the head and constrict blood vessels,

بۆ کەمکردنەوەی پلەی گەرمی دەوروبەری سەر و چونەوەیەکی بۆرییەکانی خوێن،

limiting the amount of chemotherapy drugs that reach hair follicles.

کە ئەمەش بڕی دەرمانە کیمیاییەکە کەم دەکاتەوە کە دەگات بە تورەکەکانی موو

And once a course of chemo treatment is over,

و هەرکە ماوەی کارکردنی چارەسەرە کیمیاییەکە تەواو بوو،

the healthy tissues that’ve been badly affected by the drug will recover

خانە تەندروستەکان کە بە خراپی کاریان کراوەتەسەر لەلایەن دەرمانەکەوە چاکدەبنەوە

and begin to renew as usual.

و دەستدەکەن بە تازەبوونەوە وەک هەمیشە.

In 2018 alone, over 17 million people world-wide received a cancer diagnosis.

تەنها لە ٢٠١٨دا، زیاد لە ١٧ ملیۆن کەس لە جیهاندا دەستنیشانی شێرپەجە کراوە تیایاندا

But chemotherapy and other treatments have changed the outlook for so many.

بەڵام چارەسەری کیمیایی و چارەسەری تر سەرئەنجامی زۆرێکیان گۆڕی

Just take the fact that up to 95% of individuals with testicular cancer

تەنها سەیری ئەو ڕاستییە بکە کە نزیکەی ٩٥%ی ئەو کەسانەی شێرپەنجەی گونەکانیان هەیە

survive it, thanks to advances in treatment.

لێی ڕزگار بوون بەهۆی پێشکەوتنەکانی چارەسەرکردنەوە

Even in people with acute myeloid leukemia— an aggressive blood cancer—

تەنانەت ئەو کەسانەی "مایەلۆید لوکیمیا"یان -هەیە –جۆرێکی سەختی شێرپەنجەی خوێن

chemotherapy puts an estimated 60% of patients under 60

چارەسەری کیمیایی ڕێژەی ٦٠%ی نەخۆشەکان لە خوار ٦٠ ساڵەوە

into remission following their first phase of treatment.

ڕزگار دەکات لە نیشانەکانی نەخۆشییەکە لەدوای ماوەی یەکەمی چارەسەرەکەیان

Researchers are still developing more precise interventions

لێکۆڵەران هێشتاش چارەسەری وردتر پەرەپێدەدەن

that only target the intended cancer cells.

کە تەنها خانە شێرپەنجەییە مەبەستەکان بکاتە ئامانج

That’ll help improve survival rates while leaving healthy tissues

ئەوە تێکڕای ڕزگاربوون زیاد دەکات و

with reduced harm,

زیانی سەر خانە تەندروستەکان کەمدەکاتەوە

making one of the best tools we have in the fight against cancer even better.

کە یەکێک لە باشترین کەرەستەکان لە جەنگی دژی شێرپەنجەدا باشتر دەکات لەوەی کە هەیە.