Newton's 3 Laws, with a bicycle - Joshua Manley

Translator: dyari majid Reviewer: halo fariq

Have you ever noticed that it's harder to start pedaling your bicycle

هەرگیز تێبینی گرانی دەستپێکی پایدەر لێدانی پاسکیلەکەت کردووە

than it is to ride at a constant speed?

بە بەراورد لەوکاتەی لە خێڕاییەکی بەردەوام دایت؟

Or wondered what causes your bicycle to move?

یان پرسیوتە چ شتێک هۆی جوڵانی پاسکیلەکەتە؟

Or thought about why it goes forward instead of backwards or sideways?

یان بیرت کردۆتەوە بۆچی بەرەوپێش دەڕوات لەبری ئەوەی بۆ دواوە یان بەلادا بکەوێت؟

Perhaps not, and you wouldn't be alone.

ڕەنگە ئەوەت نەکردبێت و هەر تۆش وانیت.

It wasn't until the 17th century

لە سەدەی 17 دا

that Isaac Newton described the fundamental laws of motion

کە ئسحاق نیوتن وەسفی یاسا بنچینەییەکانی جوڵەی کرد و

and we understood the answer to these three questions.

ئێمەش لەوەڵامی ئەو سێ پرسیارە گەیشتین.

What Newton recognized was that things tend to keep on doing

ئەوەی نیوین پەی پێ برد بریتی بوو لەوەی کە شتەکان بەردەم دەبن لە کردنی ئەو شتانەی

what they are already doing. So when your bicycle is stopped,

کە پێشتر کردوویانە. بۆیە کاتێک پاسکیلەکەت دەوستێت،

it stays stopped, and when it is going,

بەوەستاوی دەمینێتەوە و کاتێ لە ڕۆیشتندایە،

it stays going.

بەردەوام دەبێت لە ڕۆیشتن.

Objects in motion tend to stay in motion

تەنە جوڵاوەکان بەزۆری لە جوڵەدا دەبن و

and objects at rest tend to stay at rest.

تەنە وەستاوەکانیش بەزۆری لە وەستاندا دەمێننەوە.

That's Newton's First Law.

ئەوە یاسای یەکەمی نیوتنە.

Physicists call it the Law of Inertia, which is a fancy way of saying

فیزیاگەران بەوە دەڵێن یاسای سستی، کە ڕێگەیەکە بۆ وتنی ئەوەی

that moving objects don't spontaneously speed up, slow down, or change direction.

کە تەنە جوڵاوەکان لە خۆوە خێرا نابن، هێواش نابن و ئاڕاستەیان ناگۆڕن.

It is this inertia that you must overcome to get your bicycle moving.

ئەمە ئەو سستییەیە کە دەبێت بۆ جوڵاندنی پاسکیلەکەت بەسەریدا زاڵ بیت.

Now you know that you have to overcome inertia to get your bicycle moving,

ئیستا دەزانیت دەبێت بەسەر سستییەکەدا زاڵ بیت بۆ جوڵەی پاسکیلەکە،

but what is it that allows you to overcome it?

بەڵام ئەو شتە چییە ڕێگەت دەدات زاڵ بیت؟

Well, the answer is explained by Newton's Second Law.

وەڵامەکە بە یاسایی دووەمی نیوتن ڕووندەکرێتەوە.

In mathematical terms, Newton's Second Law says

بەزمانی بیرکارییانە، یاسای دووەم دەڵێت:

that force is the product of mass times acceleration.

هێز یەکسانە بە بارستایی لێکدانی تاودان.

To cause an object to accelerate, or speed up,

بۆ زیاد کردنی خێرایی تەنێک،

a force must be applied.

دەبێت هێز بەکاربهێندرێت.

The more force you apply,

هەتا هێزی زیاتر بەکاربهێنیت،

the quicker you accelerate. And the more mass your bicycle has,

تاودانت خێرا دەبیت. هەروەها بارستایی پاسکیلەکە زیاد دەکات و

and the more mass you have too,

هەروەها بارستایی خۆشت زیاتر دەبێت،

the more force you have to use to accelerate at the same rate.

هێزی زیاتر کە هەتە بۆ بەکارهێنان بۆ خێرا بوون بەهەمان بڕ.

This is why it would be really difficult to pedal a 10,000 pound bicycle.

هەر لەبەرئەوەیە لێخوڕینی پاسکیلێک بەکێشی 10000 پاوەند، زۆر زەحمەت دەبێت.

And it is this force, which is applied by your legs pushing down on the pedals,

ئەوەش ئەو هێزەیە کە بەهۆی لاقەکانت بەرەو خوار پاڵدەنرێت لەسەر پایدەرەکان، و

that allows you to overcome Newton's Law of Inertia.

ڕێگەت دەدا بەسەر سستی یاسای نیوتن زاڵ بیت.

The harder you push down on the pedals, the bigger the force

هەتا توندتر پایدەرەکان پاڵ بنێی، هێزەکە زیاتر دەبێت و

and the quicker you accelerate.

تاودانت خێراتر دەبێت.

Now on to the final question:

ئێستا با بچینە سەر پرسیاری سێیەم:

When you do get your bike moving,

کاتێک پاسکیلەکەت دەخەیتە باری جوڵە،

why does it go forward?

بۆچی بەرەو پێش دەڕوات؟

According to Newton's Third Law, for every action,

بەپێی یاسای سێیەمی نیوتن، بۆ هەموو کارێک

there is an equal and opposite reaction.

کاردانەوەیەکی یەکسان و پێچەوانە هەیە.

To understand this, think about what happens when you drop a bouncy ball.

بۆ تێگەیشتن لەوە، بیربکەوە چی ڕوودەدات کاتێک تۆپێکی هەڵبەزاوە بەردە دەیتەوە.

As the bouncy ball hits the floor,

کاتێک تۆپەکە بەر زەوی دەکەوێت،

it causes a downward force on the floor.

هێزێک لەسەر زەوی بەرەو خوار پەیدا دەبێ.

This is the action.

ئەمە کارە.

The floor reacts by pushing on the ball with the same force,

زەوییەکە کاردانەوەی بە پاڵنانی لەسەر تۆپەکە دەبێت بە هەمان هێز،

but in the opposite direction, upward,

بەڵام بە ئاڕاستەی پێچەوانە بەرەو سەرەوە،

causing it to bounce back up to you.

کە وا دەکات تۆپەکە بۆسەرەوە بۆلات هەڵ ببەزێتەوە.

Together, the floor and the ball form what's called

پێکەوە، زەوی و تۆپەکە شتێک پەیدا دەکەن

the action/reaction pair. When it comes to your bicycle,

پێی دەڵێن کار و کاردانەوە، کاتێک دێتە سەر باسی پاسکیلەکەت،

it is a little more complicated. As your bicycle wheels spin

کەمێک ئالۆزتر دەبێت. کاتێک ویلی پاسکیلەکەت بەئاڕاستەی کاتژمێر

clockwise, the parts of each tire touching the ground

دەسوڕێنەوە، ئەوا هەربەشێکی تایەکان بەر زەوی دەکەوێت و

push backwards against the Earth:

بەرەو دواوە پاڵدەنێن بەپێچەوانەی زەوی:

the actions. The ground pushes forward with the same force

کارەکان: زەوی بەهەمان هێز بەرەو پێش پێچەوانەی هەر تایەیەک

against each of your tires: the reactions.

بەرەو پێشەوە پاڵدەنێت: کاردانەوەکان.

Since you have two bicycle tires, each one forms an action/reaction pair

چوونکە تۆ دوو تایەی پاسکیلت هەیە و هەریەکەیان کارو کاردانەوە درووست دەکات

with the ground. And since the Earth is really, really, really big

لەگەڵ زەوی. هەروەها لەبەرئەوەی زەوی بەڕاستی گەورەیە

compared to your bicycle, it barely moves

بە بەراورد بە پاسکیلەکەت زەوی زۆر کەم

from the force caused by your bicycle tires pushing backwards,

بەهۆی هێزی پەیدا بوو بەهۆی پاڵنانی تایەکان بەرەو دواوە، دەجوڵێت.

but you are propelled forward.

بەڵام تۆ بەرەو پێشەوە پاڵ دەندرێیت.