The beginning of the universe, for beginners - Tom Whyntie

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: Razaw Bor

The universe,

گەردوون،

rather beautiful, isn't it?

زۆر جوانە، وانییە؟

It's quite literally got everything,

هەموو شتێک لە خۆ دەگرێت،

from the very big

لە گەورەوە بگرە

to the very small.

تا بچووک.

Sure, there are some less than savory elements in there,

بە دڵنیایەوە، هەندێک لایەنی سەرنج ڕاکێش نییە،

but on the whole, scholars agree that its existence

بەڵام بە شێوەیەکی گشتی پسپۆڕەکان پێیان وایە

is probably a good thing.

بوونی شتێکی نایابە.

Such a good thing that an entire field of scientific endeavor

ئەوەندە گرنگە، کە پسپۆریەکی زانستی تەواو

is devoted to its study.

بۆ ئەم بوارە تەرخان کراوە.

This is known as cosmology.

کە پێی دەوترێت گەردوون ناسی.

Cosmologists look at what's out there in space

گەردووناسان لە هەبوونی شتەکانی بۆشایی ئاسمان دەکۆڵنەوە

and piece together the tale of how our universe evolved:

هەوڵ دەدەن بزانن چۆن درووست بووە:

what it's doing now,

ئێستا چی دەکات،

what it's going to be doing,

و لە داهاتوو چی دەکات،

and how it all began in the first place.

و لە سەرەتاوە چۆن دەستی پێ کرد.

It was Edwin Hubble who first noticed that our universe is expanding,

ئیدوین هابڵ یەکەم کەس بوو کە ئاشکرای کرد کە گەردوون فراوان دەبێت،

by noting that galaxies seem to be flying further and further apart.

بەهۆی تێبینی کردنی ئەوەی کە گەلەئەستێرەکان لە یەکتر دوور دەکەونەوە.

This implied that everything should have started

ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە هەموو شتێک پێویستە سەرەتایەکی هەبێت

with the monumental explosion

لە تەقینەوە بەناوبانگەکە

of an infinitely hot,

لە پلەیەکی گەرمی بێهاوتا،

infinitely small point.

لە خاڵێکی بێهاوتا بچووکدا.

This idea was jokingly referred to at the time

ئەو کات بە گاڵتەوەپێی دەگوترا

as the "Big Bang,"

تەقینەوە گەورەکە،

but as the evidence piled up,

بەڵام دوای کۆکردنەوەی بەڵگەی زیاتر،

the notion and the name actually stuck.

دیاردەکە و ناوەکە جێگیر دەبن.

We know that after the Big Bang,

ئێمە دەزانین دوای تەقینەوە گەورەکە

the universe cooled down

گەردوون سارد دەبێتەوە

to form the stars and galaxies that we see today.

بۆ ئەوەی گەلەئەستێرە و ئەستێرەکانی ئەمرۆ هەن درووست ببن.

Cosmologists have plenty of ideas about how this happened.

گەردووناسان چەندنی بیرۆکەیان هەیە سەبارەتی بەوەی ئەمە چۆن روویداوە.

But we can also probe the origins of the universe

بەڵام دەکرێت سەرەتایی گەردوون بزانرێت

by recreating the hot, dense conditions that existed at the beginning of time

بە ئامادە کردنی پلەی گەرمی و چڕی تایبەتی سەرەتایی درووست بوونی کات

in the laboratory.

لە تاقیگەکان.

This is done by particle physicists.

ئەمە لە لایەن فیزیاناسەکانی بواری گەردیلەی ئەنجام دەدرێت.

Over the past century,

لە سەدەی ڕابردوودا،

particle physicists have been studying

فیزیایی گەردیلەیی هەوڵیان داوە لێکۆڵینەوە لە

matter and forces at higher and higher energies.

ماددە و هێز لە ئاستی وزەی زیاتر و زیاتر بکەن.

Firstly with cosmic rays,

سەرەتا بە شەپۆڵەکانی گەردوون دەست پێ دەکەن،

and then with particle accelerators,

دواتر لەگەڵ خێراکەری گەردیلەیی،

machines that smash together subatomic particles at great energies.

ئامێرک کە گەردەکانی گەردیلە تێکدەشکێنێت بە وزەیەکی زۆر.

The greater the energy of the accelerator,

تا پلەی گەرمی خێراکەرەکە بەرزتر بێت،

the further back in time they can effectively peek.

دەتوانن باشتر بگەڕێنەوە سەرەتاکانی دەست پێکی گەردوون.

Today, things are largely made up of atoms,

لە ئێستادا هەموو شتێک لە گەرد پێکهاتووە،

but hundreds of seconds after the Big Bang,

بەڵام چەند سەد چرکەیەک دوای تەقینەوە گەورەکە،

it was too hot for electrons to join atomic nuclei to make atoms.

یەکگرتنی ئایۆنەکان لەگەڵ ناوکی کانزاکان بۆ دروست بوونی گەردیلە قور بووە.

Instead, the universe consisted of a swirling sea of subatomic matter.

گەردوون زەریایەک بووە لە کەرتە گەردیلەی ماددە.

A few seconds after the Big Bang,

چەند چرکەیەک دوای تەقینەوە گەورەکە

it was hotter still,

هەروا زۆر گەرم بوو،

hot enough to overpower the forces

بایی ئەوەندە گەرم بوو کە ئەو هێزانە تێکبشکێنێت

that usually hold protons and neutrons together

کە پرۆتۆن و نیۆترۆن بەیەکەوە دەبستنەوە

in atomic nuclei.

لە ناوک.

Further back, microseconds after the Big Bang,

بۆ دواوەتر، لە چرکەیەک کەمتر پێش تەقینەوە گەورەکە،

and the protons and neutrons

پرۆتۆن و نیۆترۆنەکان

were only just beginning to form from quarks,

وردە وردە لە تێکشکانەکان دروست دەبوون،

one of the fundamental building blocks

کە بە بەردی بناغەی

of the standard model of particle physics.

نموونەی ستانداردی فیزیایی گەردیلەیی دەناسرێت.

Further back still,

گەر بۆ دواوەتر بگەڕێنەوە،

and the energy was too great even for the quarks to stick together.

وزە تەنانەت بۆ یەکگرتنی کوارکەکانیش زیاتر بوو.

Physicists hope that by going to even greater energies,

فیزیاناسەکان هیواخوازن بە بەدەست هێنانی گەرمی زیاتر،

they can see back to a time when all the forces were one and the same,

دەبێتە هۆی گەڕانەوە بۆ کاتێک کە هەموو هێزەکان یەکێک بوون،

which would make understanding

کە دەبێتە هۆی ئاسانی تێگەیشتن

the origins of the universe a lot easier.

لە سەرەتایی گەردوون.

To do that, they'll not only need to build bigger colliders,

بۆ گەیشتن بەم ئامانجە، پێویستە بەیەکدادەری گەورەتر بنیات بنێن،

بەڵام پێویستە بەباشی ئیش بکەن بۆ یکەخستنی زانیاریەکانمان

but also work hard to combine our knowledge

of the very, very big

سەبارەت بە شتە هەر گەورەکان و

with the very, very small

شتە هەرە بچووکەکان

and share these fascinating insights with each other

و لەگەڵ یەکتر هاوبەشی پێ بکەین

and with, well, you.

و لەگەڵ تۆش.

And that's how it should be!

پێیوستە بەم شێوەیە بێت!

Because, after all, when it comes to our universe,

چونکە لە کۆتایدا، کاتێک شتەکە سەبارەت بە گەردوونە،

we're all in this one together.

ئێمە هەموومان لە ناو یەک گەردوون دەژین.