Is time travel possible? - Colin Stuart

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q Jaff

Have you ever daydreamed about traveling through time,

ئایە هیچ کات خەونت بەوە دیتووە لە ڕێگەی کاتەوە گەشت بکەیت،

perhaps fast forward in the centuries and seeing the distant future?

لەوانەیە بۆ چەند سەدەیەکی داهاتوو گەشت بکەیت و داهاتوویەکی دوور ببینیت؟

Well, time travel is possible,

باشە، گەشتکردن لە ڕێگەی کاتەوە بوونی هەیە،

and what's more, it's already been done.

و لەوەش زیاتر، گەشتکردن لە ڕێگەی کاتەوە ئەنجام دراوە.

Meet Sergei Krikalev,

با سێرجی کریکالیڤ بناسین،

the greatest time traveler in human history.

مەزنترین گەشتیاری کات لە هەموو مێژووی مرۆڤایەتی دا.

This Russian cosmonaut holds the record

ئەم گەشتیارە گەردوونیە ڕووسیە ڕیکۆردەکەی تۆمارکرد

for the most amount of time spent orbiting our planet,

بۆ زۆرترین کاتی لە خولانەوەی بە دووری هەسارەکەمان بەسەربردووە،

a total of 803 days, 9 hours, and 39 minutes.

بەتەواوەتی ٨٠٣ ڕۆژ و ٩ کاتژمێر و ٣٩ خولەک.

لە ماوەی مانەوەی لە بۆشایی ئەسمان،

During his stay in space,

he time traveled into his own future

گەشتی بۆ داهاتووی خۆی کرد

by 0.02 seconds.

بە ٠.٠٢ چرکە.

Traveling at 17,500 miles an hour,

گەشتەکە بۆ ١٧،٥٠٠ میلی لە کاتژمێرێکدا،

he experienced an effect known as time dilation,

کاریگەریەکی بە ئەزموون کردووە ناسراوە بە هێواشکردنەوەی ڕێرەوەی کات،

and one day the same effect

و ڕۆژێک هەمان کاریگەری

might make significant time travel to the future commonplace.

لەوانەیە گەشتکرنی نایاب لە ڕێگەی کاتەوە بۆ داهاتوو بە ئەنجام بگەیەنێت.

To see why moving faster through space affects passage of time,

با بزانین بۆچی لە بۆشای ئەسمان خێراتر بجوڵیت کاریگەری دەکاتە سەر ڕێڕەوی کات،

we need to go back to the 1880s,

پێویستە بۆ ساڵی ١٩٨٠کان بگەڕێینەوە،

when two American scientists,

کاتێک کە دوو زانای ئەمریکی،

Albert Michelson and Edward Morley,

ئەڵبێرت مایکڵسۆن و ئیدوار مۆرلی،

were trying to measure the effect of the Earth's movement around the Sun

هەوڵیان دەدا جوڵانەوەی زەوی بە دەووری خۆردا پێوانە بکەن

on the speed of light.

بە خێرای ڕووناکی .

When a beam of light was moving in the same direction as the Earth,

کاتێک تیشکی ڕووناکییەکە بە هەمان ئاڕاستەی زەوی دەجوڵا.

they expected the light to travel faster.

پێشبینیانکرد ڕووناکی خێراتر گەشت دەکات.

And when the Earth was moving in the opposite direction,

و کاتێک زەوەی بە ئاڕاستەی پێچەوانە بجوڵێتەوە.

they expected it to go slower.

پێشبینیانکرد ڕووناکی هێواشتر گەشت بکات.

But they found something very curious.

بەڵام شتێکی زۆر سەیریان دۆزیەوە،

The speed of light remained the same no matter what the Earth was doing.

خێرای ڕووناکی بە هەمان شێوە مایەوە گرنگ نییە زەوەی چی دەکات.

Two decades later, Albert Einstein was thinking

دوای دوو دەیە، ئەلبێرت ئەنشتاین بیری دەکردەوە

about the consequences of that never-changing speed of light.

سەبارەت بە ئەنجامەکانی خێرای ڕووناکی نەگۆڕ.

And it was his conclusions,

و ئەمە ئەنجامەکانی بوو،

formulated in the theory of special relativity,

شێکردنەوەی تیۆری ڕێژەی تایبەت.

that opened the door into the world of time travel.

کەوا دەرگەی بۆ جیهانی گەشتکردن لە ڕێگەی کاتەوە کردەوە.

Imagine a man named Jack,

خەیاڵ بکە پیاوێک بە ناوی جاک،

standing in the middle of a train carriage,

لە ناوەڕاستی فارغۆنی شەمەندەنەفەرێک وەستاوە،

traveling at a steady speed.

بە خێرایەکی جێگیر گەشت دەکات.

Jack's bored and starts bouncing a ball up and down.

جاک بێزارە و یاری بە تۆپێک دەکات بۆ سەرەوە و خوارەوە.

What would Jill, standing on the platform, see through the window

جیڵ چی دەکات، لە شۆستەی قەراغ سکە قیتارەکە دانیشتووە، چی لە پەنجەرەکە دیت

as the train whistles through?

لەوکاتەی شەمەندەنەفەرەکە تێدەپەڕێت؟

Well, between Jack dropping the ball and catching it again,

باشە، جاک لە نێوان فرێدانی تۆپەکەو دووبارە گرتنەوەی،

Jill would have seen him move slightly further down the track,

جیڵ ئەوی بینی کەمێک بۆ خوارەوەی سکەی قیتارەکە دەجوڵێت،

resulting in her seeing the ball follow a triangular path.

لە ئەنجامی بینینی تۆپەکەی ڕێگایەکی سێگۆشەی بەداوای خۆیدا دەهێنێت.

This means Jill sees the ball travel further than Jack does

ئەمش واتا جیڵ تۆپەکەی دەبینێت خێراتر دەجوڵێت وەک لەوەی جاک دەیبینێت

in the same time period.

لە هەمان کات دا.

And because speed is distance divided by time,

چونکە خێرایی دووریەکەی لەلایەن کاتەوە دابەشکراوە،

Jill actually sees the ball move faster.

لەڕاستی دا جیڵ دەبینێت تۆپەکە خێراتر دەجوڵێت.

But what if Jack's bouncing ball is replaced with two mirrors

بەڵام چی ئەگەر فڕێدانی تۆپەکەی جاک دوو ئاوێنەی لە شوێن دابنێین

which bounce a beam of light between them?

کەوا تیشکی ڕووناکیەکەی لە نێوانیان فڕێبدەن؟

Jack still sees the beam dropping down

جاک هێشتا دەبینێت تیشکەکە بۆ خوارەوە دەڕوات

and Jill still sees the light beam travel a longer distance,

و هێشتا جیڵ دەبینیت تیشکی ڕووناکیەکە بۆ شوێنێکی دوورتر دەڕوات،

except this time Jack and Jill cannot disagree on the speed

جگە لەم جارە جاک و جیڵ ناتوانن لەسەر خێراییەکە هاوڕانەبن

because the speed of light remains the same no matter what.

چونکە خێرای ڕووناکیەکە بەهەمان شێوە دەمێنێتەوە گرنگ نیە هەرچیەک بێت.

And if the speed is the same while the distance is different,

و ئەگەر خێرای هەمان شت بێت لە کاتێک دووری جیاوازبێت،

this means the time taken will be different as well.

ئەمە واتای ئەوەیە ئەو کاتەی دەخایەنێت جیاواز دەبێت.

Thus, time must tick at different rates for people moving relative to each other.

کات پێویستە لە مەودای جیاواز بچڕکێنێت بۆ ئەم خەڵکەی بەڕێژەی بۆلای یەکتری دەجوڵێن.

خەیاڵ بکە کەوا جاک و جیڵ هەریەکەو کاتژمێرێکی ڕاست و دروستیان پێیە

Imagine that Jack and Jill have highly accurate watches

that they synchronize before Jack boards the train.

کەوا بەیەکەوە هەماهەنگیان کردوە پێش ئەوەی جاک سواری شەمەندەنەفەرەکە بێت.

During the experiment, Jack and Jill would each see

لە ماوەی تاقیکردنەوەکە، جاک و جیڵ لەوانەیە ببینن

their own watch ticking normally.

کاتژمێری هەریەکێکیان بە شێوەیەکی ئاسای لێدەدا.

But if they meet up again later to compare watches,

بەڵام ئەگەر دواتر چاویان بەیەک بکەویت کاتژمێرەکان بەراورد بکەن،

less time would have elapsed on Jack's watch,

لە کاتژمێرەکەی جاک کاتی کەمتری ویستووە،

balancing the fact that Jill saw the light move further.

هاوسەنگ کردنی ئەم ڕاستییەی کەوا جیل بینی ڕووناکیەکە خێراتر دەجوڵێت.

This idea may sound crazy,

ئەم بیرۆکەیە لەوانەیە شێتانە بێت،

but like any good scientific theory,

بەڵام هەروەکو تیۆرێکی زانستی باش،

it can be tested.

دەتواندرێت تاقیبکرێتەوە.

In the 1970s, scientists boarded a plane

لە ساڵی ١٩٧٠کان، زاناکان سواری فرۆکەیەک بوون

with some super-accurate atomic clocks

کاتژمێری ئەتۆمی ڕاست و دروستیان پێبوو

that were synchronized with some others left on the ground.

و لەگەڵ هەندێک کەسی دیکە لەسەر زەوی بوون هەماهەنکیان دەکرد.

After the plane had flown around the world,

دوای ئەوەی فرۆکەکە بە دەووری جیهان سوڕایەوە،

the clocks on board showed a different time

کاتژمێرەکانی فرۆکەکە کاتی جیاوازیان پیشاندا

from those left behind.

لەگەڵ ئەوانەی لەسەر زەوی بوون.

Of course, at the speed of trains and planes,

بێگومان خێرای شەمەندەنەفەرەکان و فرۆکەکان،

the effect is minuscule.

کاریگەریان کەمە.

But the faster you go, the more time dilates.

بەڵام خێراتر بڕۆیت، ئەو هێواش کردنەوەی ڕێرەوی کات زیاتر دەبێت.

For astronauts orbiting the Earth for 800 days,

بۆ ئاسمانەوەنەکان بە ٨٠٠ ڕۆژ بە دەوری زەوەی دەخوڵێنەوە،

it starts to add up.

ئەمە دەست پێکە بۆ ماقول دەبێت.

But what affects humans also affects machines.

بەڵام هەرچیەک کاریگەری لە مرۆڤ بکات کەواتە کاریگەری لە ئامێریش دەکات.

Satellites of the global positioning system

مانگە دەستکردەکانی سیستەمی جیگیری جیهانی

are also hurdling around the Earth

بە دەووری زەوەی دا دەسوڕێنەوە

at thousands of miles an hour.

هەزارەها میل دەبڕن لە یەک کاتژمێر.

So, time dilation kicks in here, too.

کەواتە، هێواشکردنەوەی ڕێڕەوی کات لێرەش کاری خۆی دەکات.

لەڕاستیدا، خێرایەکەیان هۆکارێکن کاتژمێرە ئەتۆمەکانی سەر فرۆکە و شەمەندەنەفەرەکە

In fact, their speed causes the atomic clocks on board

to disagree with clocks on the ground

لەگەڵ کاتژمێرەکانی سەر زەوی وەک یەک نەبن

by seven millionths of a second daily.

بە حەوت میلیۆن چرکە لە ڕۆژێک دا.

Left uncorrected,

بە نادروستی بە جیهێڵدراوە،

this would cause GPS to lose accuracy

ئەم دەبێتە هۆ ئەوەی GPS ڕاست و دروستی لە دەست بدات

by a few kilometers each day.

بە چەند کیلۆمەترێک لە ڕۆژێک دا.

So, what does all this have to do with time travel

هەربۆیە، ئەو هەموو چ پێوەندی بە گەشتکردن لە ڕێگەی کاتەوە هەیە

to the far, distant future?

بۆ داهاتووێکی زۆر زۆر دوور؟

Well, the faster you go, the greater the effect of time dilation.

هەتا خێراتر بڕۆیت، کاریگەری گەورەتر لە هێواشکردنەوە ڕێڕوەی کات دەکات.

If you could travel really close

ئەگەر بتوانیت گەشت بکەیت

to the speed of light, say 99.9999%,

بە خێرایەکی نزیک لە خێرای ڕووناکی، با بڵێین ٩٩.٩٩٩٩%،

on a round-trip through space

گەشتێکی بۆ ناو بۆشای ئاسمان

for what seemed to you like ten years,

لای تۆ چۆن دەبێت وەک دە ساڵ،

you'd actually return to Earth

لە ڕاستیدا بۆ زەوەی دەگەڕێتیەوە

around the year 9000.

نزیکەی ٩٠٠٠ ساڵ.

Who knows what you'd see when you returned?!

دەزانیت چی دەبینیت کاتێک بۆ زەوەی دەگەڕێیتەو؟

Humanity merged with machines,

مرۆڤایەتی لەگەڵ ئامێرەکان تێکەڵ بووە،

extinct due to climate change or asteroid impact,

زەوەی لە ناوچوو بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا یا بەریەککەوتنی ئەستێرەکان،

or inhabiting a permanent colony on Mars.

یاخود مرۆڤەکان دەیانەوێت بۆ هەتاهەتایە لەسەرهەسارەی مەریخ نیشتەجێبن.

But the trouble is,

بەڵام گرفتەکە ئەمەیە،

getting heavy things like people, not to mention space ships,

شتێکی قورسی وەک مرۆڤ، با باسی گەشتیە ئاسمانیەکانیش هەرنەکات

up to such speeds requires unimaginable amounts of energy.

خێرایەکی وەک پێویستی بە بڕێکی لە ڕادەبەدەری وزە هەیە.

It already takes enormous particle accelerators

پیش ئیستا بڕێکی زۆری گەردیلە چالاک کەرەکانی بردوە

like the Large Hadron Collider

وەک هایدرۆن کۆلیدەری گەورە

to accelerate tiny subatomic particles to close to light speed.

تا گەردیلە ناوەکیە بچووکەکان چالاک بکات بۆ ئەوەی لە خێرای ڕووناکی نزیک بێتەوە.

But one day, if we can develop the tools to accelerate ourselves to similar speeds,

بەڵام ڕۆژێک،گەر توانیمان گەشە بە ئامێرەکان بدەین تا خۆمان بەهەمان خێرای چالاک بکەین

then we may regularly send time travelers

پاشان لەوانەیە گەشتیارەکان

into the future,

بۆ داهاتوو بنێرین،

bringing with them tales of a long, forgotten past.

چیرۆکە درێژەکان و ڕابردووە لە بیرکراوەکان لەگەڵ خۆیان بهێنەوە.