The big-beaked, rock-munching fish that protect coral reefs - Mike Gil

Translator: bnar muhamad Reviewer: Daban Q. Jaff

As the sun rises over a quiet coral reef, one animal breaks the morning silence.

کاتێک خۆر هەڵدێت لەسەر کێوێکی مەرجانێکی بێدەنگ، گیانەوەرێک بێدەنگی بەیانی دەشکێنێت

Named for their vibrant scales and beak-like teeth,

ناونرا بۆ پێوەرە ببوژێتەکانیان ددانی وەک بیق،

these parrotfish are devouring a particularly crunchy breakfast: rocks.

ئەم ماسیە تووتیانە دەیخۆن بە تایبەتی نانی بەیانی ورد: بەرد

It may not be immediately clear why any creature would take bites

ڕەنگە دەستبەجێ ڕوون نەبێت بۆچی هەر بوونەوەرێک گاز دەگرێت

out of the seafloor.

لە دەرەوەی زەوی دەریاکە.

But the diet of these flashy foragers actually plays a key role

بەڵام خۆراکی ئەو گەچانە لەڕاستیدا ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت

in defending the coral reef’s complex ecosystem.

لە بەرگری کردن لە دەریای مەرجان سیستەمی ژینگەیی ئاڵۆز.

Massive coral reefs begin with tiny coral larvae,

مەرجانی گەورە بە لارای مەرجانێکی بچووکەوە دەست پێ دەکات،

which settle on the seafloor’s hard surfaces

کە جێگیر دەبێت لەسەر زەوی دەریاکە ڕووکاری ڕەق

and metamorphasize into coral polyps.

وە گۆڕینی قەبارەی بۆ کۆلێپسی مەرجان.

Over time, these polyps generate rock-like skeletons

بە پێی کات، ئەم فرەپۆلییانە دروستکردنی ئێسکەی بەردی وەک

made of calcium carbonate.

لە کاربۆنایتی کالیسیۆم دروست کراوە.

Together, colonies of polyps produce large three-dimensional structures,

پێکەوە ، کۆلۆنی پۆلیپس بەرهەم دەهێنن سێ ڕەهەندی گەورە دروست دەکەن،

which form the basis of an underwater metropolis.

کە بنەماکە پێک ئەهینن لە ژێر ئاوی میترۆپۆلیس.

These coral complexes are full of nooks and crannies

کە بنەماکە پێک ئەهینن لە ژێر ئاوی میترۆپۆلیس

that house and protect countless life forms.

ئەو ماڵە و پارێزگاری لێبکات کە لە شێوەی ژیان دا

Even though coral reefs occupy less than one percent of the ocean floor,

هەرچەندە کەشی مەرجان کەمتر داگیر دەکەن لە لە سەدا یەک لە زەوی زەریاکان،

these dense ecosystems are home to more than twenty-five percent of marine life.

ئەم ئیکۆسیستەمیە چڕانە ماڵن بۆ زیاتر لە سەدا بیست و پێنجی ژیانی دەریایی.

Many fish use corals as shelters for sleeping and to hide from large predators

زۆر ماسی مەرجان بەکاردێنن وەک پەناگە بۆ خەوتن و بۆ خۆشاردنەوە لە ڕاوکەری گەورە

between their trips foraging for seaweed.

لە نێوان گەشتەکانیان بۆ کاری گیایی

As the primary food source for many of the reef’s fish and invertebrates,

وه ک سه رچاوه ی خۆراکی یه که م بۆ چه ندین ماسی و بێ سەروبەرەکان،

seaweed is vital to this ecosystem.

ئاوی دەریا گرنگ نوچبۆ ئەم ژینگەیە.

But in high densities, seaweed can become problematic,

بەڵام لە ناو ئەو کۆلەنانەی کە زۆر دەکرێت کە بە ئاوی دەریا کێشە دروست بکا

and even lethal to corals.

وە تەنانەت بۆ مەرجان کوشندەش دەبێت.

Seaweed grows on the same hard open surfaces that coral larvae rely on,

ئاوی دەریا لەسەر هەمان کراوەی ڕەق گەشەدەکا ئەو ڕووانەی کە لارای مەرجان پشتی پێ دەبەست

and their growth prevents new coral from settling and expanding.

وە گەشەیان رێگری لە مەرجانی نوێ دەکات لە جێگیربوون و فراوانبوون.

These competitors have also evolved a variety of ways to kill existing corals,

ئەم پێشبڕکێکارانە گەشەیان کرد چەند ڕێگایەک هەیە بۆ کوشتنی مەرجان،

including smothering and abrasion.

بە خنکان و داڕشنەوە.

Some seaweed species even engage in chemical warfare—

هەندێک جۆری دەریایی تەنانەت شەڕی کیمیاییش بکەن

synthesizing compounds that destroy coral on contact.

تێکەڵەکانی ئاوێتە کە مەرجان لەناو ئەبەن لەسەر پەیوەندی.

This is where parrotfish come in.

ئەمە ئەو شوێنەیە کە ماسی توتی دێتە دەرەوە.

Like many reef fish, these colorful creatures eat seaweed.

وەک ماسی دەریایی ئەم زیندەوەرانە ڕەنگاو رەنگانە، بە ئاوی دەریا دەخۆن.

But unlike their neighbors,

بەڵام بەپێچەوانەی دراوسێکانیان،

parrotfish can completely remove even the tiniest scraps of seaweed

ماسی تووتی بەتەواوی دەتوانێت لاببەیت تەنانەت بچووکترین پارچەی ئاوی دەریا

from the ocean floor.

لە زەوی زەریاکە.

Their so-called beak is actually a mosaic of tightly-packed teeth

ئەو بە وینە ناونراوەکە لە ڕاستیدا مۆزایکە ددانی توند پێچراو

which can scrape and grind rock,

کە دەتوانێت بەرد بڕووشکێت و بەرد بهاڕن

allowing them to consume every bit of seaweed covering a stony surface.

ڕێگەدان بە بەکارهێنانی هەموو لە دەریای دەریا کە ڕوویەکی بێ ورووتی داپۆشیوە

This helps parrotfish reach seaweed other fish can’t consume,

ئەمە یارمەتی ماسی توتی دەدات کە بگاتە ئاوی دەریا هی تر ناتوانێت بەکاری بهیێنێت

while simultaneously clearing out open space for new corals

لە کاتێکدا لە هەمان کاتدا پاککردنەوە بۆشایی کراوە بۆ مەرجانی نوێ

to settle and existing colonies to expand.

بۆ جێگیرکردن و هەبوونی ئەو کۆڵۆنیانە بۆ فراوانکردن.

Eating rocks is just one way parrotfish help manage seaweed.

خواردنی بەرد تەنها یەک ڕێگایە لە ماسی توتی یارمەتی تدەکان دەدات.

Through a dynamic system of social networks,

لە ڕێگەی سیستەمێکی دینامیکی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان،

parrotfish can convey information to other coral dwelling fish.

پارووفیش دەتوانێت زانیاری بگوێزێ بۆ سەر ماسی مەرجان.

Each fish’s presence and simple routine behaviors produce sensory information

بوونی هەر ماسییەک و ڕۆتینێکی سادە ڕەفتارەکان زانیاری هەستەوەری بەرهەم دەهێنن

that nearby fish can see, hear, or smell.

کە ماسی نزیک دەتوانێت ببینێت، ببیستێت، یان بۆن بکات.

They can even detect changes in water pressure produced by their neighbors

و دەتوانن گۆڕانکاری لە ئاودا بەدی بکەن پەستان دروست کراوە لەلایەن دراوسێکانیان

using a special sensory organ.

بە بەکارهێنانی ئۆرگانێکی تایبەتی هەستەوەری

All these factors can inform the behavior of nearby fish.

هەموو ئەو فاکتەرانە دەتوانن زانیاری یان لە نزیک ئەو ماسیەوە.

For example, a fish safely entering an open feeding ground

بۆ نموونە، ماسییەک بە سەلامەتی دەچێتە ژوورەوە زەوییەکی کراوەی خواردن

and not getting attacked means it’s safe to forage.

وە هێرش نەکرایە سەر مانای ئەوەیە کە ئەوە پارێزراوە بۆ بەلەش.

Conversely, a fish rapidly leaving a location can provide an early warning

بە پێچەوانەوە، ماسییەک بە خێرایی دەڕوات شوێن دەتوانێت زوو ئاگادارکردنەوە یەک بکات

that a threat is approaching.

کە هەڕەشەیەک نزیک دەبێتەوە.

By simply trying to stay alive,

بە سادەیی هەوڵ ئەدەی بە زیندوی بمێنێوە

these reef fish can incidentally help their neighbors survive—

ئەم ماسییە دەریاییە دەتوانێت بە ڕێکەوت یارمەتی بدات دراوسێکانیان زیندوون،

and more of these fish means less seaweed.

وە زیاتر لەم ماسیانە واتە کەمتر ئاوی دەریا

Unfortunately, human activities over the last several decades

بەداخەوە چالاکی مرۆیی لە ماوەی چەند دەیەیەکی ڕابردوودا

have disrupted almost every part of this complex system.

نزیکەی هەموو بەشێکیان تێکدا ئەم سیستەمە ئاڵۆزە.

In many coral reefs, overfishing has reduced the number of parrotfish,

لە چەندین مەرجانی مەرجان، ماسی گرتن ژمارەی ماسی پەرۆتی کەم کردەوە،

as well as other seaweed eaters, such as surgeonfish and rabbitfish.

هەروەها ئەو خواردنە بێشوماوانەی که دەیخۆن. وەک برینکاری ماسی و کەروێشکە.

This has led to unchecked seaweed growth,

ئەمە بووە هۆی گەشەی نەپشکنەری ئاوی دەریا،

which threatens to degrade entire coral reefs.

کە هەڕەشەی دابەزکردنەوەی دەکات هەموو مەرجانەکان.

The parrotfish that remain live in much smaller communities.

ماسی تووتیکە کە دەمێنێتەوە لە کۆمەڵگا زۆر بچوکەکان دەژین.

Their reduced numbers can weaken their social network,

کەمی ژمارەکانیان دەتوانێت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکەیان لاواز بکات،

making surviving fish more timid and less effective at controlling seaweed.

کردنی ماسی ڕزگاربوو زیاتر بە ترساندن وە کەمتر کاریگەرە لە پشکنیککردنی ئاوی دەریا.

Today, climate change and pollution are lowering coral’s natural defenses

ئەمڕۆ، گۆڕانی کەشوهەوا و پیسبوونی ژینگە بەرگری سروشتی مەرجان نزم تر دەکەن

while contributing to runaway seaweed growth—

لە کاتێکدا بەشداری دەکات بۆ ڕاکردن گەشەکردنی دەریا

leaving reef ecosystems more fragile than ever.

جێهێشتنی ژینگەی دەریایی لە هەموو کات ناسکتر.

Our reefs are vitally important to both marine and human life.

بەشێوەیەکی زۆر گرنگن بۆ هەردوو ژیانی دەریایی و مرۆیی

Their unparalleled biodiversity offers unique opportunities for ecotourism,

پێشکەشکردنەکانی هەمەجۆری یوبیی بێ هاوتا هەلی بێ هاوتا بۆ گەشتیاری،

sustainable fishing, and scientific research,

ڕاوەماسی بەردەوام وە توێژینەوەی زانستی،

while their rocky structures guard coastlines from waves and storm surges.

کاتێک کە پێکهاتە بەردینەکانیان پاسەوانی دەکەن لە شەپۆل و شەپۆلی زریانەوە.

Fortunately, continued research into reef species

خۆشبەختانە بەردەوام بوون لە توێژینەوە بۆ ناو جۆرە دەریاییە دەریایەکان

like the quirky and critical parrotfish can inform new strategies

وەک ماسی پەرۆتی نامۆ و گرنگ دەتوانێت ستراتیژی نوێ بە زانیاری بکات

for preserving these essential ecosystems.

بۆ پاراستنی ئەم ژینگە ژینگەیە سەرەکیانە.