How this disease changes the shape of your cells - Amber M. Yates

Translator: Bekhall Peshraw Reviewer: Daban Q. Jaff

What shape are your cells?

خانەكانت چ شێوەيەكن؟

Squishy cylinders? Jagged zig-zags?

لوولەى ئيسفنجى؟ يان پێچاوپێچ وچكۆڵەدار ؟

You probably don’t think much about the bodies of these building blocks,

لەوانەيە زۆر بير لە لاشەكانى ئەو بينايانە نەكەيتەوە،

but at the microscopic level, small changes can have huge consequences.

بەڵام لە ئاستى ميكڕۆسكۆبدا،گۆڕاكارى سادە دەتوانێت كاريگەرى بەرچاوى هەبێت.

And while some adaptations change these shapes for the better,

لە كاتێكدا هەندێك گونجاندن ئەم شێوەيە دەگۆڕێت بۆ باشتر،

others can spark a cascade of debilitating complications.

هەندێكى تر لەوانەيە ببێتە هۆى زنجيرەيەك ئاڵۆزى خانەكان لاواز بكات.

This is the story of sickle-cell disease.

ئەمە چيڕۆكى كەم خوێنى خانەى داسولكەييە.

Sickle-cell disease affects the red blood cells,

كەم خوێنى خانەى داسولكە كاريگەرى لەسەر خڕۆكە سورەكانى خوێن هەيە،

which transport oxygen from the lungs to all the tissues in the body.

كە ئۆكسجين گواستنەوە لە سيەكانەوە بۆ شانەكانى لەش دەگوازێتەوە.

To perform this vital task,

بۆ ئەوەى ئەم كارە ئەنجام بدرێت،

red blood cells are filled with hemoglobin proteins to carry oxygen molecules.

خڕۆكە سوورەكانى خوێن پڕن لە پڕۆتين و هيمۆگلۆبين بۆ هەڵگرتنى ئۆكسجين.

These proteins float independently

ئەم پڕۆتينە بە ئازادى دەسوڕێنەوە

inside the red blood cell’s pliable, doughnut-like shape,

لەناو خڕۆكە سوورەكانى خوێن لە شێوەى تەختەى ڕوپۆشراو لە ڕووكارى نەرم،

keeping the cells flexible enough

بۆ ئەوەى خانەكە بەتەواوى نەرم بێت

to accommodate even the tiniest of blood vessels.

تاوەكو شوێنى خۆى لە دەمارە خوێنيەكان بكاتەوە.

But in sickle cell disease,

بەڵام لە كەم خوێنى خانە داسولكەدا،

a single genetic mutation alters the structure of hemoglobin.

يەك گۆڕانى بۆماوەيى شێوەى هيمۆگلۆبين دەگۆڕێـ

After releasing oxygen to tissues,

دواى دەركردنى ئۆكسجين بۆسەر شانەكان،

these mutated proteins lock together into rigid rows.

ئەم پڕۆتينانە پێكەوە دەچسپن بۆ ڕيزێكى پتەو

Rods of hemoglobin cause the cell to deform into a long, pointed sickle.

چيلكەكانى هيمۆگلۆبنەكانى خانەكە بۆ ئەوەى هاوشێوەى ئەو داسولكە درێژ و تيژە بن.

These red blood cells are harder and stickier,

ئەم خڕۆكە سوورانە توندترن و هەماهەنگيەكى گەورەتريتن هەيە،

and no longer flow smoothly through blood vessels.

هەروەها ناتوانن بە نەرمى و ڕێكوپێكى بڕژێنە ناو خوێنەكان.

Sickled cells snag and pile up–

داسولكەكان دەبڕن و كەڵەكە دەبن--

sometimes blocking the vessel completely.

هەندێك جاريش دەتوانن بە تەواوى خوێنبەرەكان ببەن.

This keeps oxygen from reaching a variety of cells,

ئەمە ناهێڵێت ئۆكسجين بە زۆر خانە بگات،

causing the wide range of symptoms

دەبێتە هۆى زۆر نيشانە

experienced by people with sickle-cell disease.

لەو كەسانەدا دەر دەكەون كە نەخۆشى كەم خوێنى داسولكەيان هەيە

لە نەخۆشەكان پێش ئەوەى بگەنە يەك ساڵ دەست پێدەكات،

Starting when they’re less than a year old,

patients suffer from repeated episodes of stabbing pain in oxygen-starved tissues.

نەخۆشەكان بەدەست چەند ئەڵقەيەكى دووبارەى ئۆكسجينى شانەكان ئازار دەچێژن.

The location of the clogged vessel

شوێنى خوێنبەرێكى لێگيراو

determines the specific symptoms experienced.

جۆرى نيشانەكان ديارى دەكات كە تۆ ئەزموونى دەكەيت.

A blockage in the spleen, part of the immune system,

سپڵى لێدرا، بەشێكە لە سيستەمى بەرگرى،

puts patients at risk for dangerous infections.

نەخۆشەكە تووشى نەخۆشى مەترسيدار دەبێت.

A pileup in the lungs can produce fevers and difficulty breathing.

ئەگەر كەڵەكەبوون لە سيەكاندا ڕووبدات دەبێتە هۆى تا و سەختى هەناسەدان.

A clog near the eye can cause vision problems and retinal detachment.

ئەگەر بەربەستەكە لە نزيك چاو ڕوودات دەبێتە تێكچوونى بينين و جياكردنەوەى لە تۆڕەكە.

And if the obstructed vessels supply the brain

بەڵام ئەگەر خوێنبەرەكە مێشكى دەربدات

the patient could even suffer a stroke.

تەنانەت دەكرێت جوڵتەش بێت.

Worse still, sickled red blood cells also don’t survive very long—

خراپتر، ئەو خڕۆكە سوورانەى كە بۆ ماوەيەكى زۆر ناتوانن زيندوو بن--

just 10 or 20 days, versus a healthy cell’s 4 months.

دەتوانن ١٠ بۆ ٢٠ ڕۆژ بژين، بەبەراورد بە خانەى تەندروست كە بۆ چوار مانگ دەمێنێتەوە.

This short lifespan

ئەو خولى ژيانە كورتە

means that patients live with a constantly depleted supply of red blood cells;

واتە نەخۆشەكان بەردەوام لە ئاستى خانە سوورەكانى خوێندا ئازار دەچێژن:

a condition called sickle-cell anemia.

كە پێى دەڵێن كەم خوێنى خانەى داسولكە

Perhaps what’s most surprising about this malignant mutation

و لەوانەيە لە هەمووشى سەيرتر ئەو گۆڕانكاريە زيان بەخشە

is that it originally evolved as a beneficial adaptation.

لە بنەڕەتدا وەك گونجاندنێكە سوود بەخش لە جەستەدا دروست بووە

Researchers have been able to trace the origins of the sickle cell mutation

تۆژەران توانيوويانە بنچينەكانى گۆڕانى خانەى داس بدۆزنەوە

to regions historically ravaged by a tropical disease called malaria.

نەخۆشيەكى خولگەييە و بە مەلاريا ناسراوە

Spread by a parasite found in local mosquitoes,

كە لەلايەن مشەخۆرێكەوە بڵاو بوويتەوە لە مێشولەى ناوخۆيدا دۆزراوەتەوە،

malaria uses red blood cells as incubators

مەلاريا خانەى سوورى خوێن وەك هەڵهێنەر بەكار دەهێنێت

to spread quickly and lethally through the bloodstream.

كە بە خێرايى و كوشندەيى لە خوێندا بڵاودەبتەوە.

However, the same structural changes that turn red blood cells into roadblocks

بەڵام هەمان ئەو گۆڕانگاريە پێكهاتانەى كە خڕۆكە سوورەكانى خوێن دەكەين

also make them more resistant to malaria.

هەروەها بەرگريەكى زياترى لە مەلاريا كرد.

And if a child inherits a copy of the mutation from only one parent,

ئەگەر منداڵك كۆپيەكى ئەو گۆڕانگاريەى لە دايك و باوكييەوە بۆ مابێتـ

there will be just enough abnormal hemoglobin

بەتەواوى هيمۆگلۆبينى نا ئاسايى دەبێت

to make life difficult for the malaria parasite,

بۆ ئەوەى ژيان قورس بكات بۆ مشەخۆرى مەلاريا،

while most of their red blood cells retain their normal shape and function.

زۆربەى خڕۆكە سوورەكانيان شێوە و ئەركى سروشتى خۆيان دەپارێزن.

In regions rife with this parasite,

لەو ناوچانەى كە ئەم مشەخۆرە بڵاو بۆتەوە،

sickle cell mutation offered a serious evolutionary advantage.

گۆڕانكارى خانەى داسولكە سودێكى گرينگى پەرەسەندن دەستەبەر دەكات.

But as the adaptation flourished,

بەڵام لەگەڵ گەشانەوەى خۆگونجاندن،

it became clear that inheriting the mutation from both parents

ڕوون بۆوە كە ئەو گۆڕانكاريە لە دايك و باوكمەوە بۆماوەيى بووە

resulted in sickle-cell anemia.

بەرەو كەم خوێنى خانەى داسولكە دەبات.

Today, most people with sickle-cell disease

ئەمڕۆ زۆربەى ئەو كاسانەى كە ئەم نەخۆشيەيان هەيە

can trace their ancestry to a country where malaria is endemic.

دەتوانن ڕەچەڵەكيان بۆ ئەو ناوچانە بدۆزنەوە كە مەلاريايان تێدا بڵاوە.

And this mutation still plays a key role in Africa,

ئەم بوژانەوەيە بەردەوام ڕۆلێكى گرينگ لە ئەفريقا دەبينێت،

where more than 90% of malaria infections occur worldwide.

زياتر لە ٩٠% حاڵەتەكانى مەلاريا لە سەرتاسەرى جيهان ڕوودەدات.

Fortunately, as this “adaptation” thrives,

خۆشبەختانە كاتێك ئەم "گونجاندنە" گەشاوە دەبێت،

our treatment for sickle cell continues to improve.

هەلى چارەسەرمان بۆ كەم خوێنى خانەى داسولكە بااشترر دەبێت.

For years, hydroxyurea was the only medication available

هايدرۆكسيوريا ناكە دەرمان بوو كە بۆ ماوەى چەندين ساڵ لەبەردەست بوو

to reduce the amount of sickling,

بۆ كەم كردنەوەى ڕێژەى خانەى داسولكە،

blunting symptoms and increasing life expectancy.

نيشانەكانى بيرەوەرى و چاوەڕوانى ژيان.

Bone marrow transplantations offer a curative measure,

چاندنى مۆخى ئێسك، هۆكارێكى چاكبوونەوەيە،

but these procedures are complicated and often inaccessible.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پڕۆسانە ئاڵۆزن و بەوەحمەتيش بەدەست دەهێنرێت.

But promising new medications are intervening in novel ways,

بەڵام دەرمانە نوێيەكان دەست بە ڕێگەى خۆيان بە ڕێگەى نوێ دەكەن،

like keeping oxygen bonded to hemoglobin to prevent sickling,

وەك هێشتنەوەى ئۆكسجينى هاوپێچ بە هۆمۆگيپين بۆ ئەوەى نەچنە داسولكەوە،

or reducing the stickiness of sickled cells.

يان تواناى خانە داسولكە پێكەوە نووساوەكان كەم بكاتەوە.

And the ability to edit DNA

و تواناى دەست كارى كردنى DNA

has raised the possibility of enabling stem cells to produce normal hemoglobin.

توانى خانەى سەربەخۆ بۆ بەرهەمهێنانى هيمۆگلۆبينى سروشتى دروست بكات.

As these tools become available

لەبەر ئەوى ئەم ئامرازانە ئێستا بەردەست نين

in the areas most affected by malaria and sickle cell disease,

لەو ناوچانەى كە زياتر تووشى مەلاريا و داسەلكە خانە دەبن،

we can improve the quality of life

دەتوانين پێوانەى ژيان باشتر بكەين

for more patients with this adverse adaptation.

بۆ زۆر نەخۆش بەو گونجاندنە زيانبەخشە.