When will the next mass extinction occur? - Borths, D'Emic, and Pritchard

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

About 66 million years ago,

نزیکەی ٦٦ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا،

something terrible happened to life on our planet.

شتێکی خراپ بەسەر ژیانی هەسارەکەمان داهات.

Ecosystems were hit with a double blow

سیستەمی ژینگەیی لەلایەن دوو تەقینەوەوە کرایە ئامانج

as massive volcanic eruptions filled the atmosphere with carbon dioxide

یەکەم تەقینەوەیی بوڕکانە مەزنەکانە کەوا بەرگە هەوایان پڕ کرد لە دوائۆکسیدی کاربۆن

and an asteroid roughly the size of Manhattan struck the Earth.

و ئەوەی دیکەشیان نەیزەکێک بەنزیکەی قەبارەی مەنهاتان خۆی بە زەوی دا کێشا.

The dust from the impact reduced or stopped photosynthesis from many plants,

تەپووتۆز و دووکەڵی ئەم بەرکەوتنە هۆکاری خاوبوونەوەی ڕۆژنە پێکهاتنی ڕووەکەکان بوو.

starving herbivores and the carnivores that preyed on them.

برسیاتی تەنگی بە ڕووەک و گۆشت خۆرەکان هەڵچنی.

Within a short time span,

لە ماوەیەکی کورت دا،

three-quarters of the world's species disappeared forever,

سێ چارەگی گیاندارە جۆراوجۆرەکانی سەر زەوی بۆ هەتاهەتایە وونبوون،

and the giant dinosaurs,

و دایناسۆرە زەبەلاحەکان،

flying pterosaurs,

باڵدارە فریوەکان،

shelled squids,

گیاندارە توێکڵدارەکان،

and marine reptiles that had flourished for ages

گیانداری خشۆکی ئاوی کەوا بۆ چەند سەردەمێک گەشەیان کرد

faded into prehistory.

بەڵام پێش تۆمارکردنی مێژوو لەناوچوون.

It may seem like the dinosaurs were especially unlucky,

وادەردەکەوێت دایناسۆرەکان زۆر بێ بەختبوون،

but extinctions of various severities have occurred throughout the Earth's history,

بەڵام ڕووداوە هەمەجۆرەکانی لەناوچوون بەدرێژایی مێژووی زەوی ڕوویداوە،

and are still happening all around us today.

و تا ئەم سەردەمەش ڕوودەدا.

Environments change,

ژینگەکان دەگۆڕێن،

pushing some species out of their comfort zones

هەندێک جۆر ناچاردەکرێن تا ناوچە ئاسودەکەیان بەجێبهێڵن

while creating new opportunities for others.

لە کاتێکدا هەلی نوێ بۆ هەندێکی دیکە دەرەخسێندرێت.

Invasive species arrive in new habitats, outcompeting the natives.

جۆرە شەڕانگێزەکان بە شوێنی نیشتەجێبوونە نوێیەکەیان دەگەن، ڕەسەنەکان دەبەزێنن.

And in some cases, entire species are wiped out

لە هەندێک بارودۆخ دا، تەواوی جۆرەکان دەسرێنەوە

as a result of activity by better adapted organisms.

بەهۆی ئەنجامی چالاکی واباشترە زیندەوەران خۆیان بگونجێنن.

Sometimes, however, massive changes in the environment

هەندێک کات، گۆڕانکاریە مەزنەکان لە ژینگەیەکدا

occur too quickly for most living creatures to adapt,

بە خێرایی ڕوودەدان بۆ ئەوەی زۆربەی بوونەوەرە زیندوەکان خۆیان بگونجێنن،

causing thousands of species to die off in a geological instant.

چونکە هەزارەها جۆر لە ڕووداوەکانی سەر زەمیندا مردوون.

We call this a mass extinction event,

ئێمەش بەمە دەڵێن ڕووداوی لەناوچوونی بە کۆمەڵ،

and although such events may be rare,

و لەگەڵ ئەمەشدا لەوانەیە ڕووداوی لەم شێوەیە دەگمەنبن،

paleontologists have been able to identify several of them

زەویناسان توانیویانە هەندێکیان دیاری بکەن

through dramatic changes in the fossil record,

لەڕێگەی گۆڕانکاریە دراماتیکیەکان لە تۆماری بە بەردبووەکان،

where lineages that persisted through several geological layers

لەو شێونە توخمە بنەڕەتیەکان کە ماونەتنەوە لەڕێگەی چەند چینێکی زەوی

suddenly disappear.

کە کتوپڕ وونبوون.

In fact, these mass extinctions are used to divide the Earth's history

لە ڕاستیدا، ئەم لەناوچوونە بەکۆمەڵانە بۆ بەش بەش کردنی مێژووی زەوی بەکارهاتووە

into distinct periods.

بۆ چەند سەردەمێکی جیاواز.

Although the disappearance of the dinosaurs

لەگەڵ ئەوەشدا وونبوونی دایناسۆرەکان

is the best known mass extinction event,

ناسراوترین ڕووداوی لەناوچوونی بەکۆمەڵە،

the largest occurred long before dinosaurs ever existed.

مەزنترین ڕووداوی لەناوچوون زۆر لە پێش هەبوونی دایناسۆرەکانیش ڕوویداوە.

252 million years ago, between the Permian and Triassic periods,

٢٥٢ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا، لەنێوان سەردەمی پێرمیەن و ترەیاسیک،

the Earth's land masses gathered together into the single supercontinent Pangaea.

هەموو بونەوەرەکانی سەر زەویی بەیەکەوە لە کیشوەرەک بەناوی پێنجیا کۆبوونەوە.

As it coalesced, its interior was filled with deserts,

بەیەکەوە لکان، ناوەوەی کیشوەرەکە پڕ بوو لە بیابان،

while the single coastline eliminated many of the shallow tropical seas

لە کاتێکدا یەک کەنار زۆربەی زەریا خولکەیە تەنکەکانی ڕاماڵی

where biodiversity thrived.

کە هەمەچەشنی زیندەوەر تێدا گەشەی کردبوو.

Huge volcanic eruptions occurred across Siberia,

تەقینەوەی بوڕکانی مەزن بەدرێژایی سیبیریایا ڕوویدەدا،

coinciding with very high temperatures,

لە هەمان کاتیشدا پلەی گەرمی بەرز دەبێتەوە،

suggesting a massive greenhouse effect.

ئەماش واتا گەرمبوونی زەوی.

These catastrophes contributed to the extinction

ئەم کارەساتانەش لە

of 95% of species in the ocean,

لەناوچوونی ٪٩٥ جۆری زەریایی بەژداریانکردوە،

and on land, the strange reptiles of the Permian

و لەسەر زەوی، گیاندارێکی خشۆکی نامۆی سەردەمی پێرمیەن

gave way to the ancestors of the far more familiar dinosaurs we know today.

ڕێگەیدا باوانی دیناسۆرە زۆر ئاشناکانی کە ئەمڕۆ ئێمە دەیاناسین.

But mass extinctions are not just a thing of the distant past.

بەڵام لەناوچوونی بەکۆمەڵ هەر واتای ڕابردووی دوور نییە.

Over the last few million years,

زیاتر لە چەند ملیۆن ساڵی ڕابردوو،

the fluctuation of massive ice sheets at our planet's poles

هەڵکشان و داکشانی چینی سەهۆڵە مەزنەکان لە هەردوو جەمسەری هەسارەکەمان

has caused sea levels to rise and fall,

بوویتە هۆکاری بەرزی و نزمی ئاستای ئاوی دەریا،

changing weather patterns and ocean currents along the way.

گۆڕانکاریە بنەڕەتیەکانی گەشوهەوا و تەوژمی زەریا.

As the ice sheets spread, retreated, and returned,

بووینە هۆکارێک بۆ دابڕان، کشانەوە و گەڕانەوەی چینە سەهۆڵیەکان،

some animals were either able to adapt to the changes,

هەندێک گیاندار یا ئەوەتا دەتوانن خۆیان لەگەڵ گۆڕانکارەیەکان بگونجێنن،

or migrate to a more suitable environment.

یاخود پێویستە بۆ ژینگەی گونجاوتر گەشت بکەن.

Others, however, such as giant ground sloths,

گیاندارەکانی دیکە، وەک سلۆتی زەوی زەبەلاح،

giant hyenas,

کەمتیاری زەبەلاح،

and mammoths went extinct.

و مامۆسە لەناوچووەکان.

The extinction of these large mammals

لەناوچوونی ئەم شیردەرە زەبەلاحانە

coincides with changes in the climate and ecosystem due to the melting ice caps.

لەهەمان کاتدا گۆڕانکاری کەشوهەوە و سیستەمی ژینگەیی هۆکاری توانەوەی چینە سەهۆڵیەکان.

But there is also an uncomfortable overlap

بەڵام بەیەکداچوونێکی نائاسودە هەیە،

with the rise of a certain hominid species originating in Africa 150,000 years ago.

لەگەڵ جوڵەی جۆری مرۆڤی ڕەسەن لە ئەفریقا ١٥٠،٠٠٠ پێش ئێستا.

In the course of their adaptation to the new environment,

لەم ماوەیەدا خۆگونجاندانیان بۆ ژینگە نوێیەکە،

creating new tools and methods for gathering food and hunting prey,

دروستکردنی ئامێری نوێ و ڕێگەی نوێ بۆ کۆکردنەوەی خۆراک و ڕاوکردنی نێچیر،

humans may not have single-handedly caused the extinction of these large animals,

لەوانەیە مرۆڤەکان تاکە هۆکار نەبووبن لە لەناوچوونی ئەم گیاندارە زەبەلاحانە،

as some were able to coexist with us for thousands of years.

هەرچەندە هەندێکیان توانیویانە بۆ هەزارەها ساڵ لەگەڵ ئێمەدا بە ئاشتەوایی بژین.

But it's clear that today,

بەڵام ڕوونە کە ئەمڕۆ،

our tools and methods have become so effective

ئەمێرەکانمان و ڕێگەکانمان زۆر کاریگەربوون

that humans are no longer reacting to the environment,

کەوا چیتر مرۆڤەکان بۆ ژینگە کاردانەوەیان نییە.

but are actively changing it.

بەڵکو لە جیاتی ئەوە بە چالاکانە دەیگۆڕن.

The extinction of species is a normal occurrence

لەناوچوونی جۆرەکان ڕووداوێکی سروشتیە

in the background of ecosystems.

لە باکگراوندی سیستەمی ژینگەیی.

But studies suggest that rates of extinction today

بەڵام لێکۆلێنەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ڕێژەی لەناوچوون لەم سەرەمە

for many organisms

بۆ زۆربەی زیندەوەرەکان

are hundreds to thousands of times higher than the normal background.

سەدان تا هەزارەهان جار بەرزترە لە باکگراوندی سروشتی.

But the same unique ability that makes humans capable of driving mass extinctions

بەڵام هەمان توانای بێ هاوتا کە وادەکات مرۆڤ بتوانێت لەناوچوونی بەکۆمەڵ تێبپەڕێنێت

can also enable us to prevent them.

هەروەها ئەو توانایەمان پێدەدا خۆمانی لێپبارێزین.

By learning about past extinction events,

بە فێربوون لەباری ڕووداوە لەناوچوونی بەکۆمەڵەکانی ڕابردوو.

recognizing what is happening today as environments change,

ئاگادار بین کە ئەمڕۆ چی ڕوودەدا وەکو گۆڕانی ژینگەکان،

and using this knowledge to lessen our effect on other species,

و ئەم زانیاریە لە ڕێگەگرتن لە لەناوچوونی جۆرەکانی دیکە بەکاربهێنین،

we can transform humanity's impact on the world

دەتوانین کاریگەری مرۆڤ لەسەر زەوی بگۆڕین

from something as destructive as a massive asteroid

لە شتێکی وێرانکەری وەک نەیزەکی زەبەلاح

into a collaborative part of a biologically diverse future.

بۆ داهاتووێکی هاوکاریکەری زیندەیی هەمەچەشن.