When is water safe to drink? - Mia Nacamulli

Translator: Deren Dlsoz Reviewer: Daban Q. Jaff

Take a look at the water in this glass.

سەیرێکی ئاوی ناو پەرداخەکە بکە.

Refreshing, hydrating, and invaluable to your survival.

نوێکەرەوە، شێدارکەرەوە و بە نرخە بۆ مانەوەی خۆت.

Before you take a sip, though,

پێش ئەوەی قومێکی لێبدەیت، ھەرچۆنێك،

how do you know that the water inside is free from disease-causing organisms

چۆن دەزانیت ئەو ئاوەی ناوەوە بەتاڵە لەو زیندەوەرانەی کە دەبنە ھۆی نەخۆشیەکان

and pollutants?

و پیسی؟

One out of ten people in the world can't actually be sure

لە دە کەس یەکێك لە جیهاندا ناتوانێت بە ڕاستی دڵنیا بێت

that their water is clean and safe to drink.

ئاوەکەیان پاك و سەلامەتە بۆ خواردنەوە.

Why is that?

بۆچی؟

Inadequate sanitation,

پاك و خاوێنی کەم،

poor protection of drinking water sources,

پاراستنی خراپی سەرچاوەکانی ئاو خواردنەوە،

and improper hygiene

و پاك و خاوێنی نەگونجاو

often lead to sewage and feces-contaminated water.

زۆرجار دەبێتە هۆی پاشماوە و ئاوی پیسی.

That's the ideal breeding ground for dangerous bacteria,

ئەوە شوێنی زۆربوونی نموونەیی بەکتریا زیان بەخشەکانە،

viruses,

ڤایرۆسەکان،

and parasites.

و مشەخۆرەکان.

And the effects of these pathogens are staggering.

و کاریگەریەکانی نەخۆشخەرەکان جێگەی سەرسوڕمانن.

Diarrheal disease from unsafe water is one of the leading causes of death

نەخۆشی سکچوون لە ئاوی ناتەندروست یەکێکە لە هۆکارەکانی مردن

around the world for children under five.

لە سەرتاسەری جیهاندا بۆ منداڵانی خوار پێنج ساڵ.

And according to a U.N. report from 2010,

هەروەها بەپێی ڕاپۆرتێکی یو ئێن لە ساڵی ٢٠١٠ەوە،

microbial water-borne illnesses killed more people per year than war.

نەخۆشیە ئاوییە میکرۆبییەکان لە ساڵێکدا زیاتر خەڵکی کوشت وەك لە شەڕ.

Proper treatment processes, though, can address these threats.

ھەرچەندە، چارەسەری گونجاو، دەتوانێت ئەم مەترسیانە جیابکاتەوە.

They usually have three parts:

بە زۆری سێ بەشی ھەیە:

sedimentation,

نیشاندن،

filtration,

پاڵاوتن،

and disinfection.

و پاكژكردن.

Once water has been collected in a treatment facility,

کاتێك ئاو کۆکرابێتەوە لە بنکەیەکی چارەسەریدا،

it's ready for cleaning.

ئامادەیە بۆ پاککردنەوە.

The first step, sedimentation, just takes time.

یەکەم هەنگاو، نیشاندن، تەنها کاتی دەوێت.

The water sits undisturbed, allowing heavier particles to sink to the bottom.

ئاوەکە بە بێ دەستکاری کردن دادەنرێت، ڕێ بە تەنە قوڕسەکان دەدات نقوم بن بۆ خوارەوە.

Often, though, particles are just too small

ھەرچەندە، زۆر جار، تەنەکان زۆر بچووکن

to be removed by sedimentation alone

بۆ ئەوەی بە تەنها لەلایەن نیشاندن لاببردرێن

and need to be filtered.

و پێویستە بپاڵێورێن.

Gravity pulls the water downward through layers of sand

کێشکردن ئاوەکە بەرەو خوارەوە ڕادەکێشێت بۆ چینی لمی

that catch leftover particles in their pores,

تەنە پاشماوەکان ئەگرن لە کونیلەکان،

prepping the water for its final treatment,

ئامادەکردنی ئاوەکە بۆ چارەسەری کۆتایی،

a dose of disinfectant.

بەشێك لە پاکژکەرەوە.

Chemicals, primarily forms of chlorine and ozone,

ماددە کیمیاییەکان، بە شێوەیەکی سەرەکی لە کلۆر و ئۆزۆن،

are mixed in to kill off any pathogens

تێکەڵ دەکرێن بۆ لەناوبردنی هەر نەخۆشییەك

and to disinfect pipes and storage systems.

و بۆ پاکژکردنی بۆڕیەکان و سیستەمەکانی کۆگا.

Chlorine is highly effective in destroying water's living organisms,

کلۆر زۆر کاریگەرە بۆ لەناوبردنی زیندەوەرەکانی ئاو،

but its use remains government-regulated

بەڵام لە ژێر دەستی حکومەت بەڕێوە دەبرێت

because it has potentially harmful chemical byproducts.

لەبەر ئەوەی شیاوانە بەرھەمی لاوەکی کیمیایی ھەیە.

And if an imbalance of chlorine occurs during the disinfection process,

و ئەگەر ناهاوسەنگی کلۆر ڕووبدات لە کاتی پرۆسەی پاکژکردندا،

it can trigger other chemical reactions.

دەتوانێت کاردانەوەی کیمیایی تر دروست بکات.

For example, levels of chlorine byproducts,

بۆ نموونە، ئاستی بەرھەمە لاوەکییەکانی کلۆر،

like trihalomethanes, could skyrocket, leading to pipe corrosion

وەك ترایهالۆمێتان، دەتوانێت ھەڵبچێت، ببێتە ھۆی داخوڕانی بۆڕی

and the release of iron, copper, and lead into drinking water.

و بەڕەڵاکردنی ئاسن، مس و قوڕقوشم بۆ ناو ئاوی خواردنەوە.

Water contamination from these and other sources

پیسبوونی ئاو لەمە و سەرچاوەکانی تر

including leaching,

بە ئاو تێزانەوە،

chemical spills,

ڕژانی ماددە کیمیاییەکان،

and runoffs,

و لێڕژان،

has been linked to long-term health effects,

بەستراوە بە کاریگەریە تەندروستیە درێژخایەنەکان،

like cancer,

وەك شێرپەنجە،

cardiovascular and neurological diseases,

نەخۆشیەکانی دڵ و دەمارەکان،

and miscarriage.

و لە بارچوون.

Unfortunately, analyzing the exact risks

بەداخەوە، شیکردنەوەی ئەو مەترسیانە بە تەواوی

of chemically contaminated water is difficult.

لە پیسبوونی کیمیایی ئاو قورسە.

So while it's clear that disinfectants make us safer

بۆیە لەکاتێکدا ڕوونە پاککەرەوەکان ئێمە سەلامەتتر دەکەن

by removing disease-causing pathogens,

بە لابردنی نەخۆشیەکانی نەخۆشخەر،

experts have yet to determine the full scope

پسپۆڕان دەبێت ھێشتا تەواوی مەوداکە دیاری بکەن

of how the chemical cocktail in our drinking water

چۆن کۆکتێلی کیمیایی لە ئاوی خواردنەوەکەماندا

really impacts human health.

بەڕاستی کاریگەری لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە.

So how can you tell whether the water you have access to,

کەواتە چۆن دەتوانیت بزانیت ئایا ئاوەکەی تۆ دەستگەیشتنت هەیە بۆی،

whether from a tap or otherwise,

چی لە ئاوی بەلوعە یان بە پێچەوانەوە،

is drinkable?

دەخورێتەوە؟

Firstly, too much turbidity,

یەکەم، ڵێڵی زۆر،

trace organic compounds,

شوێن پێکهاتە ئەندامییەکان،

or high-density heavy metals like arsenic, chromium, or lead,

یان کانزا خەستیە بەرزەکان وەك زەڕنيخ، کرۆم یان قوڕقوشم،

mean that the water is unsuitable for consumption.

مانای ئەوەیە کە ئاوەکە بۆ بەکارھێنان گونجاو نییە.

A lot of contaminants, like lead or arsenic,

پیسییەکی زۆر، وەك قوڕقوشم یان زەرنیخ،

won't be obvious without tests,

بە بێ تاقیکردنەوە ئاشکرا نینە،

but some clues, like cloudiness,

بەڵام هەندێك نیشانە، وەك ڵێڵی،

brown or yellow coloration,

ڕەنگی قاوەیی یان زەرد،

a foul odor,

بۆنێکی پیس،

or an excessive chlorine smell

یان بۆنی کلۆرێکی لەڕادەبەدەر

can indicate the need to investigate further.

دەتوانێت ئەو پێویستییه دیاری بکات بۆ لێکۆڵینەوەی زیاتر.

Water testing kits can go a step further

ئامێرانی پشکنینی ئاو هەنگاوێك زیاتر دەڕۆن

and confirm the presence of many different contaminants and chemicals.

و بوونی چەندین پیسی و کیمیایی جیاوازی دووپات کردەوە.

With many types of contamination,

لەگەڵ چەندین جۆری پیسبوون،

there are ways of treating water where it's used instead of close to its source.

ڕێگە هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئاو لە بری ئەوەی لە سەرچاوەکەی نزیك بەکار هاتووە

Point-of-use treatment has actually been around for thousands of years.

ئەم جۆرە پاککەرەوە لە ڕاستیدا نزیکەی ھەزار ساڵە ھەبووە.

Ancient Egyptians boiled away many organic contaminants with the sun's heat.

میسرییە کۆنەکان پیسییە زیندووەکانیان دەکوڵاند بە گەرمی تیشکی خۆر.

And in Ancient Greece, Hippocrates designed a bag

و لە میسری دێریندا، هيپۆكرات جانتایەکی دیزاین کرد

that trapped bad tasting sediments from water.

تڵپەی تام ناخۆشی لە ئاوەوە دەگرت.

Today, point-of-use processes usually involve ionization

ئەمرۆ، ئەم جۆرە پڕۆسەیە بە زۆری ئایۆناندن دەگرێتەوە

to lower mineral content.

بۆ نزمکردنەوەی ناوەڕۆکی کانزاکان.

They also use adsorption filtration,

ئەوان ھەروەھا پاڵاوتنی ڕوومژین بەکاردێنن،

where a porous material called activated carbon

تیادا ماددەیەکی کونیلەدار پێیدەگوترێت کاربۆنی چالاککراو

strains the water to remove contaminants and chemical byproducts.

فشار لە ئاو دەکات بە لابردنی پیسی و بەرھەمی لاوەکی کیمیایی.

While it's not always an effective long-term solution,

لە کاتێکدا هەمیشە چارەسەرێکی کاریگەری درێژخایەن نییە،

point-of-use treatment is portable, easy to install, and adaptable.

ئەم چارەسەرە ھەڵدەگیرێت، ئاسانە بۆ دانان و دەگونجێندڕێت.

And in regions where large-scale systems are unavailable,

و لەو هەرێمانەی کە قەبارە گەورەن سیستەمەکان بەردەست نین،

or where water has been contaminated further along its journey,

یان ئەو شوێنەی کە ئاو پیس بووە لە گەشتەکەی،

these systems can mean the difference between life and death.

ئەم سیستەمانە دەتوانن مانای جیاوازی لە نێوان ژیان و مردندا بدەن.

Clean water remains a precious and often scarce commodity.

ئاوی پاك بە نرخ دەمێنێتەوە و زۆرجار کاڵایەکی دەگمەنە.

There are nearly 800 million of us who still don't have regular access to it.

نزیکەی ٨٠٠ ملیۆن کەس لە ئێمە هێشتا دەستگەیشتنی ئاسایی نییە بۆی.

The good news is that continued developments in water treatment,

مژدەکە ئەوەیە کە بەردەوام پێشکەوتنەکان لە چارەسەری ئاودا،

both on a large and small scale,

هەردووکی بە پێوەری گەورە و بچووك،

can alleviate a lot of unsafe conditions.

دەتوانێت زۆر باری ناسەلامەت چارەسەر بکات.

Implementing proper systems where they're needed

جێبەجێکردنی سیستەمی گونجاو لە کوێ پێویستیانە

and paying careful attention to the ones already in place

و گرنگی پێدانی ھۆشیارانە بۆ ئەوانەی پێشتر لە شوێنی خۆیانن

will fulfill one of the most basic of our human needs.

یەکێك لە سەرەکیترین پێویستییە مرۆییەکانمان دەھێنێتە دی.