The magic of Khmer classical dance | Prumsodun Ok

Translator: sann tint Reviewer: Myo Aung

"Robam kbach boran,"

"Robam kbach boran"

or the art of Khmer classical dance,

(သို့) ခမာ ဂန္ဓဝင်အကရဲ့ အနုပညာဟာ

is more than 1,000 years old.

နှစ် ၁၀၀၀ ကျော် သက်တမ်းရှိပါတယ်။

It was developed as a prayer in movement

မိုးနဲ့ မြေဩဇာကောင်းမှု အတွက် လှုပ်ရှားကပြရင်း

for rain and fertility,

ဆုတောင်းမှုအဖြစ် ဖွံ့ဖြိုးခဲ့ပါတယ်။

and a prosperity that this meant for an agricultural society.

စိုက်ပျိုးရေး လူမှုတန်းစားရဲ့ ကြွယ်ဝမှုအတွက်လို့ ဆိုလိုတာပါ။

အမျိုးသားတွေရော အမျိုးသမီး ကချေသည်တွေကိုရော

Dancers who were both men and women

ဘုရားကျောင်းတွေကို ပေးလှူခဲ့ကြလို့

were offered to temples

where they served as living bridges between heaven and earth.

သူတို့ဟာ ကောင်းကင်နဲ့ မြေကြီးကြား တံတားတွေအဖြစ် အမှုထမ်းကြတယ်။

Their dancing bodies carried the prayers of the people up to the gods,

ကနေတဲ့ ခန္ဓာကိုယ်တွေက လူတွေရဲ့ ဆုတောင်း တွေကို နတ်ဒေဝါတွေဆီ သယ်ဆောင်ကာ

and the will of the deities was delivered back through them

နတ်ဘုရားတွေရဲ့ အလိုဆန္ဒဟာ ၎င်းတို့ကနေ လူတွေနဲ့ မြေပြင်ကို

to the people and the land.

ပြန်ပို့ဆောင်ပေးပါတယ်။

There are a lot of curves in Khmer dance.

ခမာ အကမှာ အကွေးများစွာရှိပါတယ်။

Our backs are arched,

ကျောပြင်တွေကို ခုံးထားတယ်၊

our knees are bent,

ကျွန်တော်တို့ ဒူးတွေကို ကွေးတယ်၊

our toes are curled,

ခြေချောင်းတွေကို ခွေထားတယ်၊

our elbows are hyperflexed

တံတောင်ဆစ်တွေကို အလွန်အမင်း ဆန့်ထားပြီး

and our fingers are curved backwards.

လက်ချောင်းတွေကို နောက်ပြန် ကွေးထားတယ်။

All of these curves create a serpentine impression,

ဒီမျဉ်းကွေးအားလုံးဟာ မြွေနဂါး အသွင်ဖန်တီးပြီး

and this is important because before the introduction of major religions,

ဒါက အရေးကြီးတဲ့အကြောင်းက အဓိက ဘာသာတရားတွေရဲ့ အစမတိုင်ခင်မှာ

Khmers, and people all over the world practiced animism.

ခမာတွေ၊ ပြီးတော့ တစ်ကမ္ဘာလုံးက လူတွေဟာ ရုပ်ဝတ္ထုကိုးကွယ်မှု ပြုခဲ့လို့ပါ။

Serpents were especially important in this belief system

အထူးသဖြင့် ဒီယုံကြည်မှုစနစ်မှာ မြွေတွေက အရေးပါတဲ့အကြောင်းက

because in their fluid, curvilinear movement,

၎င်းတို့ရဲ့ ပြေပြစ်၊ ခွေလိမ်နေတဲ့ လှုပ်ရှားမှုကြောင့်ပါ၊

they mimicked the flow of water.

သူတို့ဟာ ရေအလျဉ်ကို အသွင်ဆောင်တယ်။

So to invoke the serpent in your dancing body then

ဒီတော့ မြွေနဂါးကို သင့်ရဲ့ ကနေတဲ့ ခန္ဓာကိုယ်ထဲ ပင့်ဖိတ်ဖို့က

was to conjure the image of rivers cutting across the earth:

မြေပြင်အနှံ့ ပိုင်းဖြတ်နေတဲ့ မြစ်တွေရဲ့ ပုံရိပ်ကို ကိုယ်ယောင်ပြဖို့ပါ။

inspire the flow of life-giving waters.

အသက်ကိုပေးတဲ့ ရေစီးဆင်းမှုကို စေ့ဆော်ဖို့ပါ။

As you can see then,

သင်တို့ မြင်ရတဲ့အတိုင်း

Khmer classical dance is a transformation of nature,

ခမာ ဂန္ဓဝင်အကဟာ သဘာဝရဲ့ ပြောင်းလဲမှုတစ်ခု၊

of both the physical world around us and of our own internal universe.

ကျွန်ပ်တို့ ဝန်းကျင်က ရုပ်လောကနဲ့ ကျွန်ုပ် တို့ အတွင်းဘက် စကြာဝဠာ နှစ်ခုလုံးပါ။

We have four primary hand gestures that we use.

ကျွန်တော်တို့ သုံးတဲ့ အဓိက လက်ဟန် လေးမျိုးရှိပါတယ်။

Can we do them together?

ဒါတွေ အတူတူ လုပ်နိုင်လား။

Yeah? OK.

ရေး၊ အိုကေ။

This is a tree.

ဒါက သစ်ပင်တစ်ပင်ပါ။

That tree will grow,

အဲဒီသစ်ပင် ကြီးထွားမယ်၊

and then it will have leaves.

ဒီနောက်မှာ အရွက်တွေ ရှိလာမယ်၊

After it has leaves,

အရွက်တွေရှိလာအပြီးမှာ

it'll have flowers,

ပန်းတွေ ပွင့်လာမယ်၊

and after it has flowers,

ပန်းတွေ ပွင့်လာပြီးနောက်မှာ

it'll have fruit.

အသီး သီးလာမယ်။

That fruit will drop

အဲဒီအသီး ကြွေကျမယ်၊

and a new tree will grow.

အပင်သစ်တစ်ပင် ပေါက်လာမယ်။

And in those four gestures

ဒီလက်ဟန် လေးခုဟာ

is the cycle of life.

ဘဝ သံသရာပါ။

These four gestures are then used

ဒီလက်ဟန်လေးမျိုးကို ကချေသည်တွေ သူတို့ကိုယ်သူတို့

to create a whole entire language with which dancers express themselves.

ဖော်ပြတဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခုလုံးကို ဖန်တီးဖို့ အသုံးပြုထားပါတယ်။

So for example,

ဒီတော့ ဥပမာအဖြစ်

I can say,

ကျွန်တော် ပြောနိုင်တာက

"I."

"ငါ။"

"I."

"ငါ။"

In dance that would be ...

အကထဲမှာ ဖြစ်မှာကတော့

"I."

"ငါ။"

Or I can say ...

(သို့) ပြောနိုင်တာက

"Hey you, come here, come here."

"ဟေ့လူ၊ ဒီကိုလာ၊ ဒီကိုလာ"

In dance ...

အကထဲမှာ

"Come here,"

"ဒီကိုလာ"

or, "Go, go."

(သို့) "သွား၊ သွား"

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

"Go."

"သွား"

And everything from ...

အရာတိုင်းဟာ

love ...

မေတ္တာကနေ

to sadness,

ဝမ်းနည်းမှုအထိ

to --

အထိ

(Stomping)

(ခြေဆောင့်နင်းခြင်း)

anger

ဒေါသကို

can be expressed through the dance as well.

အကကနေလည်း ဖော်ပြနိုင်တယ်။

There's a certain magic

ဒီနည်းလမ်းမှာ မှော်ဆန်မှုတစ်ခုက

in the way that things are filtered, transformed and put together

အနုပညာမှာ အကန့်အသတ်မဲ့တဲ့ အလားအလားတွေ ဖန်တီးဖို့ အရာတွေဟာ

to create limitless possibilities in art.

စိမ့်ထွက်၊ ပြောင်းလဲကာ ပေါင်းစပ်တာပါ။

The Khmer word for art,

အနုပညာအတွက် ခမာ စကားလုံးက

silapak,

silapak ပါ။

in fact, at its root, means "magic."

တကယ်က အရင်းခံက "မှော်"ပါ။

The artist --

အနုပညာရှင်

the silapakar,

silapakar

or the silapakarani, then,

(သို့) silapakarani ဆိုရင်

is nothing short of a magician.

မှော်ဆရာထက် တစ်ပြားသားမှ မလျော့ပါဘူး။

I am very proud to say

မှော်ဆရာ အတန်းရှည်ကြီးနဲ့

that I belong to a long line of magicians,

ကျွန်တော်ပတ်သက်တာကို ပြောရတာ ဂုဏ်ယူပါတယ်။

from my teacher, Sophiline Cheam Shapiro,

ကျွန်တော့ဆရာမ Sophiline Cheam Shapiro ကနေ

to her teachers who were stars in the royal palace,

တော်ဝင်နန်းတော်မှာ အကျော်အမော် တွေဖြစ်တဲ့ သူမရဲ့ ဆရာတွေအထိ၊

to the ancient dancers of Angkor

Angkor ရဲ့ ကချေသည်တွေ၊

and to the primal villagers

အနုပညာ ပုံစံ မူလအသက်ဝင်ရာ

from which the art form originally took life.

ရှေးဦးရွာသားတွေအထိပါ။

That said,

ဒီလို ဆိုတာက

our cherished heritage was once almost completely destroyed.

ကျွန်တော်တို့ မြတ်နိုးရတဲ့ အမွေအနှစ်ဟာ တစ်ခါက လုံးဝ ဖျက်ဆီးခံရလုလုဖြစ်ခဲ့တာပါ။

If you are wearing glasses,

သင်ဟာ မျက်မှန်တပ်ထားတယ်ဆိုရင်

please stand up.

ကျေးဇူးပြုပြီး ရပ်လိုက်ပါ

If you speak more than one language,

သင်ဟာ ဘာသာစကား တစ်ခုထက် ​ပိုပြောတယ်ဆိုရင်

please stand up.

ကျေးဇူးပြုပြီး ရပ်လိုက်ပါ

If you have light skin,

ဖျော့တော့တဲ့ အရေပြားရှိရင်

please stand up.

ကျေးဇူးပြုပြီး ရပ်လိုက်ပါ

Your glasses meant that you could afford health care.

မျက်မှန်က သင် ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှု အတွက် တတ်နိုင်တယ်ဆိုလိုတယ်။

That second or third language you spoke indicated your elite education.

သင်ပြောတဲ့ ဒုတိယနဲ့ တတိယဘာသာစကားက သင့်ရဲ့ အကောင်းစား ပညာရေးကို ညွှန်ပြပါတယ်။

Your light skin meant you didn't have to work beneath the sun.

ဖျော့တော့တဲ့ အသားအရေက နေရောင် အောက်မှာ အလုပ်လုပ်ဖို့မလိုတာဆိုလိုပါတယ်။

Under the Khmer Rouge,

ကမ္ဘောဒီးယားကို ၁၉၇၅ ကနေ ၁၉၇၉ ထိ

who took over Cambodia from 1975 to 1979,

အုပ်စိုးခဲ့တဲ့ ခမာနီတွေလက်အောက်မှာဆို

we would all be dead now,

အခု ကျွန်တော်တို့အားလုံး သေကုန်မှာပါ၊

targeted because of our assumed privilege.

ပစ်မှတ်ထားခံရတာက အတုအယောင် အခွင့်ထူးကြောင့်ပါ။

You see,

သိတဲ့အတိုင်း

the Khmer Rouge looked to Cambodia,

ခမာနီတွေက ကမ္ဘောဒီးယားကို အလေးဂရုပြုပြီး

and they saw centuries of rigid inequality.

တင်းကြပ်တဲ့ မညီမျှမှုရဲ့ ရာစုနှစ်တွေကို မြင်ခဲ့တယ်။

The king and the few elites around him

ဘုရင်နဲ့ သူ့အနားက အထက်တန်းစား အနည်းငယ်ဟာ

had all the pleasures and comforts of the world

လောက စည်းစိမ်ခံစားနေချိန်မှာ

while the mass majority suffered from backbreaking labor

ပြည်သူအများစုကတော့ ပင်ပန်းတဲ့ အလုပ်နဲ့ ကြမ်းတမ်းတဲ့ ဆင်းရဲမှုကြောင့်

and harsh poverty.

ဒုက္ခရောက်နေကြရတယ်။

You don't need a history book to see that this is true.

ဒါအမှန်ဆိုတာ သိမြင်ဖို့ သမိုင်းစာအုပ်တစ်အုပ် မလိုပါဘူး။

The Khmer word for "I,"

"ငါ" "ငါ့ကို" ဆိုတာအတွက်

for "me,"

ခမာစကားလုံးက

is khnhom.

khnhom ပါ။

This very same word can also mean "slave"

ဒီစကားလုံးကပဲ "ကျွန်"ဆိုတဲ့ အနက်လည်းပေးတယ်၊

and dancers were in fact known as knhom preah robam,

ကချေသည်တွေဟာ တကယ်တမ်းတော့ knhom preah robam လို့သိကြတယ်၊

or "slaves of the sacred dance."

"အလေးအမြတ်ထားရာ အကရဲ့ ကျွန်တွေပေါ့။

The Khmer Rouge sought to end slavery in Cambodia,

ခမာနီတွေက ကမ္ဘောဒီးယားမှာ ကျွန်စနစ် အဆုံးသတ်ဖို့ ကြိုးပမ်းပေမဲ့

yet somehow they turned everyone into slaves to do it.

သူတို့ဟာ တစ်နည်းနည်းနဲ့ ဒါလုပ်ဖို့ လူတိုင်းကို ကျွန်တွေအဖြစ်ပြောင်းတာပါ။

They became the oppression that they sought to end.

အဆုံးသတ်ဖို့ ကြိုးပမ်းတယ်ဆိုပြီး ဖိနှိပ်ချုပ်ချယ်လာတယ်။

They evacuated the capital

မြို့တော်ကို ရှင်းထုတ်ပြီး

and forced people into labor camps.

လူတွေကို ချွေးတပ် စခန်းတွဆီ အတင်းပို့တယ်။

They tore families apart

မိသားစုတွေကို ပြိုကွဲအောင်လုပ်ပြီး

and brainwashed children against their own parents.

ကလေးတွေကို သူတို့မိဘတွေကို ဆန့်ကျင်ကာ ဦးနှောက်ကျင်းပစ်တယ်။

Everywhere, people were dying and being killed,

နေရာတိုင်းမှာ လူတွေ သေနေတယ်၊ အသတ်ခံရတယ်၊

losing their lives from disease,

ရောဂါနဲ့ အလုပ်ပိမှု၊

overwork,

ကွက်မျက်မှုနဲ့

execution and starvation.

ငတ်မွတ်မှုကနေ အသက်ဆုံးရှုံးနေတယ်။

The result of this is that an entire third of Cambodia's population was lost

ဒီအကျိုးဆက်က ကမ္ဘောဒီးယားရဲ့ လူဦးရေ သုံးပုံတစ်ပုံလုံးဟာ

in less than four years,

လေးနှစ်လျော့လျော့မှာ ပျောက်ဆုံးခဲ့ပြီး

and in that number were 90 percent of Khmer dance artists.

ကိန်းဂဏန်းအရ ခမာ အက အနုပညာရှင် ၉၀% ပါ။

In other words,

တစ်နည်းဆိုရရင်

nine out of 10 visions for the tradition and future were lost.

ရိုးရာနဲ့ အနာဂတ်အတွက် အမြင် ၁၀ ခုမှာ ၉ ခု ပျောက်ခဲ့တာပါ။

Thankfully, however,

ဒါပေမဲ့လည်း ကံကောင်းထောက်မစွာ

it was my teacher's teachers,

စစ်ရဲ့ပြာတွေနဲ့ လူမျိုးတုံးသတ်ဖြတ်မှုကနေ

Chea Samy, Soth Sam On and Chheng Phon,

အနုပညာ ပုံစံရဲ့ ပြန်လည်ဆန်းသစ်မှုကို ဦးဆောင်ကြမယ့်

who would lead the revival of the art form

ကျွန်တော့ဆရာမရဲ့ ဆရာတွေ

from the ashes of war and genocide:

Chea Samy, Soth Sam On နဲ့ Chheng Phon တို့ပါ။

one student,

တစ်ကြိမ်မှာ

one gesture,

ကျောင်းသားတစ်ဦး၊

one dance at a time.

လက်ဟန်တစ်ခု၊ အကတစ်ပုဒ်ပါ။

They wrote the love,

သူတို့က ကျွန်တော်တို့ မျိုးနွယ်ရဲ့

magic,

မေတ္တာတရား၊

beauty,

မှော်ဆန်မှု

history and philosophy of our lineage

အလှတရား၊ သမိုင်းနဲ့ ဒဿနကို နောက်မျိုးဆက်ရဲ့

into the bodies of the next generation.

ခန္ဓာကိုယ်တွေထဲကို ရေးဖွဲ့ပေးခဲ့တယ်။

Nearly 40 years later,

နှစ် ၄၀ နီးပါးအကြာမှာ

Khmer classical dance has been revived to new heights.

ခမာ ဂန္ဓဝင်အကဟာ အထွတ်အထိပ် အသစ်တွေဆီ ပြန်ရှင်သန်ခဲ့တယ်။

Yet somehow it still exists in a vulnerable environment.

တစ်နည်းနည်းတော့ အားနည်းချက်ရှိတဲ့ ဝန်းကျင်တစ်ခုမှာ တည်ရှိနေဆဲပါ။

The disastrous effects of war still haunt Khmer people today.

စစ်ရဲ့ ဆိုးဝါးတဲ့ သက်ရောက်မှုတွေဟာ ခမာလူထုကို ယနေ့တိုင် ခြောက်လှန့်ဆဲပါ။

It is written in our bodies,

ဒါက ကျွန်တော်တို့ ကိုယ်တွေထဲမှာ ရေးထားတာပါ

manifested in a genetic passage of PTSD

PTSD ရဲ့ ဗီဇ လမ်းကြောင်းတစ်ခုထဲမှာ ပေါ်လွင်နေပြီး

and in families facing cyclical poverty

သံသရာလည်နေတဲ့ ဆင်းရဲမှု ကြီးမားတဲ့ ယဉ်ကျေးမှု ကွာဟမှုနဲ့

and immense cultural rifts and language barriers.

ဘာသာစကား အတားအဆီးတွေကို ရင်ဆိုင်နေတဲ့ မိသားစုတွေထဲမှာပါ။

Yet beauty is a most resilient thing.

ဒါပေမဲ့ အလှတရားဟာ ဒူပေနာပေ အခံနိုင်ဆုံး အရာတစ်ခုပါ။

Beauty has this ability to grow anywhere and everywhere

အလှအပဟာ အချိန်တိုင်းမှာ မည်သည့်နေရာမှာမဆို

at any time.

ဖြစ်ထွန်းနိုင်စွမ်းရှိတယ်

Beauty is what connects people through time and place.

အလှအပဆိုတာအချိန်နဲ့ နေရာကနေ လူတွေကို ဆက်သွယ်တာပါ။

Beauty is a liberation from suffering.

အလှအပဆိုတာဟာ ဝေဒနာခံစားခြင်းမှ လွတ်မြောက်ခြင်းပါ။

As Khmer artists work to revive our culture and country,

ခမာ အနုပညာရှင်တွေ ယဉ်ကျေးမှုနဲ့ နိုင်ငံကို ပြန်လည်ဆန်းသစ်ဖို့ လုပ်ကြသလို

we find that there are many paths in which to move forward into the future.

အနာဂတ်ဆီကို လှမ်းချီဖို့ လမ်းကြောင်း များစွာရှိတယ်လို့ မြင်မိပါတယ်။

And in a tradition where we often don't know the dancer's names,

ကချေသည်တွေရဲ့ အမည်တွေ၊ သူတို့ဘယ်သူဆိုတာ၊

who they were,

သူတို့ဘဝတွေက ဘယ်လို၊

what their lives were like,

သူတို့ ဘာကိုခံစားရတာ

what they felt,

မကြာခဏ မသိကြတဲ့ အစဉ်အလာတစ်ခုမှာ

let me propose that we move forward honestly and openly from "khnhom."

"khnhom."ကနေ ရိုးသားစွာ၊ ပွင့်လင်းစွာ ရှေ့ကိုလှမ်းချီတယ်လို့ အဆိုပြုပါရစေ။

Khnhom not as in slave,

Khnhom က ကျွန်လိုမဟုတ်ပဲ

but as in conscious service.

အသိရှိတဲ့ အမှုတော်ထမ်းမှုပါ။

Khnhom:

Khnhom:

"I,"

"ငါ"

"me,"

"ငါ့ကို"

"flowering."

"ပန်းပွင့်ခြင်း"

My name is Prumsodun Ok.

ကျွန်တော့အအမည်က Prumsodun Ok ပါ။

I am Khmer,

ကျွန်တော်က ခမာဖြစ်ပြီး

and I am American.

ကျွန်တော်က အမေရိကန်ပါ။

I am the child of refugees,

ကျွန်တော်က ဒုက္ခသည်တွေရဲ့ ကလေး၊

a creator, a healer,

ဖန်ဆင်းရှင်၊ ကုစားသူ၊

and a builder of bridges.

တံတားတွေ ဆောက်သူပါ။

I am my teacher's first male student

ကျွန်တော့ဆရာရဲ့ အများစုက အမျိုးသမီးလို့ နားလည်တဲ့

in a tradition understood by many as female,

အစဉ်အလာတစ်ခုက ပထမဆုံး အမျိုးသားကျောင်းသားဖြစ်ပြီး

and I founded Cambodia's first gay dance company.

ကမ္ဘောဒီးယားရဲ့ ပထမဆုံး လိင်တူ အက ကုမ္ပဏီတည်ထောင်သူပါ။

I am the incarnation of the beauty, dreams and power

ကျွန်တော်ဟာ ကျွန်တော့ အရင်က လာခဲ့သူတွေရဲ့အလှ၊ အိပ်မက်များနဲ့

of those who came before me.

စွမ်းအားရဲ့ စံနမူနာပါ။

The convergence of past, present and future,

အတိတ်၊ ပစ္စုပ္ပန်နဲ့ အနာဂတ်တို့နဲ့

and of individual and collective.

တဦးချင်းနဲ့ အစုအပေါင်းတို့ရဲ့ ပေါင်းဆုံမှုပါ။

Let me then play that ancient and ageless role

အနုပညာရှင်ရဲ့ ရှေးဟောင်း ထာဝရ ကဏ္ဍကို တမန်တစ်ဦးအဖြစ်

of the artist as messenger,

Chheng Phon ရဲ့ စကားလုံးတွေကို

by sharing the words of Chheng Phon

မျှဝေရင်းသရုပ်ဆောင်ခွင့်ပြုပါ။

"A garden with only one type of flower,

"ပန်းတစ်မျိုးတည်းရှိတဲ့ ဥယျာဉ်တစ်ခု

or flowers of only one color,

(သို့) တစ်ရောင်တည်းသာရှိတဲ့ ပန်းတွေဟာ

is no good."

ဘာမှ အသုံးမကျဘူး။"

This is a reminder that our strength,

ဒါက ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ခွန်အား၊ ကြီးထွားမှု၊

growth,

ရှင်ကျန်မှုနဲ့

survival

တည်ရှိမှုသက်သက်ဟာ

and very existence,

စုံလင်မှုထဲမှာ တည်နေတာရဲ့

lies in diversity.

သတိပေးချက်တစ်ခုပါ။

It is, however,

ဒါပေမဲ့လည်း

a message of courage as well.

သတ္တိရဲ့ မှာကြားချက်လည်းဖြစ်ပါတယ်။

For a flower does not ask for anyone's permission to bloom.

အကြောင်းက ပန်းတစ်ပွင့်က ပွင့်လန်းဖို့ အခြားသူရဲ့ ခွင့်ပြုချက် မတောင်းခံလို့ပါ

It was born to offer itself to the world.

၎င်းကိုယ်တိုင် လောကကြီးကို အပ်နှင်းဖို့ မွေးဖွားလာတယ်။

Fearless love is its nature.

အကြောက်တရားကင်းတာက ၎င်းရဲ့ သဘာဝပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)