This is your brain on air pollution | María Neira

Translator: Mardin Abdalqadir Reviewer: Daban Q Jaff

There is something we desperately need

شتێک هەیە کە زۆر پێویستمانە

that we cannot stop doing:

شتێک کە ناتوانین نەیکەین

it is breathing.

ئەویش هەناسە دانە.

Do you want to try?

دەتانەوێت تاقیبکەینەوە؟

Why don't we stop breathing together

با پێکەوە بۆ ساتێک هەناسەمان راگرین

for, let's say, even 10 seconds.

با بڵێین بۆ ١٠ چرکە.

Is that OK?

ئاساییە؟

Let's do it.

با بیکەین.

Get ready ... OK, now!

ئامادەبن... دەی ئێستا!

Oof, difficult, isn't it?

هووف، قورسە، وا نییە؟

Well, this is an incredible number

باشە، ئەمە ژمارەیەکی باوەڕ پێ نەکراوە

that will again take your breath away:

کە سەرسامت دەکات:

seven.

حەوت.

Seven what?

حەوت چی؟

Seven million premature deaths a year

حەوت میلیۆن مردنی پێشوەختە لە ساڵێکدا

caused by exposure to the bad quality of the air we breathe.

بەهۆی بەرکەوتن بە هەوای پیس کە هەڵیدەمژن.

Imagine -- it's like more than the entire population of my dear Madrid

بیهێنە بەرچاو، ئەوە دەکاتە زیاتر لە کۆی دانیشتوانی مەدریدە ئازیزەکەم

will be wiped out in one year.

کە هەمووی دادەماڵرێت لە ساڵێکدا.

And you may ask:

لەوانەیە بپرسی:

Has this information been disclosed?

ئایا ئەم زانیارییە خراوەتە ڕوو؟

Has this information been publicized, distributed?

ئایا ئەم زانیارییە ئاشکرا کراوە، بڵاوکراوەتەوە؟

Well, yes.

لە راستییدا، بەڵێ!

We have at the moment more than 70,000 scientific papers

حاڵی حازر زیاتر لە ٧٠،٠٠٠ توێژینەوەی زانستیمان بەردەستە

examining the relationship between air pollution and our health,

کە لە پەیوەندی نێوان پیس بوونی هەوا و تەندروستی ئێمە دەکۆڵنەوە,

and the global media has been regularly covering this issue.

و میدیای جیهانی بە بەردەوامی باسی ئەم کێشەیان کردووە.

In fact, in a relatively short period of time,

لە راستییدا، لە ماوەیەکی کەمدا

we have come to know

بۆمان دەرکەوتووە

that air pollution is having a negative impact

کە پیسبوونی هەوا کاریگەرییەکی نەرێنی هەیە

on almost all our major organs.

بە نزیکەیی لەسەر هەموو ئەندامە سەرەکییەکانی لەشمان

Let's start by the lungs.

با لە سییەکانەوە دەست پێ بکەین.

When we think about air pollution, we always think about the lungs.

هەر کە بیر لە پیس بوونی هەوا دەکەینەوە، یەکسەر سیییەکانمان بیر دەکەوێتەوە.

In fact, every time we take a breath,

لە راستیدا، هەر جارێک هەناسە وەردەگرین

we are inhaling toxic pollutants,

ئەوا پیسکەرە ژەهراوییەکان هەڵدەمژین،

and our poor pink and lovely lungs

و سییە پەمەیی و خۆشەویستە داماوەکانمان

are suffering all of that.

ئەو هەمووە دەچێژن.

Over the last 10 years,

بە درێژایی ١٠ ساڵی رابردوو،

we have put together a lot of knowledge about what's happened to that,

زانیارییەکی زۆرمان کۆکردۆتەوە دەربارەی ئەوەی کە چی روویداوە

but let me tell you first what is air pollution.

بەڵام با سەرەتا پێتان بڵێم پیس بوونی هەوا چییە.

OK, air pollution is a very complex mixture

پیس بوونی هەوا تیکەڵەیەکی زۆر ئاڵۆزە!

of solid particles,

لە تەنۆلکەی رەق،

liquid droplets

دڵۆپەی زۆر بچوکی شل

and gaseous chemicals.

و مادەی کیمیایی گازی.

Imagine all of this mixture

ئەم هەموو تێکەڵەیە بهێنە پێش چاوی خۆت

that might come from sources like household fuel burning

:کە پێ دەچێت لە سەرچاوەی وەکو بەکاربردنی سووتەمەنی ماڵەوە

or industry or traffic

یان پیشەسازی، یان هاتووچۆ.

or many other indoor and outdoor sources.

یاخود هەر سەرچاوەیەکی تری دەرەکی یان ناوەکی بێت.

And, of course, different sources of pollution

و بە دڵنیاییەوە، سەرچاوەی جیاوازی پیس بوون

will make different mixtures of pollutants.

دەبێتە هۆی دروست بوونی تێکەڵەی جیاوازی مادە پیسکەرەکان

The point is that all of these toxins,

مەبەستەکە ئەوەیە کە ئەم هەموو ژەهرانە

they can be combined in different ways.

دەکرێت بە رێگەی جیاواز یەک بگرن

با بۆ نموونە، باس لە ماددە بچوکەکان بکەین.

Let's take, for instance, the particulate matter, the PM.

It can be a mixture that will include --

دەکرێ تێکەڵەیەک بێت کە پێک هاتبێت لە

look at the cocktail here --

سەیری ئەم کۆکتێلە بکەن:

soil and road dust,

خاک و خۆڵی رێگەوبان،

sea salt,

خوێی دەریا،

toxic metals,

کانزای ژەهراوی،

diesel smog,

دوکەڵی بزوێنەری دیزڵ،

nitrates and sulfates,

نیترات و گۆگردات،

and all of this toxic poison, this delicious cocktail,

ئەم هەموو ژەهرە خراپانە ئەم کۆکتیلە بەتامە

is going through our lungs every day,

رۆژانە ئەچێتە ناو سییەکانمانەوە،

and we are constantly exposed to this air pollution

و ئێمە بە بەردەوامی بەرکەوتنمان هەیە لەگەڵ ئەم هەوا پیسە

because we cannot stop breathing.

چونکە ناتوانین لە هەناسەدان بوەستین.

I mean, we can do it for 10 seconds, but no more than that.

مەبەستم ئەوەیە، ئەتوانین بۆ ١٠ چرکە هەناسەمان رابگرین بەڵام لەوە زیاتر نا.

We cannot stop breathing

ئێمە ناتوانین لە هەناسەدان بوەستین.

and, in addition,

و هەروەها،

we need, every day, around 10,000 liters of air.

رۆژانە بە نزیکەیی پێویستمان بە ١٠،٠٠٠ لیتر لە هەوا هەیە.

So we said that we have seven million deaths

کەوایە، وتمان ساڵانە ٧ ملیۆن مردنمان هەیە

caused by air pollution every year.

کە هۆکارەکەی پیس بوونی هەوایە.

Are we panicking?

ئایا ئێمە تۆقیوین؟

Are we keeping calm?

ئایا ئێمە ئۆقرەمان گرتووە؟

Are we declaring a national disaster, a global emergency?

ئایا کارەساتێکی نیشتیمانی رادەگەیەنین، یان بارێکی لەناکاوی جیهانی؟

Well, no, and in fact I'm asking myself this question every day:

لە راستیدا نەخێر، و من هەموو رۆژێک ئەم پرسیارە لە خۆم دەکەم

What is happening?

چی روو دەدات؟

But here is something that maybe will force us to react more quickly.

بەڵام شتێکی ترهەیە کە رەنگە وامان لێ بکات خێراتر کاردانەوەمان هەبێت

Air pollution is not just affecting our lungs.

پیس بوونی هەوا کاریگەری تەنها لەسەر سییەکانمان نییە.

It's affecting our brain as well.

بەڵکو کاریگەری لەسەر مێشکیشمان هەیە.

This is our brain.

ئەمە مێشکمانە.

Beautiful.

جوانە.

We all have it.

هەموومان هەمانە.

We all need it.

هەموومان پێویستمانە.

Hopefully, we all use it --

هەموومان بەکاری دەهێنین، هیوادارم.

(Laughter)

(پێکەنین)

some more than others.

هەندێک زیاتر لەوانی تر.

And in the last 10 years of history,

و لە ماوەی ١٠ ساڵی رابردوودا،

the research about the relationship between air pollution

لێکۆڵینەوەکان دەربارەی پەیوەندی نێوان پیس بوونی هەوا

and our brain's health

و تەندروستی مێشکمان

has been increased dramatically,

بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە.

so maybe now our brain is going up in smoke.

بۆیە لەوانەیە ئیتر مێشکمان بەرەو لەناوچوون بچێت.

But let me tell you the evidence,

بەڵام با بەڵگەکانتان پێ نیشان بدەم،

what we know so far about air pollution in our brain.

دەربارەی ئەو شتانەی تا ئێستا دەیزانین لەسەر پیس بووونی هەوا و مێشکمان.

First, there is an emerging body of evidence

یەکەم، کۆمەڵێک زانیاری نوێ هەن

regarding the potential harmful effects

دەرەبارەی کاریگەرە خراپەکانی

of air pollutants

پیسکەرەکانی هەوا

into our central nervous system.

لەسەر ناوەندە دەمارە کۆئەنداممان.

But let's go back to the toxic particles.

بەڵام با بگەڕێینەوە بۆ تەنۆلکە ژەهراوییەکان.

Remember?

؟بیرتان ماوە

We left them at the lungs,

لە سییەکاندا بەجێمان هێشتن

enjoying life,

بە خۆشی بژین،

polluting everything.

و هەموو شتێک پیس بکەن.

But now the smallest of them,

بەڵام بچوکترینی ئەم تەنۆلکانە

they can cross into the bloodstream,

دەتوانن بە جۆگەی خوێندا تێپەڕن،

and from the bloodstream, pumped by the heart,

و لە رێگەی جۆگەی خوێنەوە، و پاڵنانی بەهۆی دڵەوە،

they can reach the whole body,

ئەتوانن بگەن بە هەموو لەش.

threatening every organ,

بەمەش دەبنە هەڕەشە بۆ سەرجەم ئەندامەکان

including the brain.

لە ناویشیاندا مێشک.

We used to say that air pollution has no borders,

ئێمە راهاتووین کە بڵێین پیس بوونی هەوا سنووری نییە،

and it's true as well within our bodies,

و لە ناو لەشی مرۆڤیشدا هەمان شتە

because air pollutants will cross the placental barrier

چونکە مادە پیسکەرەکانی هەوا ئاستەنگی وێڵاش دەبڕن

and reach the fetus and alter the cerebral cortex of our children

و دەگەن بە کۆرپەلە و دەبنە هۆی گۆڕینی پەردەی مێشکی کۆرپەلەکە

even before they take their first breath.

تەنانەت پێش یەکەم هەناسە دانیان!

Second, several studies have suggested

دووەم، چەندین توێژینەوە پێشنیاری ئەوەیان کردووە کە

that both prenatal and early childhood long-term exposure to air pollution

بەرکەوتنی درێژخایەنی کۆرپەلە پێش لە دایک بوون و لە سەرەتای لەدایکبوونی بە هەوای پیس

will have a negative influence on neural development,

دەرەنجامی نەرێنی دەبێت لەسەر گەشەی کۆئەندامی هەستە دەمار.

will have lower cognitive test outcomes,

و دەبێتە هۆی دەستکەوتنی ئەنجامی لاواز لە تاقیکردنەوەی دەرککردن،

and there will be an influence as well, a negative influence,

هەروەها دەرەنجامێکی تری دەبێت، دەرەنجامێکی نەرێنی،

on some behavioral disorders like autism

وەک هەندێ ناڕێکی رەفتارئامێز وەکو ئۆتیزم

and attention deficit hyperactivity disorder.

کەمی سەرنج، و ناڕێکی زۆرجوڵانەوە.

سەرەڕای ئەمەش، هەندێ بەڵگەی تر سەلماندوویانە کە

In addition to that, some evidence found

that exposing our children's and young adults' brains

بەرکەوتنی مێشکی مناڵان و هەرزەکاران

for a long time to particulate matter

بەو ماددە بچوکانە بۆ ماوەیەکی درێژ

will cause some reactions like brain inflammation,

دەبێتە هۆی چەند کاردانەوەیەک وەک:هەوکردنی مێشک،

altering the neural response

گۆڕانکاری لە وەڵآمدانەوەی کۆئەندامی هەستە دەمار

and [also] leading to the influence of more protein plaques

هەروەها هاندانی پارچە پرۆتینەکان

that are accumulating,

کە کەڵەکە دەبن

and those can increase the risks for diseases

و دەبنە هۆی زیادبوونی مەترسی نەخۆشییەکانی

like Alzheimer's and Parkinson's.

وەکو ئەلزەهایمەر و پارکینسن.

Ironic, isn't it:

گاڵتەجارییە، وانییە؟

we are investing in our children's future,

ئێمە وەبەرهێنان دەکەین لە داهاتووی منداڵەکانماندا

we are sending them to school every day to expand their minds,

هەموو رۆژێک دەیان نێرین بۆ قوتابخانە تاوەکو بیریان فراوان بێت.

the society is investing in their education,

کۆمەڵگە وەبەرهێنان دەکات لە پەروەردەیاندا،

and yet the air they breathe while waiting for the school bus

کەچی ئەو هەوایەی هەڵیدەمژن لە چاوەڕوانی پاسی قوتابخانەدا

is influencing negatively the development of their brain.

کاریگەرییەکی نەرێنی خراپی هەیە لەسەر گەشەسەندنی مێشکیان.

Let's go to the third: What about adults?

با باسی سێیەم بکەین: ئەی چی دەربارەی پێگەشتووان؟

According to recent scientific evidence,

بەپێی نوێترین بەڵگەی زانستی،

long-term exposure to particulate matter will cause a cognitive decline

بەرکەوتنی درێژخایەن بە ماددە بچوکەکان دەبێتە هۆی دابەزینی توانای درک کردن.

in study participants as they age.

لەگەڵ زیادبوونی تەمەنیاندا، بەپێی لێکۆڵینەوەیەک.

And not only that,

نەک تەنها ئەمەش،

if you expose them to long-term, very fine particulate matter,

بەڵکو ئەگەر بەرکەوتنی درێژخایەنیان هەبێت لەگەڵ تەنۆلکەی زۆر ورد،

their brain will age more rapidly,

ئەوا مێشکیان زووتر پیر دەبێت،

and they will have higher odds

و ئەگەرێکی زیاتریان دەبێت

of having small, silent strokes.

بۆ توشبوون بە جەڵتەی بچووکی بێدەنگ.

The last one -- and I will not give you more evidence,

کۆتا دانە...و چیتر بەڵگەی تر ناهێنمەوە

because there is a ton of [it] --

چونکە یەک تەن بەڵگەی تر هەیە.

some epidemiological studies in animal models

چەند توێژینەوەیەکی تایبەت بە درمناسی کە لەسەر ئاژەڵ ئەنجام دراون

have suggested that there might be an increased risk of dementia

پێشبینی بەرزبوونەوەی مەترسی خەڵەفان دەکەن

with sustained exposure to air pollutants.

دەرەنجامی بەرکەوتنی بەردەوامی ماددە پیسکەرەکان

So, almost everybody is exposed to air pollution.

بە گشتی هەمووان رووبەڕووی پیسبوونی هەوا دەبنەوە.

Whether you live in a rural area or an urban area,

ئەگەر لە لادێدا بژیت یان لە شاردا،

whether you live in a high-income country or a low-income country,

لە وڵاتێکی داهات بەرزدا یان لە وڵاتێکی داهات نزمدا بژیت

everybody's brains, including yours,

مێشکی هەمووان لە مەترسیدایە،

are at risk.

بە تۆشەوە.

As a medical doctor,

وەکو پزیشکێك

I have been dedicating the last more than 20 years now

زیاتر لە ٢٠ ساڵی ژیانی پیشەیی خۆمم

of my professional life

تەرخانکردووە تاوەکو

to raise awareness about public health issues,

هۆشیاری بڵاو بکەمەوە دەربارەی کێشەکانی تەندروستی گشتی،

public health risks,

مەترسییەکانی تەندروستی گشتی

at the World Health Organization,

لە رێکخراوی تەندروستی جیهانی،

and I know that the knowledge is there and the solutions as well.

و دەزانم زانستەکە لە بەردەستماندایە، هەروەها چارەسەرەکەشی.

Sure, some places are more polluted than others,

بە دڵنیاییەوە، هەندێک شوێن پیسترن لە ئەوانیتر.

but this a global issue,

بەڵام ئەمە کێشەیەکی جیهانییە!

and no individual, no city, no group, no country, no region

کە هیچ تاکێك، هیچ شارێك، هیچ گروپێک، هیچ وڵاتێک

will be able to solve it alone.

ناتوانێت بە تەنها چارەسەری بکات.

We need very strong commitments and very strong action by everyone:

پیویستمان بە پابەندبوونی جدی و کردەوەی جدی هەموو لایەکە:

civil society,

کۆمەڵگەی مەدەنی،

private sector,

کەرتی تایبەت،

even individuals.

تەنانەت خودی تاکەکانیش.

We all have a role to play.

هەموو ئەرکێکمان لەسەرشانە.

Yes, we need to influence the way we consume,

بەڵێ، پێویستمان بە چاکسازییە لە شێوازی بەکاربردندا،

the way we commute,

شێوازی هاتوچۆمان،

the way we use our energy.

و شێوازی بەکارهێنانی وزە.

And the good thing is that all of those solutions are available.

و هەواڵە باشەکە ئەوەیە کە چارەسەری هەموو ئەمانەمان لایە.

The question is, if we postpone action by one day,

بەڵام ئەگەر ئەم کردەوانە بۆ یەک رۆژ دوا بخەین،

there might be thousands of lives that we will lose,

لەوانەیە هەزارەها گیان لە دەست بدەین

but if we postpone it by one year,

بەڵام ئەگەر بۆ ساڵێك دوای بخەین،

we might be losing again seven million.

لەوانەیە دووبارە ٧ میلیۆن گیانی تر لە دەست بدەین.

So every policy maker, every politician,

بۆیە پێویستە هەموو سیاسەتمەدارێك

needs to be aware of the consequences on human health

وشیار بێت لە دەرەنجامەکانی تەندروستی هاوڵاتیان

of postponing their decisions.

لە ئەگەری دواخستنی بڕیارەکانیدا.

In fact,

لە راستیدا،

this is not the first time in history

ئەمە یەکەمجار نییە لە مێژوودا کە

that we are confronted with the risks of this invisible killer.

رووبەڕووی ئەم بکوژە نادیارە ببینەوە.

This was London in 1952,

ئەمە لەندەنە لە ساڵی ١٩٥٢.

and as was done in London in the '50s and the '60s,

هەروەک چۆن لە ساڵانی پەنجاکان و شەستەکاندا روویداوە،

governments and cities,

حکومەتەکان و شارەکان پێویستە

they need to take urgent action to stop the terrible impact of air pollution.

کاری بەپەلە ئەنجام بدەن بۆ وەستاندنی کاریگەرە خراپەکانی پیس بوونی هەوا.

Every politician must know that delaying what they call the tough actions,

سیاسەتمەداران دەبێت بزانن دواخستنی ئەو کارانەی بە بڕیاری سەختی دادەنێن

like reducing traffic in cities or investing in public transport

وەکو: کەم کردنەوەی ترافیک لە شارەکاندا، یان وەبەرهێنان لە گواستنەوە گشتییەکاندا،

and engaging in promoting cycling in cities,

یان برەوپێدان بە پاسکیلسواری لە شارەکاندا،

investing in renewable energy,

وەبەرهێنان لە وزەی نوێ،

promoting cleaner energy for cooking, cooling

پەرەپێدان بە وزەی پاکتر بۆ چێشتلێنان و ساردکردنەوە،

and transportation and heating

هاتووچۆ و گەرمکردنەوە.

are solutions that are very smart,

ئەمانە هەموو چارەسەری ژیرانەن

because, in fact, they reduce emissions,

چونکە دەردان کەم دەکەنەوە،

و جۆریتی هەوا باشتر دەکەن کە هاوشان بێت لەگەڵ پێوانەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی

they improve air quality in line with WHO standards,

which are the standards that will protect ourselves.

و هەر ئەم پێوانانەش ژیانمان دەپارێزن.

So in fact, all politicians that we need these very strong political commitments

هەر بۆیە پێویستمان بە پابەندبوون و راسپاردنی توندی سیاسی

and political will from,

سەرجەم سیاسەتمەدارانە.

but [we need] all of them now.

بەڵام بۆ ئێستا پێویستمانە.

Those who fail, who postpone action,

ئەوانەی کە نایکەن، یان کارەکان دوادەخەن،

they have been requested even to defend their position in court.

بانگکراون لە لایەن دادگاوە تاکو بەرگری لە پێگەکانیان بکەن.

And from now on,

بۆیە لە ئێستا بەدواوە،

no politician will be able to say, "I didn't know."

هیچ سیاسەتمەدارێک ناتوانێت بڵێت: نەمزانی.

So the question here is:

لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە:

How many lives,

ئامادەی چەند لە دەستدانی گیانی ترین؟

loss of quality of life

لە دەستدانی ژیانێکی باش،

and losing our brain power

و لەدەستدانی توانایی مێشکیمان،

are we ready to accept?

ئامادەین ئەمانە قبوڵ بکەین؟

If the answer is "none,"

ئەگەر وەڵامەکە نەخێرە

I will request that you,

ئەوا من داواتان لێ دەکەم

while our brains are still functioning, while we are still intelligent,

تاکو مێشکمان لەسەر خۆیەتی، و هێشتا زیرەکین،

please exercise your right, put pressure on your politicians

تکایە داوای مافەکانتان بکەن، گوشار بخەنە سەر بەرپرسەکان

and make sure that they take action to stop the sources of air pollution.

دڵنیابنەوە لەوەی کاردەکەن بۆ وەستاندنی سەرچاوەکانی پیس بوونی هەوا.

This is the first thing we need to do to protect yourself

ئەمە گرنگترین شتە بیکەین بۆ پاراستنی خۆمان

and to protect our beautiful brain.

و پاراستنی مێشکە جوانەکەمان.

Thank you very much.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)