The secret to scientific discoveries? Making mistakes | Phil Plait

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

Now, people have a lot of misconceptions about science --

ئێستا، خەڵک هەڵەتێگەشتنی زۆریان هەیە دەربارەی زانست --

about how it works and what it is.

دەربارەی ئەوەی چۆن کاردەکات، و چییە.

A big one is that science is just a big old pile of facts.

هەڵەتێگەشتنێکی گەورە ئەوەیە زانست کۆمەڵێک ڕاستی کۆنی کەڵەکەبووە.

But that's not true -- that's not even the goal of science.

بەڵام ئەوە ڕاست نییە -- ئەوە تەنانەت ئامانجی زانستیش نییە.

Science is a process.

زانست پرۆسەیەکە.

It's a way of thinking.

ڕێگەی بیرکردنەوەیە.

Gathering facts is just a piece of it, but it's not the goal.

کۆکردنەوەی ڕاستییەکان تەنیا بەشێکێتی، بەڵام ئامانجەکە نییە.

The ultimate goal of science is to understand objective reality

ئامانجی سەرەکی زانست تێگەشتنە لە واقعی بابەتییانە

the best way we know how,

بە باشترین ڕێگا کە دەیزانین، و

and that's based on evidence.

ئەویش پشتبەستنە بە بەڵگە.

The problem here is that people are flawed.

کێشەکە ئەوەیە کە خەڵک کەموکوڕییان هەیە.

We can be fooled --

ئەکرێ هەڵبخەڵەتێنرێین --

we're really good at fooling ourselves.

زۆر باشین لە هەڵخەڵەتاندنی خۆماندا.

And so baked into this process is a way of minimizing our own bias.

بۆیە ئەوەی خراوەتە ئەم پرۆسەیەوە ڕێگایەکە بۆ کەمکردنەوەی لایەنگیریکردنی خۆمانە.

So sort of boiled down more than is probably useful,

بۆیە کەمکردنەوەی بەسوود ئەبێت،

here's how this works.

بەم شێوەیە کاردەکات.

If you want to do some science,

ئەگەر بتەوێت کاری زانستی بکەیت،

what you want to do is you want to observe something ...

ئەوەی ئەیکەیت پێویستە چاودێری شتێک بکەیت ..

say, "The sky is blue. Hey, I wonder why?"

بۆ نموونە، "ئاسمان شینە. هێی، ئەبێ بۆچی وابێت؟"

You question it.

گومانی لێئەکەیت.

The next thing you do is you come up with an idea that may explain it:

کاری دواتر کە ئەیکەیت ئەوەیە بیرۆکەیەک ئەهێنیت بۆ ڕوونکردنەوەی:

a hypothesis.

گریمانەیەک.

Well, you know what? Oceans are blue.

باشە ئەزانیت چی؟ زەریاکان شینن.

Maybe the sky is reflecting the colors from the ocean.

لەوانەیە ئاسمان ڕەنگەکانی زەریا بداتەوە.

Great, but now you have to test it

زۆرباشە، بەڵام ئێستا ئەبێت تاقی بکەیتەوە

so you predict what that might mean.

بۆیە پێشبینی ئەکەیت کە لەوانەیە ئەوە واتای چیبێت.

Your prediction would be,

پێشبینییەکەت ئەوە ئەبێت،

"Well, if the sky is reflecting the ocean color,

"باشە، ئەگەر ئاسمان ڕەنگی زەریا باتەوە،

it will be bluer on the coasts

کەناراوەکان شینتر ئەبن

than it will be in the middle of the country."

وەک لە ناوەڕاستی وڵاتەکە."

OK, that's fair enough,

باشە، ئەوە ڕێیتێئەچێت،

but you've got to test that prediction

بەڵام ئەبێت ئەو پێشبینییە تاقی بکەیتەوە

so you get on a plane, you leave Denver on a nice gray day,

بۆیە سوار فڕۆکەیەک ئەبیت، لە ڕۆژێکی خۆشدا لە دێنڤەر ئەچیتە دەر،

you fly to LA, you look up and the sky is gloriously blue.

ئەچیت بۆ لۆس ئانجلس، سەیری ئاسمان ئەکەیت و ئاسمان شینە.

Hooray, your thesis is proven.

هێی، بیردۆزەکەت سەلمێنرا.

But is it really? No.

بەڵام بەڕاست وایە؟ نەخێرە.

You've made one observation.

یەک سەرنجدانت کردووە.

You need to think about your hypothesis, think about how to test it

پێویستە بیر لە گریمانەکەت بکەیتەوە، بیر لەوە بکەرەوە چۆن تاقیبکەیتەوە و

and do more than just one.

زیاتر لە جارێک بیکە.

Maybe you could go to a different part of the country

لەوانەیە بتوانیت بچیت بۆ بەشێکی جیاوازی وڵاتەکە

or a different part of the year

یان بەشێکی تری ساڵەکە و

and see what the weather's like then.

بزانیت ئەوکاتە کەشەکەی چۆنە.

Another good idea is to talk to other people.

بیرۆکەیەکی تری باش قسە لەگەڵ خەڵک بکەیت.

They have different ideas, different perspectives,

بیرۆکەی جیاوازیان هەیە، تێڕوانینی جیاواز، و

and they can help you.

ئەتوانن یارمەتیت بەن.

This is what we call peer review.

بەمە ئەڵێین پیاچوونەوەی هاوپیشە.

And in fact that will probably also save you a lot of money and a lot of time,

ڕاستییەکەشی لەوانەیە پارە و کاتێکی زۆرت بۆ بگەڕێنێتەوە،

flying coast-to-coast just to check the weather.

لەگەڵ تێچوونی فڕین لە کەنارئاوەوە بۆ کەنارئاو بۆ بینینی کەشەکە.

Now, what happens if your hypothesis does a decent job but not a perfect job?

باشە، چی ڕووئەیات ئەگەر گریمانەکەت کارێکی باش بکات بەڵام بێ کەموکوڕی نەبێت؟

Well, that's OK,

ئەوەش باشە،

because what you can do is you can modify it a little bit

چونکە ئەوەی پێت ئەکرێت ئەوەیە گۆڕانکارییەکی کەمی بەسەردا بێنیت و

and then go through this whole process again --

ئینجا بەهەموو ئەم پرۆسەیەدا بچیتەوە --

make predictions, test them --

پێشبینی بکەیت، تاقیان بکەیتەوە -- و

and as you do that over and over again, you will hone this idea.

کاتێک دووبارە و دووبارە ئەوە ئەکەیتەوە بیرۆکەکە ئەهۆنیتەوە.

And if it gets good enough,

ئەگەر وەک پێویستیش باشبێت،

it may be accepted by the scientific community,

ئەکرێت لەلایەن کۆمەڵگای زانستییەوە قبوڵ بکرێت،

at least provisionally,

هیچ نەبێت بەشیوەیەکی سەرەتایی،

as a good explanation of what's going on,

وەک ڕوونکردنەوەیەکی باشی ئەوەی چی ئەگوزەرێت،

at least until a better idea

هیچ نەبێت هەتا بیرۆکەیەکی باشتر

or some contradictory evidence comes along.

یان بەڵگەیەکی دژ یەتە کایەوە.

Now, part of this process is admitting when you're wrong.

بەشێکی ئەم پرۆسەیە دانپێدانانێتی کاتێک هەڵەیت.

And that can be really, really hard.

ئەوەش ئەکرێت زۆر زۆر قورس بێت.

Science has its strengths and weaknesses

زانست خاڵی بەهێز و لاوازی خۆی هەیە و

and they depend on this.

پشت ئەبەستێت بەمە.

One of the strengths of science is that it's done by people,

یەکێک لە خاڵە بەهێزەکانی زانست ئەوەیە لەلایەن خەڵکەوە ئەکرێت، و

and it's proven itself to do a really good job.

خۆی سەلماندووە کە بەڕاستی کارێکی باش ئەکات.

We understand the universe pretty well because of science.

بەهۆی زانستەوە زۆر باش لە گەردوون تێئەگەین.

One of science's weaknesses is that it's done by people,

یەکێک لە خاڵە لاوازەکانی زانست ئەوەیە لەلایەن مرۆڤەوەیە، و

and we bring a lot of baggage along with us when we investigate things.

زۆر بار لەگەڵ خۆمان ئەهێنین کاتێک لە شتەکان ئەکۆڵینەوە.

We are egotistical,

لەخۆمان ڕازین،

we are stubborn, we're superstitious,

کەلەڕەقین، باوەڕ بە شتی خورافی ئەکەین،

we're tribal, we're humans --

سەر بە نەتەوەیەکین، ئێمە مرۆڤین --

these are all human traits and scientists are humans.

ئەمانە هەمووی خەسڵەتی مرۆڤن و زاناکانیش مرۆڤن.

And so we have to be aware of that when we're studying science

بۆیە ئەبێ ئاگاداری ئەوە بین کاتێک زانست ئەخوێنین و

and when we're trying to develop our theses.

کاتێک ئەمانەوێ پەرە بە تێزێک بەین.

But part of this whole thing,

بەڵام بەشێکی هەموو ئەمە،

part of this scientific process,

بەشێکی ئەم پرۆسە زانستییە،

part of the scientific method,

بەشێک لە میتۆدی زانستی،

is admitting when you're wrong.

دانپێدانانە کاتێک هەڵەیت.

I know, I've been there.

ئەزانم، خۆشم لەویا بووم.

Many years ago I was working on Hubble Space Telescope,

چەند ساڵێک لەمەوبەر کارم لەسەر تەلەسکۆبی ئاسمانی هەبڵ ئەکرد، و

and a scientist I worked with came to me with some data,

زانایەک کە کارم لەگەڵ ئەکرد بە هەندێک زانیارییەوە هات، و

and he said, "I think there may be a picture

وتی،"پێموابێت وێنەیەک هەیە لەم زانیارییەدا

of a planet orbiting another star in this data."

هی هەسارەیەک کە ئەخولێتەوە بە چواردەوری ئەستێرەیەکی تردا."

We had not had any pictures taken of planets orbiting other stars yet,

هێشتا هیچ وێنەیەکمان نەبوو هی هەسارەکانی تر بە چواردەوری ئەستێرەی تردا بسوڕێنەوە،

so if this were true,

بۆیە ئەگەر ئەمە ڕاستبوایە،

then this would be the first one

ئەبوو بە یەکەم دانە، و

and we would be the ones who found it.

ئێمەش ئەبووین بە دۆزەرەوەکانی.

That's a big deal.

ئەوە کارێکی گەورەیە.

I was very excited,

زۆر بەپەرۆش بووم بۆی،

so I just dug right into this data.

بۆیە لە زانیارییەکەم کۆڵییەوە.

I spent a long time trying to figure out if this thing were a planet or not.

کاتێکی زۆرم بەسەر برد هەتا بزانم ئایا ئەم شتە هەسارەیە یان نا.

The problem is planets are faint and stars are bright,

کێشەکە ئەوەیە هەسارەکان ناڕوونن و ئەستێرەکانیش ڕووناکن،

so trying to get the signal out of this data

بۆیە هەوڵدان بۆ دەرهێنانی ئاماژەکە لەم زانیارییە

was like trying to hear a whisper in a heavy metal concert --

وەک ئەوە وابوو گوێت لە چپە بێت لە کۆنسێرتێکی مێتاڵی قورسدا --

it was really hard.

بەڕاستی قوورس بوو.

I tried everything I could,

هەموو ئەوەم تاقیکردەوە کە ئەمتوانی،

but after a month of working on this,

بەڵام دوای مانگێک لە کارکردن لەسەر ئەمە،

I came to a realization ... couldn't do it.

گەشتم بەو درککردنەی... پێمنەئەکرا.

I had to give up.

ئەبوو کۆڵبەم.

And I had to tell this other scientist,

ئەشبوو بەم زانایەی تر بڵێم،

"The data's too messy.

"داتاکە زۆر شێواوە.

We can't say whether this is a planet or not."

ناتوانین بڵێین ئایا ئەمە هەسارەیە یان نا."

And that was hard.

ئەوەش قورس بوو.

Then later on we got follow-up observations with Hubble,

ئینجا دواتر تێڕوانینی ترمان بەدەستگەشت بە تەلەسکۆبی هەبڵ، و

and it showed that it wasn't a planet.

نیشانی یا کە هەسارە نەبووە.

It was a background star or galaxy, something like that.

ئەستێرەیەک بووە لەپشتەوە یان گەلەئەستێرە، شتێکی لەو بابەتە.

Well, not to get too technical, but that sucked.

زۆر تەکنیکی نەبین، بەڵام زۆر ناخۆش بوو.

(Laughter)

(پێکەنین)

I was really unhappy about this.

زۆر بێتاقەت بووم بەمە.

But that's part of it.

بەڵام ئەوە بەشێکی بوو.

You have to say, "Look, you know, we can't do this with the data we have."

پێویستە بڵێیت، "سەیرکە، ئەزانیت، ناتوانین بەم داتایەی هەمانە ئەوە بکەین."

And then I had to face up to the fact

ئینجا ئەبوو ڕووبەڕووی ڕاستییەکەش ببینەوە

that even the follow-up data showed we were wrong.

تەنانەت داتاکەی دواتریش نیشانی یا کە هەڵەبووین.

Emotionally I was pretty unhappy.

لەڕووی هەستەوە بێتاقەت بووم.

But if a scientist is doing their job correctly,

بەڵام ئەگەر زانایەک کارەکەی بە ڕاستی بکات،

being wrong is not so bad

ڕاست بوون هێندە خراپ نییە

because that means there's still more stuff out there --

چونکە واتای ئەوەیە کە هێشتا شتی تر ماوە --

more things to figure out.

شتی تر بیدۆزیتەوە.

Scientists don't love being wrong but we love puzzles,

زاناکان حەزناکەن هەڵەبن بەڵام حەزمان لە مەتەڵە، و

and the universe is the biggest puzzle of them all.

گەردوونیش گەورەترین مەتەڵە بۆمان.

Now having said that,

ئێستا بە وتنی ئەوە،

if you have a piece and it doesn't fit no matter how you move it,

ئەگەر پارچەیەک هەبێت و نەگونجێت هەرچۆنێک بیجوڵێنیت،

jamming it in harder isn't going to help.

بەزۆر لکاندنی هیچ سوودێکی نابێت.

There's going to be a time when you have to let go of your idea

کاتی وا یەتە پێشەوە ناچاریت دەستبەرداری بیرۆکەکەت بیت

if you want to understand the bigger picture.

ئەگەر بتەوێت لە وێنە گەورەترەکە تێبگەیت.

The price of doing science is admitting when you're wrong,

باجی بەجێهێنانی زانست دانپێدانانە کاتێک هەڵە ئەکەیت،

but the payoff is the best there is:

بەڵام دەستکەوتەکە باشترینە:

knowledge and understanding.

تێگەشتن و زانین.

And I can give you a thousand examples of this in science,

ئەشتوانم هەزار نموونەی ئەمەتان بەمێ لە زانستدا،

but there's one I really like.

بەڵام یەک دانەیانم زۆر بەدڵە.

It has to do with astronomy,

پەیوەندی بە ئەستێرەناسییەوە هەیە، و

and it was a question that had been plaguing astronomers

پرسیارێک بوو کە بووبوو بە مەراق بۆ ئەستێرەناسان

literally for centuries.

بۆ چەندین سەدە.

When you look at the Sun, it seems special.

کاتێک سەیری خۆر ئەکەیت، لەوە ئەچێ تایبەت بێت.

It is the brightest object in the sky,

ڕووناکترین شتە لە ئاسماندا،

but having studied astronomy, physics, chemistry, thermodynamics for centuries,

بەڵام بە خوێندنی ئەستێرەناسی، فیزیا، کیمیا، جوڵەی گەرمی بۆ چەندین سەدە،

we learned something very important about it.

شتێکی زۆر گرنگ فێربووین دەربارەی.

It's not that special.

هێندە تایبەت نییە.

It's a star just like millions of other stars.

ئەستێرەیەکە وەک چەند ملیۆن ئەستێرەیەکی تر.

But that raises an interesting question.

بەڵام ئەوە پرسیارێکی گرنگ ئەهێنێتە پێشەوە.

If the Sun is a star

ئەگەر خۆر ئەستێرە بێت و

and the Sun has planets,

خۆر هەسارەی هەبێت،

do these other stars have planets?

ئایا ئەم ئەستێرانەی تریش هەسارەیان هەیە؟

Well, like I said with my own failure in the "planet" I was looking for,

وەک باسمکردن لە شکستهێنانەکەی خۆم لە دۆزینەوەی هەسارەکە،

finding them is super hard,

دۆزینەوەیان زۆر قورسە،

but scientists tend to be pretty clever people

بەڵام زاناکان کەسانێکی زیرەکن و

and they used a lot of different techniques

تەکنیکی هەمەجۆریان بەکارهێناوە و

and started observing stars.

دەستیانکردووە بە سەیرکردنی ئەستێرەکان.

And over the decades

بەدرێژایی دەیەکانیش

they started finding some things that were pretty interesting,

دەستیانکردووە بە دۆزینەوەی هەندێک شت کە سەرنجڕاکێش بوون،

right on the thin, hairy edge of what they were able to detect.

ڕێک لە لێوارە باریکەکەی ئەوەی توانییان بیدۆزنەوە.

But time and again, it was shown to be wrong.

بەڵام جارێکی تر نیشاندرا کە هەڵەیە.

That all changed in 1991.

هەموو ئەوە ساڵی ١٩٩١ گۆڕڕا.

A couple of astronomers --

دوو ئەستێرەناس --

Alexander Lyne -- Andrew Lyne, pardon me --

ئەلێکساندەر لاین -- ببوورن، ئەندریو لاین -- و

and Matthew Bailes,

ماتیو بەیڵس،

had a huge announcement.

ڕاگەیاندنێکی گەورەیان هەبوو.

They had found a planet orbiting another star.

هەسارەیەکیان دۆزییەوە کە دەخولایەوە بەدەوری ئەستێرەیەکدا.

And not just any star, but a pulsar,

ئەستێرەیەکی ئاساییش نا، بەڵکو ئەستێرەیەکی تیشکدەر، و

and this is the remnant of a star that has previously exploded.

ئەمەش پاشماوەی ئەستێرەیەکە کە پێشتر تەقیوەتەوە.

It's blasting out radiation.

تیشک دەرئەیات.

This is the last place in the universe you would expect to find a planet,

ئەمە دوایین شوێنە لە گەردووندا چاوەڕێبکەیت هەسارەی لێبدۆزیتەوە،

but they had very methodically looked at this pulsar,

بەڵام بەشێوەیەکی تەواو جوان سەیری ئەم ئەستێرەیەیان کرد، و

and they detected the gravitational tug of this planet as it orbited the pulsar.

بینییان ئەم هەسارەیە هێزی تاودانی هەیە کاتێک بەچواردەوری ئەستێرەکەیا ئەسوڕایەوە.

It looked really good.

بەڕاستی لە باش ئەچوو.

The first planet orbiting another star had been found ...

یەکەمین هەسارە بەچواردەوری ئەستێرەیەکی تردا بسوڕێتەوە دۆزرایەوە...

except not so much.

جگە لەوەی وانەبوو.

(Laughter)

(پێکەنین)

After they made the announcement,

دوای ئەوەی ڕاگەیاندنەکەیان کرد،

a bunch of other astronomers commented on it,

چەند ئەستێرەناسێکی تر تانەیان لەسەردا، و

and so they went back and looked at their data

بۆیە ڕۆشتنەوە و سەیری داتاکەیان کرد و

and realized they had made a very embarrassing mistake.

درکیان بەوەکرد هەڵەیەکی زۆر ئابڕووبەریان کردووە.

They had not accounted for some very subtle characteristics

چەند خەسڵەتێکی زۆر بچووکییان هەژمارنەکردبوو

of the Earth's motion around the Sun,

دەربارەی سوڕانەوەی زەوی بە چواردەوری خۆردا،

which affected how they measured this planet going around the pulsar.

ئەوەش کاریکردبووە سەر پێوانەییان بۆ ئەم هەسارەیە.

And it turns out that when they did account for it correctly,

دەرچوو کاتێک بە درووستی هەژماری ئەکەن،

poof -- their planet disappeared.

پووف -- هەسارەکەیان دیارنەما.

It wasn't real.

هەر بوونی نەبووە.

So Andrew Lyne had a very formidable task.

بۆیە ئەندریو لاین کارێکی قورسی هەبوو.

He had to admit this.

ئەبوو دان بەمەیا بنێ.

So in 1992 at the American Astronomical Society meeting,

بۆیە ساڵی ١٩٩٢ لە دیداری کۆمەڵگای ئەستێرەناسانی ئەمریکادا

which is one of the largest gatherings of astronomers on the planet,

کە یەکێکە لە گەورەترین کۆبوونەوەکانی ئەستێرەناسەکان لە جیهاندا،

he stood up and announced that he had made a mistake

هەستا و ڕایگەیاند کە هەڵەیەکی گەورەی کردووە و

and that the planet did not exist.

ئەو هەسارەیە بوونی نەبووە.

And what happened next --

ئەوەشی دواتر ڕوویدا --

oh, I love this --

ئاه، ئەمەم بەدڵە --

what happened next was wonderful.

ئەوەی ڕوویدا زۆر سەرنجڕاکێش بوو.

He got an ovation.

هەستان و چەپڵەیان بۆلێدا.

The astronomers weren't angry at him;

ئەستێرەناسەکان لێی تووڕە نەبوون؛

they didn't want to chastise him.

نەیانئەویست سەرزەنشتی بکەن.

They praised him for his honesty and his integrity.

ستایشیان کرد بۆ ڕاستگۆیی و لەخۆبووردەییەکەی.

I love that!

ئەوەم بەدڵە!

Scientists are people.

زاناکانیش مرۆڤن.

(Laughter)

(پێکەنین)

And it gets better!

باشتریش ئەبێت!

(Laughter)

(پێکەنین)

Lyne steps off the podium.

لاین لەسەر سەکۆکە لاچوو.

The next guy to come up is a man named Aleksander Wolszczan

کەسی دواتر کە یەتە سەرەوە پیاوێکە بەناوی ئەلێکساندەر ۆڵسزان،

He takes the microphone and says,

مایکرۆفۆنەکە هەڵدەگرێت و ئەڵێت،

"Yeah, so Lyne's team didn't find a pulsar planet,

"بەڵێ، تیمەکەی لاین هەسارەیەکیان نەدۆزییەوە،

but my team found not just one

بەڵام تیمەکەی من نەک تەنیا دانەیەک

but two planets orbiting a different pulsar.

بەڵکو دوو هەسارەیان دۆزییەوە بە چواردەوری ئەستێرەیەکدا.

We knew about the problem that Lyne had,

ئاگاداری ئەو کێشەیەبووین کە لاین هەیبوو،

we checked for it, and yeah, ours are real."

لەبەرچاومان گرت، و بەڵێ هی ئێمە ڕاستییە."

And it turns out he was right.

دەریشچوو کە ڕاستە.

And in fact, a few months later,

ڕاستییەکەشی، چەند مانگێک دواتر،

they found a third planet orbiting this pulsar

سێیەم هەسارەیان دۆزییەوە بەچواردەوری ئەم ئەستێرەیەوە و

and it was the first exoplanet system ever found --

یەکەمین کۆمەڵە هەسارەبوو کە بدۆزرێتەوە --

what we call alien worlds -- exoplanets.

ئەوەی پێی ئەلێین جیهانی دەرەوە -- هەسارەکانی دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر.

That to me is just wonderful.

ئەوە بۆ من زۆر سەرسوڕهێنەرە.

At that point the floodgates were opened.

لەو ساتەوە دەرگاکان کرانەوە.

In 1995 a planet was found around a star more like the Sun,

ساڵی ١٩٩٥ هەسارەیەک دۆزرایەوە بە چواردەوری ئەستێرەیەکەوە کە زیاتر لەخۆر دەچوو، و

and then we found another and another.

ئینجا هی تر و هی ترمان دۆزییەوە.

This is an image of an actual planet orbiting an actual star.

ئەمە وێنەی هەسارەیەکی ڕاستەقینەیە کە ئەسوڕێتەوە بە چواردەوری ئەستێرەیەکی ڕاستیدا.

We kept getting better at it.

هەتا دەهات باشتر دەبووین تیایدا.

We started finding them by the bucketload.

وایلێهات بە سەتڵ دەماندۆزییەوە.

We started finding thousands of them.

هەزارەهای ترمان دۆزییەوە.

We built observatories specifically designed to look for them.

ڕوانگەمان دامەزراند کە بەتایبەتی بۆ سەیرکردنی ئەوانە درووستکرابوون.

And now we know of thousands of them.

ئێستاش ئاگاداری هەزارەها لەو هەسارانەین.

We even know of planetary systems.

تەنانەت ئاگاداری کۆمەڵە هەسارەشین.

That is actual data, animated, showing four planets orbiting another star.

ئەمە داتایەکی ڕاستەقینەی دروستکراوەیە چوار هەسارە بەچواردەوری ئەستێرەیەکدا.

This is incredible. Think about that.

ئەوە سەرسوڕهێنەرە. بیر لەوە بکەنەوە.

For all of human history,

بەدرێژایی مێژووی مرۆڤ،

you could count all the known planets in the universe on two hands --

دەتتوانی هەموو ئەستێرە ناسراوەکانی گەردوون بژمێریت لەسەر دوو دەست --

nine -- eight?

نۆ -- هەشت؟

Nine? Eight -- eight.

نۆ؟ هەشت -- هەشت.

(Laughter)

(پێکەنین)

Eh.

ئێ.

(Laughter)

(پێکەنین)

But now we know they're everywhere.

بەڵام ئێستا ئەزانین لەشوێنی تریشن.

Every star --

هەموو ئەستێرەیەک --

for every star you see in the sky there could be three, five, ten planets.

بۆ هەر ئەستێرەیەک کە ئەیبینن لە ئاسماندا ئەکرێت، سێ، پێنج، دە هەسارە هەبێت.

The sky is filled with them.

ئاسمان پڕە لەوانە.

We think that planets may outnumber stars in the galaxy.

پێمان وایە هەسارەکان ژمارەیان زیاترە لە ئەستێرەکانی گەلەئەستێرەکە.

This is a profound statement,

ئەمە لێدوانێکی زۆر گرنگە، و

and it was made because of science.

بەهۆی زانستەوە هاتەدی.

And it wasn't made just because of science and the observatories and the data;

تەنیا بەهۆی زانست و ڕووانگەکان و ئەو داتایەوە بنیات نەنرا؛

it was made because of the scientists who built the observatories,

بەهۆی زاناکانەوە بنیات نرا کە ڕوانگەکانیان درووستکرد،

who took the data,

کە داتاکەیان هێنا،

who made the mistakes and admitted them

کە هەڵەکانیان کرد و دانیان پیادانان و

and then let other scientists build on their mistakes

ئینجا هێشتیان زاناکانی تر لەسەر هەڵەکانیان بنیاتبنێنەوە

so that they could do what they do

بۆ ئەوەی بتوانن ئەوە بکەن کە ئەیکەن و

and figure out where our place is in the universe.

بتوانن بزانن شوێنی ئێمە لە گەردووندا لەکوێدایە.

That is how you find the truth.

بەو شێوەیە ڕاستییەکە ئەدۆزیتەوە.

Science is at its best when it dares to be human.

زانست لە باشترین دۆخیدایە کاتێک ئەوێرێت مرۆڤبێت.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause and cheers)

(چەپڵەلێدان)