The secret to scientific discoveries? Making mistakes | Phil Plait

Translator: Thi Le Reviewer: Ngoc Nguyen

Now, people have a lot of misconceptions about science --

Mọi người có nhiều quan niệm sai lầm về khoa học,

about how it works and what it is.

nó là gì và hoạt động như thế nào.

A big one is that science is just a big old pile of facts.

Một sai lầm nghiêm trọng

là khoa học chỉ là một đống các sự thật cũ rích.

But that's not true -- that's not even the goal of science.

Không đúng, điều đó còn chẳng phải là mục tiêu của khoa học.

Science is a process.

Khoa học là một quá trình. Là cách suy nghĩ.

It's a way of thinking.

Gathering facts is just a piece of it, but it's not the goal.

Thu thập luận chứng chỉ là một phần, chứ không phải là mục tiêu.

The ultimate goal of science is to understand objective reality

Mục tiêu cuối của khoa học là hiểu thực tế khách quan

the best way we know how,

theo cách tốt nhất dựa trên bằng chứng.

and that's based on evidence.

The problem here is that people are flawed.

Vấn đề ở đây là con người không hoàn hảo.

We can be fooled --

Ta có thể bị lừa,

we're really good at fooling ourselves.

ta rất giỏi việc lừa dối chính mình.

And so baked into this process is a way of minimizing our own bias.

Vì vậy, cần giảm tối đa sự thiên vị trong quá trình làm khoa học.

So sort of boiled down more than is probably useful,

Sẽ hữu ích khi tóm tắt lại,

here's how this works.

đây là cách nó hoạt động.

If you want to do some science,

Nếu bạn muốn làm khoa học,

what you want to do is you want to observe something ...

điều bạn cần làm là quan sát thứ gì đó...

say, "The sky is blue. Hey, I wonder why?"

ví dụ: "Bầu trời xanh. Tôi tự hỏi vì sao?"

You question it.

Bạn đặt câu hỏi.

The next thing you do is you come up with an idea that may explain it:

Tiếp theo, bạn đưa ra một lời giải thích khả dĩ cho nó,

a hypothesis.

đưa ra một giả thuyết.

Well, you know what? Oceans are blue.

Bạn biết gì không? Biển màu xanh.

Maybe the sky is reflecting the colors from the ocean.

Có lẽ bầu trời đang phản chiếu màu của biển.

Great, but now you have to test it

Tuyệt, giờ bạn phải kiểm chứng nó,

so you predict what that might mean.

bạn dự đoán nó có nghĩa là gì.

Your prediction would be,

Dự đoán của bạn có thể là:

"Well, if the sky is reflecting the ocean color,

"Chà, nếu bầu trời đang phản chiếu màu của biển,

it will be bluer on the coasts

ở bờ biển, nó sẽ xanh hơn khi ở trong đất liền."

than it will be in the middle of the country."

OK, that's fair enough,

Được, nó khá ổn,

but you've got to test that prediction

nhưng bạn phải kiểm chứng nó.

so you get on a plane, you leave Denver on a nice gray day,

Vì vậy, bạn lên máy bay rời Denver vào một ngày mây mù,

you fly to LA, you look up and the sky is gloriously blue.

bạn bay đến LA, nhìn lên và bầu trời có một màu xanh tuyệt đẹp.

Hooray, your thesis is proven.

Hoan hô, luận đề của bạn đã được chứng minh.

But is it really? No.

Nhưng có thật vậy không? Không.

You've made one observation.

Bạn mới quan sát một lần.

Bạn phải nghĩ về giả thuyết của mình,

You need to think about your hypothesis, think about how to test it

cách kiểm chứng nó và kiểm chứng nhiều hơn một lần.

and do more than just one.

Maybe you could go to a different part of the country

Bạn có thể đến một vùng khác,

hay quay lại vào một thời gian khác trong năm

or a different part of the year

and see what the weather's like then.

và xem lúc đó, bầu trời như thế nào.

Another good idea is to talk to other people.

Một cách làm khác là trò chuyện với người khác.

They have different ideas, different perspectives,

Họ có ý tưởng, cách nhìn khác, họ có thể giúp bạn.

and they can help you.

This is what we call peer review.

Ta gọi nó là bình duyệt.

Và thực tế, nó có thể sẽ giúp bạn tiết kiệm rất nhiều thời gian và tiền bạc,

And in fact that will probably also save you a lot of money and a lot of time,

không phải bay tới bay lui kiểm tra thời tiết.

flying coast-to-coast just to check the weather.

Now, what happens if your hypothesis does a decent job but not a perfect job?

Điều gì xảy ra nếu giả thuyết của bạn đúng nhưng không hoàn toàn chính xác?

Well, that's OK,

Tốt thôi,

because what you can do is you can modify it a little bit

vì bạn có thể sửa nó lại một chút

and then go through this whole process again --

và rồi thực hiện lại quá trình này một lần nữa,

make predictions, test them --

dự đoán, kiểm chứng.

and as you do that over and over again, you will hone this idea.

Khi bạn lặp đi lặp lại quá trình này, ý tưởng sẽ được cải thiện.

And if it gets good enough,

Khi đủ tốt,

it may be accepted by the scientific community,

nó có thể sẽ được cộng đồng khoa học chấp nhận,

at least provisionally,

tạm thời là vậy,

as a good explanation of what's going on,

như một lời giải thích hợp lí cho những điều đang xảy ra,

at least until a better idea

ít nhất là cho đến khi có một ý tưởng khác tốt hơn

or some contradictory evidence comes along.

hay đến khi tìm ra bằng chứng chứng minh là nó sai.

Now, part of this process is admitting when you're wrong.

Một phần của quá trình này là thừa nhận sai lầm.

And that can be really, really hard.

Và điều đó có thể rất khó khăn.

Science has its strengths and weaknesses

Khoa học có ưu điểm và nhược điểm

and they depend on this.

và nó phụ thuộc vào điều đó.

One of the strengths of science is that it's done by people,

Một ưu điểm của khoa học là con người thực hiện nó,

and it's proven itself to do a really good job.

và thực tế đã chứng minh là nó khá tốt.

We understand the universe pretty well because of science.

Nhờ khoa học, ta biết được rất nhiều điều về vũ trụ.

One of science's weaknesses is that it's done by people,

Một nhược điểm của khoa học là con người thực hiện nó,

and we bring a lot of baggage along with us when we investigate things.

và ta mang theo rất nhiều định kiến vào nghiên cứu.

We are egotistical,

Ta tự cao, ta cứng đầu, mê tín,

we are stubborn, we're superstitious,

we're tribal, we're humans --

ta tư duy theo kiểu bộ lạc, ta là con người

these are all human traits and scientists are humans.

đây là những đặc điểm của con người và nhà khoa học là con người.

And so we have to be aware of that when we're studying science

Vì vậy, ta phải nhận thức được điều này khi nghiên cứu khoa học

and when we're trying to develop our theses.

và khi xây dựng luận đề.

But part of this whole thing,

Nhưng một phần của quá trình này,

part of this scientific process,

một phần của quá trình nghiên cứu khoa học,

part of the scientific method,

một phần của phương pháp nghiên cứu,

is admitting when you're wrong.

là thừa nhận sai lầm.

I know, I've been there.

Tôi biết, tôi cũng từng như vậy.

Nhiều năm trước, khi làm việc trên Kính viễn vọng không gian Hubble,

Many years ago I was working on Hubble Space Telescope,

and a scientist I worked with came to me with some data,

và một đồng sự mang một số dữ liệu đến cho tôi xem,

and he said, "I think there may be a picture

và anh ấy nói: "Tôi nghĩ có thể có

một bức ảnh của một hành tinh xoay quanh một ngôi sao

of a planet orbiting another star in this data."

trong dữ liệu này."

We had not had any pictures taken of planets orbiting other stars yet,

Ta chưa có bức ảnh nào của hành tinh xoay quanh ngôi sao khác,

so if this were true,

nên nếu điều này là đúng, nó sẽ là bức hình đầu tiên

then this would be the first one

and we would be the ones who found it.

và chúng tôi sẽ là những người tìm ra nó.

That's a big deal.

Điều này có ý nghĩa rất lớn.

I was very excited,

Tôi đã rất phấn khích.

so I just dug right into this data.

Vì vậy, tôi lao ngay vào phân tích đống dữ liệu này.

I spent a long time trying to figure out if this thing were a planet or not.

Tôi đã mất rất nhiều thời gian để xác định liệu đây có phải là một hành tinh không.

The problem is planets are faint and stars are bright,

Vấn đề ở đây là hành tinh thì mờ còn ngôi sao thì sáng,

so trying to get the signal out of this data

nên để tìm được tín hiệu trong đống dữ liệu này

was like trying to hear a whisper in a heavy metal concert --

giống như cố nghe một tiếng thì thầm tại một buổi nhạc rock.

it was really hard.

Thật sự rất khó.

I tried everything I could,

Tôi đã làm mọi cách,

but after a month of working on this,

nhưng sau một tháng,

I came to a realization ... couldn't do it.

tôi nhận ra là mình không thể làm được.

I had to give up.

Tôi phải từ bỏ.

And I had to tell this other scientist,

Và tôi phải nói với nhà khoa học đó:

"The data's too messy.

"Dữ liệu quá lộn xộn.

We can't say whether this is a planet or not."

Ta không thể khẳng định liệu nó có phải là hành tinh không."

And that was hard.

Thật khó để làm vậy.

Then later on we got follow-up observations with Hubble,

Sau đó, những người khác dùng kính Hubble quan sát nó,

và dữ liệu lần này cho thấy nó không phải chỉ có một hành tinh.

and it showed that it wasn't a planet.

It was a background star or galaxy, something like that.

Đó là hình ảnh của rất nhiều ngôi sao, hay thiên hà, đại loại là vậy.

Không cần phải đi sâu quá vào chuyên môn,

Well, not to get too technical, but that sucked.

nhưng chết tiệt.

(Laughter)

(Tiếng cười)

I was really unhappy about this.

Tôi đã rất khó chịu vì điều này.

Nhưng nó là một phần của nghiên cứu khoa học.

But that's part of it.

Bạn phải thừa nhận là:

You have to say, "Look, you know, we can't do this with the data we have."

"Ta không thể làm điều đó với những dữ liệu mình có."

Và rồi tôi phải đối mặt với sự thật

And then I had to face up to the fact

là dữ liệu sau đó cũng cho thấy là chúng tôi đã sai.

that even the follow-up data showed we were wrong.

Emotionally I was pretty unhappy.

Về mặt cảm xúc, tôi đã khá thất vọng.

But if a scientist is doing their job correctly,

Nhưng khi một nhà khoa học làm đúng chức trách của mình,

being wrong is not so bad

sai lầm cũng không có gì đáng buồn,

vì nó có nghĩa là vẫn còn nhiều thứ ngoài kia,

because that means there's still more stuff out there --

more things to figure out.

nhiều thứ để nghiên cứu hơn.

Scientists don't love being wrong but we love puzzles,

Các nhà khoa học không muốn mắc sai lầm nhưng chúng tôi thích những điều bí ẩn,

and the universe is the biggest puzzle of them all.

và vũ trụ chính là bí ẩn lớn nhất.

Now having said that,

Tuy nhiên, khi có một mảnh ghép,

if you have a piece and it doesn't fit no matter how you move it,

bạn xoay trở mọi hướng nhưng nó vẫn không khớp,

jamming it in harder isn't going to help.

dùng sức nhiều hơn nữa cũng chẳng ích gì.

There's going to be a time when you have to let go of your idea

Lúc đó, bạn phải bỏ ý tưởng đó đi

if you want to understand the bigger picture.

nếu bạn muốn có được cái nhìn bao quát hơn.

The price of doing science is admitting when you're wrong,

Cái giá của việc làm khoa học là thừa nhận sai lầm,

but the payoff is the best there is:

nhưng phần thưởng là điều tuyệt nhất:

knowledge and understanding.

kiến thức và sự hiểu biết.

Tôi có thể nêu ra cả ngàn ví dụ như thế này trong khoa học,

And I can give you a thousand examples of this in science,

but there's one I really like.

nhưng có một ví dụ tôi rất thích.

It has to do with astronomy,

Nó liên quan đến thiên văn học,

and it was a question that had been plaguing astronomers

và trong hàng thế kỉ, nó là câu hỏi khiến các nhà thiên văn học khó chịu.

literally for centuries.

When you look at the Sun, it seems special.

Khi nhìn mặt trời, bạn thấy nó có vẻ đặc biệt,

nó là vật thể sáng nhất trên bầu trời,

It is the brightest object in the sky,

but having studied astronomy, physics, chemistry, thermodynamics for centuries,

nhưng qua nhiều thế kỉ nghiên cứu thiên văn, hoá học, nhiệt động học,

ta học được một điều quan trọng.

we learned something very important about it.

Nó cũng chẳng đặc biệt lắm.

It's not that special.

It's a star just like millions of other stars.

Nó chỉ là một ngôi sao như hàng triệu ngôi sao khác.

But that raises an interesting question.

Nhưng điều đó đặt ra một câu hỏi thú vị.

If the Sun is a star

Mặt trời là một ngôi sao và có các hành tinh quay quanh nó,

and the Sun has planets,

do these other stars have planets?

liệu những ngôi sao khác có hành tinh quay quanh không?

Well, like I said with my own failure in the "planet" I was looking for,

Như tôi đã kể trong câu chuyện của mình, "hành tinh" mà tôi tìm kiếm,

finding them is super hard,

tìm ra chúng là việc rất khó,

but scientists tend to be pretty clever people

nhưng các nhà khoa học thường là những người rất thông minh,

and they used a lot of different techniques

họ dùng nhiều kỹ thuật khác nhau quan sát những ngôi sao.

and started observing stars.

And over the decades

Vài thập kỉ trôi qua, họ bắt đầu khám phá những điều thú vị,

they started finding some things that were pretty interesting,

họ phát hiện ra ngay khi gần vứt bỏ ý tưởng đó.

right on the thin, hairy edge of what they were able to detect.

Nhưng họ đã sai hết lần này đến lần khác.

But time and again, it was shown to be wrong.

That all changed in 1991.

Năm 1991, mọi chuyện đều thay đổi.

A couple of astronomers --

Hai nhà thiên văn học,

Alexander Lyne -- Andrew Lyne, pardon me --

Alexander Lyne, xin lỗi, là Andrew Lyne,

and Matthew Bailes,

và Matthew Bailes,

had a huge announcement.

có một công bố quan trọng.

They had found a planet orbiting another star.

Họ tìm thấy một hành tinh xoay quanh một ngôi sao.

Và nó không chỉ là một ngôi sao thông thường

And not just any star, but a pulsar,

mà là một sao xung,

and this is the remnant of a star that has previously exploded.

và đây là phần tàn dư của một ngôi sao đã nổ tung trước đó.

It's blasting out radiation.

Nó phát ra nhiều bức xạ.

This is the last place in the universe you would expect to find a planet,

Đây là nơi cuối cùng trong vũ trụ bạn hy vọng tìm thấy một hành tinh,

nhưng họ đã quan sát sao xung này một cách rất khoa học,

but they had very methodically looked at this pulsar,

and they detected the gravitational tug of this planet as it orbited the pulsar.

phát hiện ra lực hấp dẫn của hành tinh này khi quay quanh sao xung.

It looked really good.

Mọi thứ trông rất tốt.

The first planet orbiting another star had been found ...

Lần đầu tiên tìm ra hành tinh quay quanh một ngôi sao khác

except not so much.

Ngoại trừ... không phải vậy.

(Tiếng cười)

(Laughter)

Sau khi đưa ra thông cáo,

After they made the announcement,

a bunch of other astronomers commented on it,

những nhà thiên văn học khác sẽ đưa ra nhận xét,

and so they went back and looked at their data

họ quay lại xem xét các dữ liệu

và nhận ra mình đã mắc một sai lầm đáng hổ thẹn.

and realized they had made a very embarrassing mistake.

They had not accounted for some very subtle characteristics

Họ đã bỏ sót những số liệu rất nhỏ

trong chuyển động của Trái đất quanh Mặt trời,

of the Earth's motion around the Sun,

which affected how they measured this planet going around the pulsar.

ảnh hưởng lên cách họ đo đạc hành tinh này khi nó quay quanh sao xung.

Và khi họ tính cả nó vào,

And it turns out that when they did account for it correctly,

poof -- their planet disappeared.

phụt, hành tinh của họ biến mất.

It wasn't real.

Nó không có thật.

So Andrew Lyne had a very formidable task.

Nên Andrew Lyne có một công việc khó khăn.

He had to admit this.

Ông phải thừa nhận điều này.

So in 1992 at the American Astronomical Society meeting,

Vì vậy, năm 1992, tại cuộc họp của Hiệp hội Thiên văn học Mỹ,

which is one of the largest gatherings of astronomers on the planet,

Hội nghị Thiên văn lớn nhất thế giới,

he stood up and announced that he had made a mistake

ông đã đứng lên tuyên bố rằng mình đã phạm sai lầm,

and that the planet did not exist.

hành tinh đó không tồn tại.

Và điều xảy ra tiếp theo--

And what happened next --

oh, I love this --

Ồ, tôi rất thích-

điều xảy ra tiếp theo thật sự tuyệt diệu.

what happened next was wonderful.

He got an ovation.

Ông được mọi người ca ngợi.

The astronomers weren't angry at him;

Các nhà thiên văn học không hề giận dữ;

they didn't want to chastise him.

họ cũng không muốn trách móc ông.

They praised him for his honesty and his integrity.

Họ ca ngợi ông vì sự thành thật và chính trực của mình.

I love that!

Tôi rất thích điều đó.

Các nhà khoa học là con người.

Scientists are people.

(Laughter)

(Tiếng cười)

And it gets better!

Chuyện còn hay hơn nữa.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Lyne steps off the podium.

Lyne bước xuống bục.

The next guy to come up is a man named Aleksander Wolszczan

Một người đàn ông tên là Aleksander Wolszczan bước lên.

He takes the microphone and says,

Ông ấy cầm lấy micro và nói:

"Yeah, so Lyne's team didn't find a pulsar planet,

"Nhóm của Lyne không tìm được hành tinh quay quanh sao xung,

but my team found not just one

nhưng nhóm của tôi tìm thấy không chỉ một, mà tới hai hành tinh quay quanh sao xung.

but two planets orbiting a different pulsar.

We knew about the problem that Lyne had,

Chúng tôi cũng nhận ra vấn đề nhóm Lyne gặp phải,

we checked for it, and yeah, ours are real."

chúng tôi đã kiểm tra nó.

Vâng, hành tinh của chúng tôi là thật."

Hoá ra ông đã đúng.

And it turns out he was right.

And in fact, a few months later,

Sự thật là vài tháng sau đó,

họ tìm ra hành tinh thứ ba quay quanh sao xung này,

they found a third planet orbiting this pulsar

and it was the first exoplanet system ever found --

hệ hành tinh ngoài mặt trời đầu tiên được tìm thấy,

what we call alien worlds -- exoplanets.

thứ gọi là thế giới người ngoài hành tinh - ngoại hành tinh.

That to me is just wonderful.

Với tôi, điều đó thật tuyệt vời.

At that point the floodgates were opened.

Nó mở ra nhiều cánh cửa khác.

Năm 1995, tìm ra một hành tinh quay quanh một ngôi sao giống Mặt trời,

In 1995 a planet was found around a star more like the Sun,

and then we found another and another.

rồi thêm một hành tinh khác, một hành tinh khác nữa.

This is an image of an actual planet orbiting an actual star.

Đây là hình ảnh thực của một hành tinh quay quanh một ngôi sao.

Ta càng lúc càng tiến bộ.

We kept getting better at it.

We started finding them by the bucketload.

Ta tìm ra càng lúc càng nhiều hành tinh như vậy.

We started finding thousands of them.

Tìm ra cả ngàn hành tinh như vậy.

We built observatories specifically designed to look for them.

Ta xây dựng các đài thiên văn học thiết kế đặc biệt để tìm kiếm chúng.

And now we know of thousands of them.

Giờ, ta biết đến cả ngàn hành tinh như vậy.

We even know of planetary systems.

Ta còn biết cả các hệ hành tinh.

That is actual data, animated, showing four planets orbiting another star.

Đây là hình ảnh minh họa dựa trên dữ liệu thật,

cho thấy bốn hành tinh đang quay quanh một ngôi sao

Thật tuyệt. Nghĩ thử xem.

This is incredible. Think about that.

For all of human history,

Trong toàn lịch sử nhân loại,

you could count all the known planets in the universe on two hands --

bạn có thể đếm hết các hành tinh trong vũ trụ

chỉ dùng đến bằng hai bàn tay

nine -- eight?

chín-- tám?

Nine? Eight -- eight.

Chín? Tám -- tám.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Ẹc.

Eh.

(Tiếng cười)

(Laughter)

But now we know they're everywhere.

Nhưng giờ, ta biết chúng ở khắp mọi nơi.

Every star --

Mỗi ngôi sao, mỗi ngôi sao bạn thấy trên bầu trời

for every star you see in the sky there could be three, five, ten planets.

có thể có ba, năm, hay mười hành tinh quay quanh nó.

The sky is filled with them.

Và bầu trời thì đầy ắp những vì sao.

We think that planets may outnumber stars in the galaxy.

Ta tin rằng thiên hà chứa nhiều hành tinh hơn sao.

This is a profound statement,

Đây là một tuyên bố rất quan trọng,

and it was made because of science.

được khoa học tạo ra.

And it wasn't made just because of science and the observatories and the data;

Nó được tạo ra không chỉ do quan sát và số liệu;

nó được tạo ra vì các nhà khoa học đã xây dựng các đài quan sát,

it was made because of the scientists who built the observatories,

thu thập dữ liệu, phạm sai lầm và thừa nhận chúng,

who took the data,

who made the mistakes and admitted them

and then let other scientists build on their mistakes

và để các nhà khoa học khác dựa trên những sai lầm đó,

làm công việc của họ, và khám phá ra vị trí của ta trong vũ trụ.

so that they could do what they do

and figure out where our place is in the universe.

That is how you find the truth.

Đây là cách để tìm ra sự thật.

Science is at its best when it dares to be human.

Khoa học ở đỉnh cao nhất khi nó dám là con người.

Thank you.

Cảm ơn.

(Applause and cheers)

(Vỗ tay và hoan hô)