Larry Brilliant: The case for informed optimism

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

I'm going to try to give you a view of the world as I see it,

من هەوڵدەدەم ئەو دیمەنەی جیهانتان نیشان بدەم بەو شێوەیەی کە من دەیبینم

the problems and the opportunities that we face,

ئەو کێشەو دەرفەتانەی کە دێتە ڕێمان

and then ask the question if we should be optimistic or pessimistic.

وە دوایی پرسیاری ئەوە بکەم کە ئایا پێویستە ئێمە گەشبین بین یان ڕەشبین بین

And then I'll let you in on a secret, which is why I am an incurable optimist.

دوای ئەوە ئەو نهێنیەتان پێ دەڵیم کە بۆچی من گەشبینێکی چارەسەر نەکراوم

Let me start off showing you an Al Gore movie that you may have seen before.

ڕێگەم بدەن فیلمەکەی (ئەل گۆلر)تان نیشان بدەم، کە لەوانەیە پێشتر تەماشاتان کردبێت

Now, you've all seen "Inconvenient Truth." This is a little more inconvenient.

ئێستا هەمەمووتان ڕاستی باوەڕ نەکراوتان بینیوە، ئەمە تا ڕادەیەک باوەڕ پێ نەکراوە

(Video): Man: ... extremely dangerous questions.

ڤیدۆ: ئەی پیاو... پرسیارێکی زۆر مەترسیدار

Because, with our present knowledge, we have no idea what would happen.

لەگەڵ زانیارییەکانی ئەم سەردەمەماندا هیچ لەبارەی ئەوە نازانین کە چی ڕوو دەدات

Even now, man may be unwittingly changing the world's climate

تەنانەت ئێستاش، مرۆڤ دەتوانێت کەش و هەوای جیهان بگۆڕێت

through the waste products of his civilization.

لەڕێگەی بەرهەمە بەکارهاتووەکانی شارستانییەوە

Due to our release, through factories and automobiles every year,

بۆ ئەنجام دانی ئەو کارە ساڵانە لە ڕێگەی کارگەکان و ئوتومبێلەکان

of more than six billion tons of carbon dioxide --

زیاتر لە ٦ بلیۆن تەن لە کاربۆنی ئۆکسید

which helps air absorb heat from the sun --

کە یارمەتی وزە و گەرمی خۆر دەدات لە هەوادا

our atmosphere seems to be getting warmer.

کەش و هەواکەمان لەوە دەچێت بەرەو گەرم بوون بڕوات

This is bad?

ئەمە خراپە؟

Well, it's been calculated a few degrees' rise in the earth's temperature would

بەشێوەیەک پێوەر کراوە کە بەرز بوونەوەی چەند پلەیەک لە گەرمی زەوی دەبێتە هۆی

melt the polar ice caps.

تواندنەوەی ناوچە بەفرینەکان

And if this happens, an inland sea would fill a good portion of the Mississippi Valley.

ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، دورگەیەک پڕ دەبێت لە شتی باشی دۆڵەکانی میسیسپی

Tourists in glass-bottomed boats would be viewing the drowned towers of Miami

گەشتیارەکانی ناو بەلەمێکی شوشە تاوەرەکانی میامس دەبینێت

through 150 feet of tropical water.

بەناو ١٥٠ پێ لە ئاوی نەگونجاو

For, in weather, we're not only dealing with forces of a far greater variety

لەبەرئەوە لە کەش و هەوادا ئێمە گفتوگۆ لەگەڵ هێزدا ناکەین هەتا نەگاتە جیاوازییەکی زۆر

than even the atomic physicist encounters, but with life itself.

تەنانەت دوای ئەوە زانایەکی ئەتۆمی، بەڵام لەگەڵ ژیان خۆشیدا

Larry Brilliant: Should we feel good, or should we feel bad

لاری بریلیانت: ئایا پێویستە هەستی باش یان خراپمان هەبێت

that 50 years of foreknowledge accomplished so little?

لە ماوەی پەنجا ساڵی فێربوندا، بەڵام لە کۆتایدا کەم وەردەگرێت؟

Well, it depends, really, on what your goals are.

ئەمە پەیوەندی بە شتی ترەوە هەیە کە ئامانجەکانی تۆ چییە

And I think, as my goals, I always go back to Gandhi's talisman.

وا بزانم وەک ئامانجەکەی من، من هەموو کات دەگەڕێمەوە بۆ غاندی

When Mahatma Gandhi was asked,

کاتێک پرسیاریان لە ماهاتما غاندی کرد

"How do you know if the next act that you are about to do is the right one

چۆن دەزانیت ئەو هەوڵەی کە لە داهاتوودا دەیدەیت کارە ڕاستەکە بێت

or the wrong one?" he said, "Consider the face of the poorest,

یان هەڵەکەیان، ئەو وتی دوو چاوی هەژارترین کەس بهێنە بەر چاوی خۆت

most vulnerable human being that you ever chanced upon,

زۆربەی ئەو مرۆڤانەی کە پارێزراو نین تۆ چانست نەبووە کە لە گەڵیان بیت

and ask yourself if the act that you contemplate will be of benefit to that person.

پرسیار لە خۆت دەکەیت ئایا ئەو کارەی کە تۆ دەیکەیت خزمەت بەو کەسە دەکات

And if it will be, it's the right thing to do, and if not, rethink it."

ئەگەر بەوشێوەیە بوو ئەوا کارێکی باش ئەنجام دەدەیت وە ئەگەر نا دووبارە بیری لێ بکەرەوە

For those of us in this room, it's not just the poorest and the most vulnerable individual,

بۆ زۆربەی ئێمە کە لەم ڕۆژەداین، ئەوە تەنها پەیوەندی بەهەژاری یان نە پارێزراوی کەسەکەوە نییە

it's the community, it's the culture, it's the world itself.

پەیوەندی بە کۆمەڵگە و کلتورەکە و هەموو جیهانیش هەیە

And the trends for those who are at the periphery of our society,

ئەو ڕێرەوەی ئەو خەڵکانەی کە لە ناوەڕاستی کۆمەڵگەمان دەژین

who are the poorest and the most vulnerable,

ئەوانەی کە زۆر هەژارن، پارێزراو نین

the trends give rise to a great case for pessimism.

ئەم ڕێگایە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی بێ هیوایی

But there's also a wonderful case for optimism.

بەڵام گەشبینییەکی باشیش هەیە

Let's review them both. First of all, the megatrends.

با باسی هەردوکیان بکەین، سەرەتا چەند ڕێگایەک هەیە

There's two degrees, or three degrees of climate change baked into the system.

دوو یان سێ ئاست هەیە لە گۆڕانی کەش هەوا لە سیستەمەکەدا

It will cause rising seas. It will cause saline deposited into wells and into lands.

دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی دەریاکان ئەم کارەش دەبێتە هۆی کشانەوە وە نەمانی سوێری و دەبێتە خاڵێکی باش

It will disproportionately harm the poorest and the most vulnerable,

بەشێوەیەکی لابەلا زەرەر دەدات لە ناوچە هەژار نشینەکان و نەپارێزراوەکان

as will the increasing rise of population.

لە کاتێکدا ژمارەی دانیشتوان بەرز دەبێتەوە

Even though we've dodged Paul Ehrlich's population bomb,

لەگەڵ ئەوەی ئێمە یاسای زۆربوونی دانیشتوان لە لایەن پاول ئێرلیکمان

and we will not see 20 billion people in this decade, as he had forecast,

بە هیچ شوێوەیەک لەم سەردەمەدا ٢٠ بلیۆن کەس نابینین وەک ئەوەی ئەو باسی دەکات

we eat as if we were 20 billion.

ئێمە بەشی ٢٠ بلیۆن دەخۆین

And we consume so much that again, a rise of 6.5 billion to 9.5 billion

هەروەها ئێمە بەشێکی زۆر بە فیڕۆ دەدەین، کە لە ٧.٥ بۆ ٩.٥ بلیۆن زیاد دەکەین

in our grandchildren's lifetime will disproportionately hurt

لە کاتی منداڵی منداڵەکانماندا کە ئەمەش لابەلا زیان بە

the poorest and the most vulnerable.

ناوچە هەژار نشینەکان و نە پارێزراوەکان دەگەیەنن

That's why they migrate to cities.

لەبەرئەوەیە کە ئەو خەڵکە کۆچ دەکەن بۆ شارەکان

That's why in June of this year, we passed, as a species, 51 percent of us living in cities,

لەبەرئەوەیە لە مانگی حوزەیرانی ئەم ساڵدا، ئاوا بە ڕێمان کرد کە لە %٥١ ی مرۆڤ لە شارەکان و

and bustees, and slums, and shantytowns.

شوێنە کاول بووەکان دەژین

The rural areas are no longer producing as much food as they did.

ناوچەکانی دەوروبەری شار ئیتر وەک جاران خواردن بەرهەم ناهێنن

The green revolution never reached Africa.

شۆڕشی سەوز هەرگیز نەگەشتە ئەفەریقا

And with desertification, sandstorms, the Gobi Desert, the Ogaden,

ئەگەر بە بیابان بوون، گێژەڵۆکە و بیابانی گۆبی، ئۆکادین

we are finding increasing difficulty of a hectare

بەڕادەیەکی زۆر ئێمە توشی ناڕەحەتی بووین لە دۆزینەوەی هیکتارێک

to produce as many calories as it did even 15 years ago.

بۆ بەرهەم هێنانی کالۆری وزە وەک ئەوەی لە ١٥ ساڵی ڕابردودا هەبوو

So humans are turning more towards animal consumption.

لە ئەنجامدا مرۆڤایەتی بەرەو لەناو بردنی ژیانی گیانەوەران دەڕوات

In Africa last year, Africans ate 600 million wild animals,

ساڵی ڕابردوو ئەفریقیەکان لە ئەفەریقا ٦٠٠ ملیۆن ئاژەڵی کێویان خواردووە

and consumed two billion kilograms of bush meat.

وە ٢ ملیۆن گۆشتی تریان فەوتاندووە

And every kilogram of bush meat contained hundreds of thousands of novel viruses

هەر کیلۆیەک لەو گۆشتە سەدان هەزار ڤایرۆسی تازەی تێدایە

that have never been charted, the genomic sequences of which we don't know.

تا ئێستا ڕێک نەخراوە ئەو بازنە جینانەی کە ئێمە نایان زانین

Their fitness for creating pandemics we are unaware of,

ئەو ڕێگایەی کە بڵاوی دەکەنەوە ئێمە نایزانین

but we are ripe for zoonotic-borne, emerging communicable diseases.

ئێمە ئامادەین بۆ ئەو نەخۆشیانەی کە دەگوازرێتەوە، دەرکەوتنی نەخۆشیەکانی ناو کۆمەڵگە

Increasingly, I would say explosive growth of technology.

بەشێوەیەکی باش، من دەڵیم تەکنەلۆژیا بەرەو پێش چوونیێکی باشی بە خۆوە بینیوە

Most of us are the beneficiaries of that growth. But it has a dark side

زۆربەمان سودمان لەو بەرەو پێش چونە وەرگرتووە، بەڵام لایەنێکی خراپی هەیە

-- in bioweapons, and in technology that puts us on a collision course

لە چەمکی کیمیایدا، وە لە تەکنەلۆژیادا کە دەمانبات بەرەو تێکشکاندن

to magnify any anger, hatred or feeling of marginalization.

وە لە گەورەکردنی توڕەیماندا هەست کردن و ئەزیت دان بەهۆی دوورە پەرێزمان

And in fact, with increasing globalization --

وە لە راستیدا لەگەڵ فراوان بوونی جیهانگیری دا

for which there are big winners and even bigger losers

کە زۆر کەس براوە و زۆرکەسی دۆڕاوەش هەن

-- today the world is more diverse and unfair than perhaps it has ever been in history.

لە مڕۆدا جیهان لە جیابونەوەیەک و ناحەقیەکدا دەژی کە لە مێژوودا نەبووە

One percent of us own 40 percent of all the goods and services.

لە %١ خەڵک کۆنتڕۆڵی خواردن و خزمەتگوزاریەکانی %٤٠ کردووە

What will happen if the billion people today who live on less than one dollar a day

چی روودەدات ئەگەر بلیۆنێک خەڵک ئەوانەی کە ئەمڕۆ بە کەمتر لەیەک دۆلار دەژین

rise to three billion in the next 30 years?

بەرزبێتەوە بۆ سێ بلیۆن لە (٣٠) ساڵی داهاتودا؟

The one percent will own even more than 40 percent of all the world's goods

ئەو لە %١ ی کە خاوەنی بەرهەمەکانی خۆیانن زیاتر لە %٤٠

and services. Not because they've grown richer,

وە خزمەت گوزارییەکانی نەک لەبەر ئەوەی کە ئەوان بەرەو دەوڵەمەندبونێکی زیاتر دەرۆن

but because the rest of the world has grown increasingly poorer.

بەڵام لەبەر ئەوەی کە جیهان بەرەو زیاد بوونێکی زۆری هەژاری دەچێت

Last week, Bill Clinton at the TED Awards said,

هەفتەی رابردوو بیل کلیتۆن لە خەڵاتکردنی بەرنامەی (تی ئی دی) دا وتی

"This situation is unprecedented, unequal, unfair and unstable."

ئەم باروودۆخە چاوەروان نەکراوە یەکسان نیە، ڕاست نیە، وە سەقامگیرنیە

So there's lots of reason for pessimism.

لەبەر ئەوەی هۆکاری زۆر هەیە بۆ بێ هیوابوون

Darfur is, at its origin, a resource war.

لەسەرەتاوە دارفۆڕ سەرچاوەی شەڕ بووە

Last year, there were 85,000 riots in China,

ساڵی ڕابردوو ٨٥،٠٠٠ خۆبیشاندان هەبوو لە چین

230 a day, that required police or military intervention.

پێویست بوو پۆلیس و سوپا بۆ ماوەی ٢٣٠ ڕۆژ چاودێری دۆخەکە بکەن

Most of them were about resources.

زۆر بەی زۆری خۆپیشاندانەکان دەربارەی سەرچاوەکان بووە

We are facing an unprecedented number, scale of disasters.

ئێمە بە ڕێژەیەکی زۆر توشی کارەسات دەبین کە ئەوەش چاوەروان نەکراوە

Some are weather-related, human-rights related, epidemics.

هەندێکی پەیوەندی بە کەش و هەواوە یان پەیوەندی بە مافەکانی مرۆف یان پەیوەندی بە باش بوونەوەی نەخۆشیەوە هەیە

And the newly emerging diseases may make H5N1 and bird flu

تازەترین نەخۆشی کە دەرکەوتووە ئەویش(ئێچ ٥ ئێن ١) کە ئەنفڵۆزای باڵندەیە

a quaint forerunner of things to come. It's a destabilized world.

کە لەوانەیە ئەو شتانە دەرکەوێت کە پێشتر نەبووە ئەمە جیهانێکی ناجێگیرە

And unlike destabilized world in the past, it will be broadcast to you on YouTube,

وە جیاواز لە ناجێگیری جیهان لە رابردوودا لە یوتوبەوە بۆت دەردەکەوێت

you will see it on digital television and on your cell phones.

کە ئەو شتانە لە تەلەفیزۆنەوەدیجیتاڵەکەت یان تەلەفونەکەتەوە دەبینیت

What will that lead to?

ئەمە بەرەو کوێ دەچێت؟

For some, it will lead to anger, religious and sectarian violence and terrorism.

بۆ هەندێک ئەمە بەرەو توورەبونی ئاین و توندوتیژی سیاسی و تیرۆرەوە دەڕوات

For others, withdrawal, nihilism, materialism.

بۆ هەندێکی تر کشانەوە، نەبوون و گرنگیدان بە پارەیە

For us, where does it take us, as social activists and entrepreneurs?

بۆ ئێمە بەرەو کوێمان دەبات وەک چالاکی کۆمەڵایەتی یان لێکۆڵەرەوە

As we look at these trends, do we become despondent, or will we become energized?

کاتێک تەماشای ئەم ڕێگایانە دەکەین ئایا بێهیوا دەبین یان هێزو توانامان زیاتر دەبێت؟

Let's look at one case, the case of Bangladesh.

با تەماشای حاڵەتێک بکەین، حاڵەتێکی بەگڵاندیشی

First, even if carbon dioxide emissions stopped today,

یەکەم، ئەگەر ئەمە بڵاوبوونەوەی گازی کاربۆن بوەستێت

global warming would continue.

گۆڕانکاری کەش و هەوا بەردەوام دەبێت

And even with global warming -- if you can see these blue lines,

وە لەگەڵ گۆرانکاری کەش و هەوا ئەگەر ئەو هێڵە شینانە ببینیت

the dotted line shows that even if emissions of greenhouse gasses stopped today,

ئەو خاڵانەی هێڵەکە ئەوە دەردەخات ئەگەر بڵاوبوونەوەی خانوی سەوزی گازبوەستێت

the next decades will see rising sea levels.

لە (١٠) ساڵی داهاتوو زیاد بوونی دەریاکان دەبینیت

A minimum of 20 to 30 inches of increase in sea levels is the best case

بەلایەنی کەمەوەئاستی دەریا ٢٠-٣٠ ئینج بەرزدەبێتەوە وە ئەمە باشترین نموونەیە

that we can hope for, and it could be 10 times that.

کە هیوای بۆ بخوازین و (١٠) جار زیاتر بێت

What will that do to Bangladesh? Let's take a look.

ئەوە چ پەیوەندیەکی بەبنگڵادیشەوە هەیە؟ باتەماشا بکەین

So here's Bangladesh.

ئا ئەمە بەنگڵاندیشە

70 percent of Bangladesh is at less than five feet above sea level.

لە %٧٠ی بەنگلاندیش کەمتر بە پێنج پێ لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە

Let's go up and take a look at the Himalayas.

بابەرەو سەرەوە بڕۆین وە تەماشای هیمالایا بکەین

And we'll watch as global warming makes them melt. More water comes down,

وە تەماشای گۆڕانکاری کەش و هەوا دەکەین کە دەیتووێنێتەوە ئاوی زیاتر دێتە خوارەوە

the deforested areas, here in the Tarai, will be unable to absorb the effluent,

لەناو بردنی ناوچە دارستانییەکان لێرە لە (تارای) ناتوانێ دوای بکەوێت

because trees are like straws that suck up the extra seasonal water.

چونکە دارەکان وەک دڕک وان ئاوی زیاتر لەوەرزەکاندا هەڵدەگرن

Now we're looking down south, through the Kali Gandaki.

ئێستا ئێمە تەماشای بەشی خوارەوەی باشور دەکەین، لە ڕێگەی (کالی گانداکی)یەوە

Many of you, I think, have probably trekked here.

وابزانم زۆرێک لە ئێوە زۆر هێواشن لێرە

And we're going to cruise down and take a look at Bangladesh

ئێمە بەتەماین بە کەشتی بڕۆین و تەماشای بەنگلادیش بکەین

and see what the impact will be of twin increases in water

وە ببینین کاریگەری هەردوو بەرز بوونەوەکەی ئاو چی دەبێت

coming from the north, and in the seas rising from the south.

کە لە باکورەوە دێت، وە لە باشورەوە دەریاکان بەرز دەبێتەوە

Looking at the five major rivers that feed Bangladesh.

تەماشای ئەو پێنج ڕوبارە سەرەکیە بکە کە بەنگلادیش پێویستی پێیەتی

And now let's look from the south, looking up, and let's see this in relief.

ئێستا با تەماشای باشور بکەین، بەرەو سەرەوە بڕۆین، با ئەوە بە تەواوی ببینین

A minimum of 20 to 40 inches of increase in seas,

بەلایەنی کەمەوە ٢٠-٤٠ ئینج ئاوی دەریاکان بەرز دەبێتەوە

coupled with increasing flows from the Himalayas. And take a look at this.

کە یەک دەگرێت لەگەڵ زیاد بوونی ئاستی شلەمەنیەکانی هیمالایا. تەماشای ئەمە بکە

As many as 100 million refugees from Bangladesh could be expected to migrate

وە ١٠٠ ملیۆن ئاوارە لە بەنگلادیشەوە دەگونجێت کۆچ بکەن

into India and into China.

بۆ هیندستان و چین

This is the difficulty that one country faces.

ئەوە ئەو ناڕەحەتیەیە کە وڵاتێک توشی دەبێت

But if you look at the globe, all around the earth, wherever there is low-lying area,

بەڵام ئەگەر تەماشای جیهان بکەین لەهەموو لایەکی زەوییەوە، لە هەر شوێنێک ناوچەیەکی نزم هەبێت

populated areas near the water,

قەرەباڵغیەکی زۆر نزیک ئاوەکان

you will find increase in sea level that will challenge our way of life.

بەرزبونەوەیەکی باش دەبینیت لە ئاستی دەریا کە بەربەرەکانێ دەکات لەگەڵ ژیانمان

Sub-Saharan Africa, and even our own San Francisco Bay Area.

ناوچە نزمەکانی (ساهاران) لە ئەفریقا، وە تەنانەت ناوچەی (بەی) لە سان فرانسیسکۆی خۆمان

We're all in this together.

هەموومان لەمەدا بەیەکەەوین

This is not something that happens far away to people that we don't know.

ئەمە شتێک نیە دەربارەی کەسانێک کە ئێمە هیچ لەبارەیانەوە نازانین

Global warming is something that happens to all of us, all at once.

گۆڕانکاری کەشوهەوا شتێکە بەسەر هەمووماندا دێت لەیەک کاتدا

As are these newly emerging communicable diseases,

لەبەرئەوەی چەند نەخۆشییەکی تازە دەرکەوتن

names that you hadn't heard 20 years ago: ebola, lhasa fever, monkey pox.

کە بیست ساڵ پێش ئێستا ناویت نەدەزانی: تای ئیبۆڵا و ئیهاسا، نەخۆشی پێستی مەیمون

With the erosion of the green belt separating animals from humans,

لەگەڵ تێکشکاندنی ڕووکاری سەوز کە ئاژەڵەکانی لە مرۆڤەکان جیاکردۆتەوە

we live in each other's viral environment.

ئێمە هەردووکمان لەسەر ڤایرۆسی یەکتری دەژین

Do you remember, 20 years ago, no one had ever heard of West Nile fever?

بیرتانە بیست ساڵ پێش ئێستا هیچ کەسێک (تای ڕۆژئاوای نیل) ی نەبیست بوو؟

And then we watched, as one case arrived on the East Coast of the United States

ئێمە تەماشامان دەکرد، کاتێک کەیسێک لەوە گەیشتە کەناراوەکانی ئەمریکا

and it marched every year, westwardly.

وە هەموو ساڵێک دووبارە دەبوویەوە

Do you remember no one had heard of ebola

بیرتانە کە هیچ کەس نەخۆشی ئیبۆلای نەبیست بوو

until we heard of hundreds of people dying in Central Africa from it?

هەتا ئەو کاتەی سەدان کەس لە ناوەڕاستی ئەفریقا مردن بەهۆی ئەوەوە؟

It's just the beginning, unfortunately.

بەداخەوە، ئەوە تەنها سەرەتایە

There have been 30 novel emerging communicable diseases

نزیکەی (٣٠) نەخۆشی گوازراوەی تازە دەرکەوتون

that begin in animals that have jumped species in the last 30 years.

کە لە ئاژەڵەوە دەستیان پێکردوە وە گوازراونەتەوە لەم (٣٠) ساڵەی دوایدا

It's more than enough reason for pessimism.

ئەوە هۆکارێکی کەم نیە بۆ بێهیوابوون

But now let's look at the case for optimism. (Laughter)

بەڵام با تەماشای حاڵەتی گەشبینی بکەین. پێکەنین

Enough of the bad news. Human beings have always risen to the challenge.

هەواڵی ناخۆش بەسە. هەمیشە مرۆڤایەتی تووشی بەربەرەکانێ بووە

You just need to look at the list of Nobel laureates to remind ourselves.

ئێوە تەنها تەماشای لیستی ناوی کەسە ناسراوەکان بکەن بۆ بەبیرهێنانەوەی خۆمان

We've been here before, paralyzed by fear, paralyzed into inaction,

ئێمە پێشتر لێرەبووین، ئازاردان بەهۆی ترساندنەوە، ئازاردان بەهۆی پەرچەکردارەوە

when some -- probably one of you in this room -- jumped into the breach

کاتێک هەندێک یان لەوانەیە کەسێک لە ئێوە لەم ژوورەدا هەوڵ بدات بۆ شکاندنی

and created an organization like Physicians for Social Responsibility,

وە دروست کردنی ڕیکخراوێک وەک فیزیاناسەکان بۆ خزمەت کردنی کۆمەڵگا

which fought against the nuclear threat,

کە شەڕیان کردوە لەدژی ترسی ئەتۆم

Medicins Sans Frontieres, that renewed our commitment to disaster relief,

دەرمان دروستکەرەکان لە ڕیزی پێشەوەن کە هەوڵدانەکانی ئێمەیان تازەکردەوە لەسەر کاولکاریەکانی ئەمڕۆ

Mohamed ElBaradei, and the tremendous hope and optimism that he

محەمەد ئەل بەڕادعی، هیوا گەورەکەو گەشبینەکەکەیە، ئەو

brought all of us, and our own Muhammad Yunus.

هەموومانی کۆکردەوە لەگەڵ محەمەد یونسی خۆمان

We've seen the eradication of smallpox.

ئێمە نەمانی ئەو نەخۆشیانەمان بینیوە

We may see the eradication of polio this year.

لەوانەیە ئێمە نەمانی ئەو دەرزیە ببینین لەم ساڵدا

Last year, there were only 2,000 cases in the world.

ساڵی ڕابردوو، تەنها (٢٠٠٠) حاڵەت لە هەموو جیهاندا هەبووە

We may see the eradication of guinea worm next year --

لەوانەیە لە ساڵی داهاتوودا نەمانی کرمی (جیوینا) ببینین

there are only 35,000 cases left in the world.

تەنها (٣٥،٠٠٠) حاڵەت لە جیهاندا ماوە

20 years ago, there were three and a half million.

بیست ساڵ پێش ئێستا (٣) ملێۆن و نیو هەبووە

And we've seen a new disease, not like the 30 novel emerging communicable diseases.

وە نەخۆشی تازەمان بینیوە، نوەک ئەو (٣٠) نەخۆشیە گوازراوەیەی کە تازە دەرکەوتوون

This disease is called sudden wealth syndrome. (Laughter)

ئەم نەخۆشیە پێی دەگوترێت سامانی ناسراو. پێکەنین

It's an amazing phenomenon.

ئەمە دیاردەیەکی زۆر نایابە

All throughout the technology world, we're seeing young people bitten by this

لە هەموو لایەنێکی جیهانی تەکنەلۆژیا، خەڵکی گەنج دەبینن کە بە

disease of sudden wealth syndrome.

نەخۆشی سامانی لەناکاو لێدراون

But they're using their wealth in a way that their forefathers never did.

بەڵام ئەوان سامانەکانیان بەشێوەیەک بەکاردەهێنن کە باوانیان لە پێشتر ئەوەیان نەکردوە

They're not waiting until they die to create foundations.

ئەوان چاوەڕێی ئەوە ناکەن هەتا دایک و باوکیان دەمرێت و بنغەیەک دروست بکەن

They're actively guiding their money, their resources, their hearts, their commitments,

ئەوان ڕێنیشاندەری پارەکانیان دەکەن، سەرچاوەکانیان، دڵەکانیان، ئەرکەکانیان

to make the world a better place.

تا جیهان بکەنە شوێنێکی باشتر

Certainly, nothing can give you more optimism than that.

بەدڵنیاییەوە هیچ شتێک بێجگە لەوە گەشبینت ناکات

More reasons to be optimistic:

هۆکاری زیاتر تا گەشبین بیت:

in the '60s, and I am a creature of the '60s, there was a movement.

لە شەستەکاندا، من دروستکراوێکی ئەو کاتەم جوڵانەوەیەک هەبوو

We all felt that we were part of it, that a better world was right around the corner,

ئێمە وا هەستمان دەکرد کە بەشێکی ئەو جیهانە باشە ئەوەتا لەو سوچە وەستاوە

that we were watching the birth of a world free of hatred and violence and prejudice.

کە ئێمە لەدایک بوونی جیانێکی ئازاد دەبینیت

Today, there's another kind of movement. It's a movement to save the earth.

لە ئەمڕۆدا جوڵانەوەیەکی تر هەیە، ئەو جولانەوەیە بۆ پاراستنی زەوییە

It's just beginning.

ئەمە تەنها سەرەتایەکە

Five weeks ago, a group of activists from the business community gathered together

پێنج هەفتە پێش ئێستا، گروپێک لە چالاکوانانی بازرگانی کۆبونەوە

to stop a Texas utility from building nine coal-fired electrical plants

بۆ وەستاندنی کورەی ئاگرین لە بیناکاندا لە شاری (تەکساس) دا

that would have contributed to destroying the environment.

کە لەوانەیە ببوایە بە هۆکارێک بۆ لەناوبردنی کەشو هەوای ژینگە

Six months ago, a group of business activists gathered together to join with the

شەش مانگ پێش ئێستا، گروپێکی چالاکوانانی بازرگانی کۆبونەوە بۆ ئەوەی بچنە پاڵ

Republican governor in California to pass AB 32,

حاکمی کۆمارییەکان لە کالیفۆڕنیا بۆ دەرکردنی (ئەی بی ٣٢).

the most far-reaching legislation in environmental history.

باشترین یاسای ژینگە لە مێژوودا

Al Gore made presentations in the House and the Senate as an expert witness.

ئاڵوگۆڕێکی بەست لە ئەنجومەنی نوێنەران و سیناتۆرەکانیش وەک شایەتحاڵ لەوێ بوون

Can you imagine? (Laughter)

دەتوانن ئەوە بێنیتە پێش چاوت؟ پێکەنین

We're seeing an entente cordiale between science and religion that five years ago

ئێمە پەیوەندیەکی گەرم دەبینین لە نێوان زانست و ئایین کە پێةج ساڵ پێش ئێستا

I would not have believed, as the evangelical community

باوەڕم نەدەکرد پێی، وەک کەسێکی کۆمەڵگای ئەنجلیکانی

has understood the desperate situation of global warming.

کە تێدەگات لە دۆخی خراپی گۆڕانی کەشو هەوا

And now 4,000 churches have joined the environmental movement.

وە ئێستا (٤،٠٠٠) کڵێسە هاتونەتە پاڵ کۆمەڵەکەی ژینگە

It is something to be greatly optimistic about.

ئەوە شتێکی هیوا بەخشە

The European 20-20-20 plan is an amazing breakthrough,

پلانی ٢٠- ٢٠ -٢٠ یئەوروپیەکان شتێکی باشە

something that should make all of us feel that hope is on the horizon.

شتێکە کە پێویستە هەموومان هەست بەو هیوایە بکەین

And on April 14th, there will be Step Up Day, where there will be a thousand

لە چواردەی نیساندا جوڵانەوەیەکی گەورە دەبێت کاتێک هەزاران

individual mobilized social activist movements in the United States on protest

کەس لە ئەمریکا بڵاو دەبنەوە و چالاکی خۆپیشاندان دەکەن

against legislation -- pushing for legislation to stop global warming.

لە دژی یاسایەک.... هەوڵدەدەن یاسایەک دەربکەن بۆ وەستانی گۆڕانکاری کەشوهەوا

And on July 7th, around the world, I learned only yesterday,

وە لە حەڤدەی تەمووزدا، دوێنێ گوێم لێبوو کە لە هەموو جیهان

there will be global Live Earth concerts.

کۆنسێرتێکی فراوانی جیهانی دەکرێت بە ڕاستەوخۆیی

And you can feel this optimistic move to save the earth in the air.

وە ئێوە هەست بە گەشبینیە دەکەن کە هەیە بۆ پاراستنی زەوی

Now, that doesn't mean that people understand that global warming

ئێستا، ئەوە ئەوە ناگەیەنێت کە خەڵک لەوە تێدەگات کە گۆڕانکاری کەشوهەوا

hurts the poorest and the weakest the most.

ئازاری هەژارترین و بێ دەسەڵاترین دەدات

That means that people are beginning the first step,

ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە خەڵک لەسەرەتای هەنگاوەکانییەتی

which is acting out of their own self-interest.

کە هەندێ کاردەکەن بەدەر لە حەز و ئارەزووی خۆیان

But I am seeing in the major funders, in CARE, Rockefeller,

بەڵام من سەرەکیترین پاڵپشتی (ڕۆکفێلێر)م

Rockefeller Brothers Fund, Hewlett, Mercy Corps, you guys, Google,

ڕۆکفێلێر و براکانی بۆ پاڵپشتی، هێولێت، مێرسی کۆرپس، وە ئێوەش هاوڕییانی گوگڵ

so many other organizations, a beginning of understanding that we need

چەندین ڕێکخراوی تریش، سەرەتایەک بۆ تێگەشتن لەوەی کە پێویستمانە

to work not just on primary prevention of global warming,

بۆ هەوڵدان نەک بۆ ڕاگرتنی کەش و هەوا

but on the secondary prevention of the consequences of global warming

بەڵام لە هەنگاوی دووەمدا هەوڵ بدرێت ئەنجامەکانی گۆڕانی کەش و هەوا ڕابگیرێت

on the poorest and the most vulnerable.

لەسەر هەژارترین و بێ هیواترین شوێنەکان

But for me, I have another reason to be an incurable optimist.

بەڵام بۆ من هۆکارێکی ترم هەیە بۆ گەشبینییەکی چارەسەر نەکراو

And you've heard so many inspiring stories here, and I heard so many last night

ئێوە چەند چیرۆکێکی هاندەرتان گوێ لێ بووە وە منیش چەند دانەیەکم، گوێ لێ بووە لە دوێنێ شەودا

that I thought I would share a little bit of mine.

کە لە بیرم کردووە باسی هەندێکیان بکەم

My background is not exactly conventional medical training.

ڕابردوی من لە ڕاستیدا ڕاهێنان و کۆبونەوەی تەندروستی نییە

And I lived in a Himalayan monastery, and I studied with a very wise teacher,

لە پەرستگایەک لە هیمالایا ژیاوم، وە دەرسم لەگەڵ هەموو مامۆستایەکی زیرەک خوێندووە

who kicked me out of the monastery one day and told me that it was my destiny --

کە لە پەرستگا دەری هێنام، پێی وتم کە ئەوە قەدەری منە

it felt like Yoda -- it is your destiny to go to work for WHO

وەک هەست کردن وابوو وەکو یودا-- ئەوە قەدەری تۆیە کە کار لەگەڵ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بکەیت

and to help eradicate smallpox,

یارمەتی بەرزکردنەوەییارمەتی کوتوپڕ بدەم

at a time when there was no smallpox program.

لە کاتێکدا کە هیچ پڕۆگرامێکی یارمەتی بۆ نەخۆشی کتوپڕ نەبوو

It should make you optimistic that smallpox no longer exists

دەبێت ئەمە گەشبینیت بکات کە چیتر نەخۆشی کتوپڕ نەماوە

because it was the worst disease in history.

چونکە ئەوە خراپترین نەخۆشی بوو لە مێژودا

In the last century -- that's the one that was seven years ago --

لە سەدەی ڕابردودا-- ئەوەی کە هەبوو لە حەوت ساڵی ڕابردوو

half a billion people died from smallpox:

نیو بلیۆن خەڵک بەهۆی ئەو نەخۆشییەوە مردن

more than all the wars in history,

زیاتر لە کوژرانی هەموو شەڕەکان لە مێژودا

more than any other infectious disease in the history of the world.

زیاتر لە مردووانی هەر نەخۆشییەکی تر لە مێژوی جیهانیدا

In the Summer of Love, in 1967, two million people, children, died of smallpox.

لە هاوینی خۆشەویستیدا، لە ساڵی ١٩٦٧، دوو ملیۆن خەڵک ، منداڵ، مردن بەهۆی ئەو نەخۆشییە کتوپڕییەوە

It's not ancient history.

ئەوە مێژویەکی کۆن نییە

When you read the biblical plague of boils, that was smallpox.

کاتێک ئێوە دەردەکانی ناو ئینجیل لە سوتان دەخوێننەوە، ئەوە نەخۆشی کتوپڕ بوو

Pharaoh Ramses the Fifth, whose picture is here, died of smallpox.

فاراوح رامس ی پێنجەم، ئەوەی کە ڕەسمەکەی لێرەیە، مردن بەهۆی ئەو نەخۆشەوە

To eradicate smallpox, we had to gather the largest United Nations army in history.

بۆ بەرز کردنەوەی ئاستی ئەو نەخۆشییە پێویستە گەورەترین سوپای وڵاتە یەکگرتووەکان لە مێژودا کۆبکەینەوە

We visited every house in India, searching for smallpox -- 120 million houses,

ئێمە سەردانی هەموو خانویەکی هندستانمان کرد دەگەڕاین بۆ ئەو نەخۆشییە- ١٢٠ ملیۆن خانوو

once every month, for nearly two years.

مانگی جارێک، بۆ ماوەی دوو ساڵ

In a cruel reversal, after we had almost conquered smallpox --

لە کاتێکی نامۆدا دوای ئەوە ئێمە خەرک بوو کۆنتڕۆڵی ئەو نەخۆشییە بکەین

and this is what you must learn as a social entrepreneur, the realm of the final inch.

ئەوە ئەو شتەیە کە تۆ دەبێت فێری بیت وەک توێژەرێکی کۆمەڵایەتی، ڕاستی کۆتا ئینج

When we had almost eradicated smallpox, it came back again,

کاتێک ویستمان ئەو نەخۆشییە کۆتایی پێ بهێنین، دووبارە گەڕایەوە

because the company town of Tatanagar drew laborers,

لەبەرئەوەی کۆمپانیای شاری (تاتانگار) کرێکارەکانی کشاندەوە

who could come there and get employment.

ئەوانەی کە دەیان توانی کار بدۆزنەوە لەوێ

And they caught smallpox in the one remaining place that had smallpox,

ئەوان ئەو نەخۆشییەیان گرت کە شوێنێکدا مابووەوە

and they went home to die.

وە گەڕانەوە بۆ ماڵەوە بۆ مردن

And when they did, they took smallpox to 10 other countries

کاتێک ئەوەیان کرد ئەو نەخۆشییەیان گواستەوە ١٠ وڵاتی تر

and reignited the epidemic.

دووبارە دەست کرسیەوە بە بڵاوبونەوە

And we had to start all over again.

ئێمەش پێویست بوو لەسەرەتاوە دەست پێ بکەینەوە

But, in the end, we succeeded, and the last case of smallpox:

بەڵام لە کۆتایدا سەرکەوتوو بووین، وە لە کۆتا حاڵەت لەو نەخۆشییە

this little girl, Rahima Banu -- Barisal, in Bangladesh --

ئەم کچە بچوکە، ڕاهیمە بانو باریساڵ لە بەنگلادیش

when she coughed or breathed, and the last virus of smallpox left her lungs

کاتێک ئەو هەناسەی دەدا کۆتا ڤایرۆسی ئەو نەخۆشییە سییەکانی بە جێ هێشت

and fell on the dirt and the sun killed that last virus,

وە کەوتنە سەر زەوی و هەتاوەکە دواین ڤایرۆسی ئەو نەخۆشییەی کوشت

thus ended a chain of transmission of history's greatest horror.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بازنەی گواستنەوەی نەخۆشییەی تێک شکاند لە مێژودا

How can that not make you optimistic?

چۆن دەبێت ئەوە گەشبینت نەکات؟

A disease which killed hundreds of thousands in India, and blinded half of

نەخۆشییەک کە سەدان هەزار کەسی لە هندستان کوشت و نیوەی کوێر کرد

all of those who were made blind in India, ended.

بەکوێر بوونی هەموو ئەوانە لە هندستان کۆتایی پێ هات

And most importantly for us here in this room, a bond was created.

وە گرنگترین شت بۆ ئێمە لێرەدا ئەوەیە کە بۆندێک دروست کراوە

Doctors, health workers, from 30 different countries,

دکتۆرەکان و کارمەندی تەندروستی لە ٣٠ وڵاتی جیاوازەوە

of every race, every religion, every color, worked together,

لە هەموو ڕەگەزەکان، هەموو ئاینەکان، هەموو ڕەنگەکان بەیەکەوە کاریان کرد

fought alongside each other,

بەیەکەوە شەڕیان کرد

fought against a common enemy, didn't fight against each other.

شەڕیان کرد لە دژی دوژمنێکی هاوبەش، لە دژی یەکتر شەڕیان نەکرد

How can that not make you feel optimistic for the future?

چۆن ئەوە گەشبینت ناکات سەبارەت بە داهاتوو؟

Thank you very much.

زۆر سوپاس

(Applause)

چەپڵە