War and what comes after | Clemantine Wamariya

Translator: Kanstancin Michalievič Reviewer: Hanna Baradzina

Words matter.

Словы маюць значэнне.

They can heal

Яны могуць гаіць,

and they can kill ...

але яны могуць і забіць...

yet, they have a limit.

Яшчэ яны – абмежаваныя.

When I was in eighth grade,

Калі я была ў восьмым класе,

my teacher gave me a vocabulary sheet

настаўнік даў мне старонку слоўніка

with the word "genocide."

са словам "генацыд".

[Генацыд ад грэц. γένος — род, племя і лац. caedo — забіваю]

I hated it.

Я ненавідзела гэтае слова.

The word genocide is clinical ...

Слова генацыд – хваравітае,

overgeneral ...

занадта агульнае,

bloodless ...

бяскроўнае,

dehumanizing.

яно пазбаўляе чалавечнасці.

No word

Аніякае слова

can describe

не зможа апісаць,

what this does to a nation.

што яно робіць з народам.

You need to know,

Вам варта ведаць,

in this kind of war,

што на такой вайне

husbands kills wives,

мужыкі забіваюць сваіх жонак,

wives kill husbands,

жонкі забіваюць мужыкоў.

neighbors and friends kill each other.

Суседзі і сябры забіваюць адно аднаго.

Someone

Нехта

in power

пры ўладзе

says,

кажа:

"Those over there ...

"Гэтыя вось там,

they don't belong.

яны не свае.

They're not human."

Яны – не людзі."

And people believe it.

І народ верыць гэтаму.

I don't want words

Мне не патрэбныя словы,

to describe this kind of behavior.

каб апісаць такія паводзіны.

I want words to stop it.

Мне патрэбныя словы, каб спыніць гэта!

But where are the words to stop this?

Але дзе ж словы, каб спыніць гэта?

And how do we find the words?

І як нам знайсці гэтыя словы?

But I believe, truly, we have to keep trying.

Але я напраўду веру, што нам неабходна працягваць шукаць.

I was born in Kigali, Rwanda.

Я нарадзілася ў Кігалі, Руанда.

I felt loved by my entire family

Я адчувала любоў усёй маёй сям'і

and my neighbors.

і маіх суседзяў.

I was constantly being teased by everybody,

Мяне ўсе пастаянна дражнілі,

especially my two older siblings.

асабліва два мае старэйшыя браты.

When I lost my front tooth,

Калі ў мяне выпаў пярэдні зуб,

my brother looked at me and said,

мой брат паглядзеў на мяне і спытаў

"Oh, it has happened to you, too?

"Авой, гэта здарылася і з табою?

It will never grow back."

Ён ніколі не вырасце зноў."

(Laughter)

(Смех)

I enjoyed playing everywhere,

Мне падабалася гуляць паўсюль,

especially my mother's garden and my neighbor's.

асабліва ў садзе маёй маці і ў маіх суседзяў.

I loved my kindergarten.

Я любіла свой дзіцячы садок.

We sang songs,

Мы спявалі песні.

we played everywhere

Мы гралі паўсюль

and ate lunch.

і елі абед.

I had a childhood

У мяне было такое дзяцінства,

that I would wish for anyone.

якое б я пажадала кожнаму.

But when I was six,

Калі мне было шэсць,

the adults in my family began to speak in whispers

дарослыя ў маёй сям'і у размовах перайшлі на шэпт

and shushed me any time that I asked a question.

і цыкалі на мяне штораз, як я задавала пытанні.

One night,

Аднаго вечара

my mom and dad came.

прыйшлі маці з бацькам.

They had this strange look when they woke us.

У іх былі дзіўныя абліччы, калі яны абудзілі нас.

They sent my older sister Claire and I to our grandparent's,

Маю старэйшую сястру Клэр і мяне яны адправілі да дзядулі з бабуляй,

hoping whatever was happening would blow away.

спадзеючыся, што ўсё гэта проста міне.

Soon we had to escape from there, too.

Неўзабаве і адтуль давялося ўцякаць.

We hid,

Мы хаваліся,

we crawled,

мы поўзалі,

we sometimes ran.

часам, мы беглі.

Sometimes I heard laughter

Калі-некалі я чула смех,

and then screaming and crying

а затым крыкі і плач,

and then noise that I had never heard.

а потым такі шум, што я раней ніколі не чула.

You see,

Справа ў тым,

I did not know

што я не ведала,

what those noises were.

што гэта быў за шум.

They were neither human --

Гэта былі не людзі...

and also at the same time, they were human.

але ў той жа час, гэта былі людзі.

I saw people who were not breathing.

Я бачыла людзей, якія ўжо не дыхалі.

I thought they were asleep.

Я думала, яны спяць.

I still didn't understand what death was,

Я ўсё яшчэ не ўсведамляла, чым ёсць смерць,

or killing in itself.

і чым ёсць забойства.

When we would stop to rest for a little bit

Калі мы спыняліся трохі адпачыць

or search for food,

ці пашукаць ежу,

I would close my eyes,

я заплюшчвала вочы,

hoping when I opened them,

спадзеючыся, што калі я іх расплюшчу,

I would be awake.

то прачнуся.

I had no idea which direction was home.

Я зусім не ведала, у якім баку быў дом.

Days were for hiding

Дні былі для хованак,

and night for walking.

а ночы – для хады.

(Уздыхае)

You go from a person who's away from home

Ад асобы, якая была далёка ад дому,

to a person with no home.

вы пераўтвараліся ў асобу без дому.

The place that is supposed to want you

Месца, дзе вы мусілі быць жаданымі,

has pushed you out,

прагнала вас,

and no one takes you in.

і ніхто не прымае вас.

You are unwanted

Вы – непатрэбныя

by anyone.

анікому.

You are a refugee.

Вы – уцекачы.

From age six to 12,

Ва ўзросце ад шасці да дванаццаці

I lived in seven different countries,

я жыла ў сямі розных краінах,

moving from one refugee camp to another,

пераязджаючы з аднаго лагеру для ўцекачоў да іншага,

hoping we would be wanted.

спадзеючыся быць патрэбнай.

My older sister Claire,

Мая старэйшая сястра Клэр,

she became a young mother ...

яна стала маладой маці...

and a master at getting things done.

і майстрыхай даць усяму рады.

When I was 12,

Калі мне было дванаццаць,

I came to America with Claire and her family on refugee status.

я прыехала ў Амерыку з Клэр і ейнай сям'ёй са статусам уцекачоў.

And that's only the beginning,

І гэта быў толькі пачатак,

because even though I was 12 years old,

бо хоць мне і было дванаццаць,

sometimes I felt like three years old

часам я адчувала, нібыта мне ўсяго тры,

and sometimes 50 years old.

а часам, нібыта мне пяцьдзесят год.

My past receded,

Мая мінуўшчына адступіла,

grew jumbled,

зарасла быльнягом,

distorted.

размылася.

Everything was too much

Усяго было зашмат,

and nothing.

і не было нічога.

Time seemed like pages torn out of a book

Час здаваўся старонкамі з кнігі,

and scattered everywhere.

якія павырывалі і параскідвалі паўсюль.

This still happens to me standing right here.

Гэта ўсё яшчэ адбываецца са мной тут і цяпер.

After I got to America,

Па прыездзе ў Амерыку

Claire and I did not talk about our past.

Клэр і я мала размаўляем пра наша мінулае.

In 2006,

У 2006-м годзе,

after 12 years

праз дванаццаць год

being separated away from my family,

разлукі з маёй сям'ёй

and then seven years knowing that they were dead

і сямі год упэўненасці, што яны ўсе загінулі,

and them thinking that we were dead,

і іхняй упэўненасці, што загінулі мы,

we reunited ...

мы зноў злучыліся...

in the most dramatic, American way possible.

самым драматычным амерыканскім чынам, які толькі магчымы.

Live,

У прамым эфіры,

on television --

на тэлебачанні,

(Laughter)

(Смех)

on "The Oprah Show."

на "Шоў Опры".

(Laughter)

(Смех)

(Applause)

(Апладысменты)

I told you, I told you.

Я казала вам, казала.

(Laughter)

(Смех)

But after the show,

А пасля шоў,

as I spent time with my mom and dad

калі я правяла больш часу з маці, бацькам

and my little sister

і з маёй малодшай сястрой,

and my two new siblings that I never met,

і з двума малодшымі братамі, якіх я ніколі не бачыла,

I felt anger.

я адчула гнеў.

I felt every deep pain in me.

Я адчула ўвесь свой глыбокі боль.

And I know that there is absolutely nothing,

І я ведаю, што няма анічога,

nothing,

анічога,

that could restore the time we lost with each other

што можа аднавіць час, які мы ўпусцілі адно з адным,

and the relationship we could've had.

і зносіны, якія мы маглі б мець.

Soon, my parents moved to the United States,

Неўзабаве, мае бацькі пераехалі ў Злучаныя Штаты,

but like Claire,

але як і Клэр,

they don't talk about our past.

яны не шмат размаўлялі пра нашае мінулае.

They live in never-ending present.

Яны жывуць у бясконцым цяперашнім часе,

Not asking too many questions,

не задаючы зашмат пытанняў,

not allowing themselves to feel --

не дазваляючы сабе адчуць...

moving in small steps.

Яны рухаюцца маленькімі крокамі.

None of us, of course, can make sense of what happened to us.

Ніхто, вядома, не зможа патлумачыць, што ж адбылося з намі.

Though my family is alive --

Хоць усе ў маёй сям'і жывыя...

yes, we were broken,

так, мы ўсе зламаныя,

and yes, we are numb

і, так, мы – нямыя.

and we were silenced by our own experience.

І ўласна перажытае прымусіла нас маўчаць.

It's not just my family.

Але гэта не толькі мая сям'я.

Rwanda is not the only country

Руанда – гэта не адзіная краіна,

where people have turned on each other

дзе людзі павярнуліся адно супраць аднога

and murdered each other.

і забівалі адно аднога.

The entire human race,

Усё чалавецтва (Уздыхае)

in many ways,

розным чынам

is like my family.

нагадвае маю сям'ю:

Not dead;

не мёртвыя:

yes, broken, numb and silenced by the violence of the world

так, зламаныя, нямыя і змушаныя маўчаць гвалтам усяго свету, які запанаваў.

that has taken over.

You see,

Хаос гвалту

the chaos of the violence continues inside

пранікае ў словы, што мы прамаўляем,

in the words we use

and the stories we create every single day.

у гісторыі, што мы ствараем штодня.

But also on the labels that we impose on ourselves

Пранікае таксама ў цэтлікі, якія мы навешваем самі на сябе ды іншых.

and each other.

Once we call someone "other,"

Як толькі мы назавем кагосьці "іншым",

"less than,"

"меншым за",

"one of them"

"адзін з іх"

or "better than,"

ці "лепшы за",

believe me ...

паверце...

under the right condition,

пры пэўных умовах,

it's a short path to more destruction.

гэта кароткі шлях да большага разбурэння,

More chaos

большага хаосу

and more noise

і большага шуму,

that we will not understand.

які мы не зможам зразумець.

Words will never be enough

Слоў ніколі не будзе досыць,

to quantify and qualify the many magnitudes

каб адзначыць і вымерыць усе параметры

of human-caused destruction.

разбурэння па віне чалавека.

In order for us

Для таго, каб мы спынілі гвалт, які трывае па ўсім свеце.

to stop the violence that goes on in the world,

I hope --

Я спадзяюся,

at least I beg you --

прынамсі, я прашу вас

to pause.

спыніцца на хвілю.

Let's ask ourselves:

Давайце запытаем сябе.

Who are we without words?

Хто мы, без словаў?

Who are we without labels?

Хто мы, без цэтлікаў?

Who are we in our breath?

Хто мы, у сваім подыху?

Who are we in our heartbeat?

Хто мы, у сваім сэрцы?

(Applause)

(Апладысменты)