War and what comes after | Clemantine Wamariya

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

Words matter.

قسە گرنگە.

They can heal

دەکرێت ساڕێژکەر بێت و

and they can kill ...

دەکرێت کووشندە بێت..

yet, they have a limit.

لەگەڵ ئەوەشدا، سنوورێکیان هەیە.

When I was in eighth grade,

ئەوکاتەی لە پۆلی هەشت بووم،

my teacher gave me a vocabulary sheet

مامۆستاکەم پەڕەیەکی وشەکانی یامێ و

with the word "genocide."

وشەی "جینۆساید"ی لەسەربوو.

I hated it.

ڕقم لێی بوو.

The word genocide is clinical ...

وشەی جینۆساید شیتاڵکارییە ..

overgeneral ...

قڕتێکەرە...

bloodless ...

بێهەستانەیە ...

dehumanizing.

ناشارستانییە.

No word

هیچ وشەیەک

can describe

ناتوانێت وەسفی ئەوە بکات

what this does to a nation.

کە ئەمە چی لە نەتەوەیەک ئەکات.

You need to know,

پێویستە بزانن،

in this kind of war,

لەم جۆرە جەنگانەدا،

husbands kills wives,

مێردەکان ژنەکانیان دەکوژن،

wives kill husbands,

ژنەکان مێردەکانیان دەکوژن،

neighbors and friends kill each other.

دراوسێکان و هاوڕێکان یەکتر دەکوژن.

Someone

کەسێک

in power

لە دەسەڵاتدا

says,

دەڵێت،

"Those over there ...

"ئەوانەی ئەوێ...

they don't belong.

سەر بێرە نین.

They're not human."

ئەوانە مرۆڤ نین."

And people believe it.

خەڵکیش باوەڕیان پێئەکەن.

I don't want words

وشەم ناوێت بۆ

to describe this kind of behavior.

وەسفکردنی ئەم جۆرە ڕەفتارە.

I want words to stop it.

وشەم ئەوێت بۆ وەستاندنی.

But where are the words to stop this?

بەڵام وشەکان لەکوێن بۆ وەستاندنی ئەمە؟

And how do we find the words?

ئەی چۆن وشەکان بدۆزینەوە؟

But I believe, truly, we have to keep trying.

بەڵام باوەڕم وایە بەڕاستی، پێویستە بەردەوامبین لە هەوڵدان.

I was born in Kigali, Rwanda.

من لە کیگالی، لە ڕواندا لەدایک بووم.

I felt loved by my entire family

هەستم کرد هەموو خێزانەکەم و

and my neighbors.

هەموو دراوسێکانیشم خۆشیان ئەوێم.

I was constantly being teased by everybody,

بەردەوام هەمووان گاڵتەیان پێئەکردم،

especially my two older siblings.

بەتایبەتی خوشک و برا گەورەکەم.

When I lost my front tooth,

کە دانی پێشەوەم کەوت،

my brother looked at me and said,

براکەم سەیری کردم و وتی،

"Oh, it has happened to you, too?

"ئەوە بەسەر تۆش هات؟

It will never grow back."

قەت ناڕوێتەوە."

(Laughter)

(پێکەنین)

I enjoyed playing everywhere,

حەزم لە یاریکردن بوو لە هەموو شوێنێک،

especially my mother's garden and my neighbor's.

بەتایبەتی باخەکەی دایکم و باخەکەی دراوسێمان.

I loved my kindergarten.

حەزم لە دایەنگاکەم بوو.

We sang songs,

گۆرانیمان ئەوت،

we played everywhere

لە هەموو شوێنێک یاریمان ئەکرد و

and ate lunch.

نانی نیوەڕۆمان ئەخوارد.

I had a childhood

منداڵییەکم هەبوو کە

that I would wish for anyone.

هیوادارم هەموو منداڵێک هەیبێت.

But when I was six,

بەڵام کە بووم بە شەش ساڵ،

the adults in my family began to speak in whispers

گەورەکانی خێزانەکەم دەستیانکرد بە چپەکردن و

and shushed me any time that I asked a question.

هەرجارێک پرسیارێکم ئەکرد شووشیان لێئەکردم.

One night,

شەوێکیان،

my mom and dad came.

دایکم و باوکم هاتن.

They had this strange look when they woke us.

ڕوانینێکی سەیریان هەبوو کاتێک هەڵیانساندین.

They sent my older sister Claire and I to our grandparent's,

من و کلێری خوشکمیان نارد بۆ ماڵی باپیرم، و

hoping whatever was happening would blow away.

هیواداربوون ئەوەی ڕووئەیات زوو کۆتایی بێت.

Soon we had to escape from there, too.

زۆری پێنەچوو ناچاربووین لەوێش ڕابکەین.

We hid,

خۆمان شاردەوە،

we crawled,

بە گاگۆڵکێ ئەڕۆشتین،

we sometimes ran.

هەندێک جاریش ڕامان ئەکرد.

Sometimes I heard laughter

هەندێک جار گوێم لە پێکەنین ئەبوو و

and then screaming and crying

ئینجا قیژاندن و گریان و

and then noise that I had never heard.

ئینجا دەنگێک کە پێشتر قەت گوێم لێنەبووبوو.

You see,

ئەزانن،

I did not know

من نەمئەزانی

what those noises were.

ئەو دەنگانە چین.

They were neither human --

نە دەنگی مرۆڤ بوون -- و

and also at the same time, they were human.

لە هەمان کاتیشدا، لە هیچ دەنگی مرۆڤ ئەچوون.

I saw people who were not breathing.

ئەو کەسانەم ئەبینی کە هەناسەیان نەئەیا.

I thought they were asleep.

وامئەزانی کە نوستوون.

I still didn't understand what death was,

هێشتا تێنەگەشتبووم لەوەی کە مردن چییە،

or killing in itself.

یان کوشتن خۆی چییە.

When we would stop to rest for a little bit

کە کەمێک ئەوەستاین بۆ ئەوەی پشوو بەین

or search for food,

یان بۆ خواردن بگەڕێین،

I would close my eyes,

چاوەکانم دائەخست،

hoping when I opened them,

بە هیوای ئەوەی کاتێک ئەیانکەمەوە،

I would be awake.

بە خەبەر یەمەوە.

I had no idea which direction was home.

نەمئەزانی کام ئاراستەیە بەرەو ماڵەوەم ئەبات.

Days were for hiding

ڕۆژ بۆ خۆشاردنەوە بوو و

and night for walking.

شەویش بۆ ڕۆشتن.

You go from a person who's away from home

لە کەسێکەوە کە دوورە لە ماڵەوە ئەڕۆشتیت

to a person with no home.

بۆ کەسێک کە ماڵی نییە.

The place that is supposed to want you

ئەو شوێنەی کە ئەبوو وەرتگرن

has pushed you out,

دەریانکردویت، و

and no one takes you in.

کەس وەرت ناگرێت.

You are unwanted

کەسێکی نەویستراویت

by anyone.

لەلایەن هەمووانەو.

You are a refugee.

تۆ پەنابەرێکیت.

From age six to 12,

لە شەش ساڵی بۆ ١٢ ساڵییەوە،

I lived in seven different countries,

لە حەوت وڵاتی جیاواز ژیاوم،

moving from one refugee camp to another,

لە کەمپێکی پەنابەرانەوە ئەڕۆشتم بۆ دانەیەکی تر،

hoping we would be wanted.

بەهیوای ئەوەی شوێنێک ئێمەیان بوێت.

My older sister Claire,

کلێری خوشکە گەورەم،

she became a young mother ...

وەک دایکێکی لێهات بۆم .. و

and a master at getting things done.

هەروەها شارەزا لە بەجێگەیاندنی شتەکاندا.

When I was 12,

کە بووم بە ١٢ ساڵ،

I came to America with Claire and her family on refugee status.

بە پێگەی پەنابەر لەگەڵ کلێر و خێزانەکەی هاتم بۆ ئەمریکا. و

And that's only the beginning,

ئەوە تەنیا دەستپێک بوو،

because even though I was 12 years old,

چونکە هەرچەندە ١٢ ساڵ بووم،

sometimes I felt like three years old

هەندێک جار هەستم ئەکرد سێ ساڵ بم و

and sometimes 50 years old.

هەندێک جاریش ٥٠ ساڵ.

My past receded,

ڕابردووم دوورئەکەوتەوە،

grew jumbled,

تێکەڵوپێکەڵ بوو،

distorted.

شێوا.

Everything was too much

هەموو شتێک زۆر و

and nothing.

لە هەمان کاتیشدا هیچبوو.

Time seemed like pages torn out of a book

کات وەک لاپەڕە لێکراوەکانی کتێبێکی لێهات و

and scattered everywhere.

بەملاولادا پەرشوبڵاو کرابوو.

This still happens to me standing right here.

ئەمە ئێستاش کە لێرە وەستاوم هەر بەسەرم هات.

After I got to America,

دوای هاتنم بۆ ئەمریکا،

Claire and I did not talk about our past.

من و کلێر باسی ڕابردووی خۆمانمان نەئەکرد.

In 2006,

ساڵی ٢٠٠٦،

after 12 years

دوای ١٢ ساڵ

being separated away from my family,

لە دابڕان لە خێزانەکەم، و

and then seven years knowing that they were dead

ئینجا حەوت ساڵ لەوەی وا بیرمان ئەکردەوە مردبێتن و

and them thinking that we were dead,

ئەوانیش وا بیریان ئەکردەوە مردبێتین،

we reunited ...

بەیەک گەشتینەوە ...

in the most dramatic, American way possible.

بە پڕ دراماترین شێوەی ئەمریکی.

Live,

ڕاستەوخۆ،

on television --

لەسەر تەلەفزیۆن --

(Laughter)

(پێکەنین)

on "The Oprah Show."

لە بەرنامەکەی ئۆپرا.

(Laughter)

(پێکەنین)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

I told you, I told you.

پێم وتن، پێم وتن.

(Laughter)

(پێکەنین)

But after the show,

بەڵام دوای بەرنامەکە،

as I spent time with my mom and dad

کاتێک کاتم بەسەر ئەبرد لەگەڵ دایکم و

and my little sister

باوکم و خوشکە بچووکەکەم و

and my two new siblings that I never met,

دوو خووشک و برا تازەکەم کە تا ئەوکاتە نەمبینیبوون،

I felt anger.

هەستم بەتوڕەیی کرد.

I felt every deep pain in me.

هەستم بە ئازارێکی قوڵ کرد لە ناخمدا. و

And I know that there is absolutely nothing,

ئەشمزانی کە هیچ شتێک نییە،

nothing,

هیچ شتێک،

that could restore the time we lost with each other

کە بتوانێت ئەوکاتە بگێڕێتەوە کە دەمانتوانی پێکەوە بەسەری بەرین و

and the relationship we could've had.

ئەو پەیوەندییە بەهێزەی دەکرا درووستی بکەین.

Soon, my parents moved to the United States,

زۆری پێنەچوو، دایک و باوکم ماڵیان هێنا بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکان،

but like Claire,

بەڵام وەک کلێر،

they don't talk about our past.

باسی ڕابردوو ناکەن.

They live in never-ending present.

بەردەوام لەو ساتەی خۆیاندا دەژین.

Not asking too many questions,

پرسیاری زۆر ناکەن،

not allowing themselves to feel --

ڕێگە بەخۆیان نایەن هەست بکەن --

moving in small steps.

بە هەنگاوی بچووک ئەڕۆن.

None of us, of course, can make sense of what happened to us.

کەسیش لە ئێمە بێگومان، ناتوانین تێبگەین لەوەی بەسەرمان هات.

Though my family is alive --

هەرچەندە خێزانەکەم زیندوون --

yes, we were broken,

بەڵێ، ئێمە تێکشکاوین، و

and yes, we are numb

بەڵێ، ئێمە تاساوین، و

and we were silenced by our own experience.

بە ئەزموونەکەی خۆمان لە قسە کەوتین.

It's not just my family.

تەنیا خێزانەکەی ئێمە نییە.

Rwanda is not the only country

ڕواندا تەنیا وڵات نییە

where people have turned on each other

کە خەڵکەکەی دژی یەکتر وەستابێتنەوە و

and murdered each other.

یەکتریان کوشتبێت.

The entire human race,

هەموو مرۆڤایەتی،

in many ways,

لە چەندین ڕووەوە،

is like my family.

وەک خێزانەکەی من وایە.

Not dead;

نەمردوون؛

yes, broken, numb and silenced by the violence of the world

بەڵێ، شکاون تاساون، و بێدەنگبوون بە توندوتیژییەکانی جیهان

that has taken over.

کە زاڵبووە بەسەرماندا.

You see,

ئەزانن چۆنە،

the chaos of the violence continues inside

تێکدانەکەی توندوتیژی بەردەوامە

in the words we use

لە ناو وشەکانی بەکاری ئەهێنین و

and the stories we create every single day.

چیرۆکەکانی ڕۆژانە درووستی ئەکەین.

But also on the labels that we impose on ourselves

بەڵام ئەو ناوانەش کە لەخۆمان و

and each other.

لە ئەوانیشی ئەنێین.

Once we call someone "other,"

هەر بە کەسێک ئەڵێین "کەسی تر،"

"less than,"

"کەمتر لە،"

"one of them"

"یەکێک لەوان"

or "better than,"

یان "باشتر لەوان،"

believe me ...

باوەڕم پێبکەن...

under the right condition,

لەژێر هەلومەرجە ڕاستەکەدا،

it's a short path to more destruction.

ڕێگایەکی کورتکراوەیە بۆ وێرانکردنی زیاتر.

More chaos

کێشە نانەوەی زیاتر و

and more noise

ژاوەژاوی زیاتر

that we will not understand.

کە لێی تێناگەین.

Words will never be enough

قسە قەت بەس نابێت

to quantify and qualify the many magnitudes

بۆ زانینی ڕێژە و جۆری

of human-caused destruction.

وێرانکارییەکەی مرۆڤ ناوێتییەوە.

In order for us

بۆ ئەوەی ئێمە

to stop the violence that goes on in the world,

ئەو توندوتیژییە بوەستێنین کە لە جیهاندا ڕووئەیات،

I hope --

هیوادارم --

at least I beg you --

هیچ نەبێت لێتان ئەپاڕێمەوە --

to pause.

کەمێک بووەستن.

Let's ask ourselves:

با لەخۆمان بپرسین:

Who are we without words?

ئێمە بێ قسە چین؟

Who are we without labels?

ئێمە بێ پێناس چین؟

Who are we in our breath?

ئێمە لە هەناسەدانی خۆماندا چین؟

Who are we in our heartbeat?

لە لێدانی دڵی خۆماندا چین؟

(Applause)

(چەپڵەلێدان)